تا پیش از آنکه شیخ احمد جامی سر بر بالین بگذارد و جهان فانی را بدرود بگوید، شهری به نام «تربت جام» وجود نداشت. آن روزها که شیخ از کوه‌های «کاشمر» در جنوب شرق خراسان سرازیر شد تا مردم را به دین و راه و رسمی که می‌دانست سفارش کند، پا به روستایی به نام «معدآباد» گذاشت. می‌گویند شیخ چهره‌ای سفید و موهایی سرخ‌رنگ داشت و مدت‌زمان زیادی را به مراقبت از نفس و یادگیری دین اسلام گذراند تا بالاخره از استادانش اجازه ارشاد مردم را یافت. او که «ژنده پیل» هم نامیده می‌شد، یکی از شناخته‌شده‌ترین عارفان قرن‌های پنجم و ششم هجری قمری است.
اما برخلاف نام پرآوازه او، آرامگاهش در کمال زیبایی، وقار و متانت حتی در میان مردم ایران، بنای چندان شناخته‌شده‌ای نیست. مجموعه‌ای که امروز با نام مجموعه آرامگاهی شیخ احمد جامی در شهر تربت جام شناخته می‌شود، حاصل ذوق و قریحه هنرمندانی است که در طول چهار سده مشغول ساختش بودند. آرامگاه شیخ جام یکی از مفصل‌ترین و زیبا‌ترین مجموعه‌های آرامگاهی است که تا به حال دیده‌اید.
تزئینات تکثیر شونده
یکی از تماشایی‌ترین داشته‌های مجموعه بر دیوار «مسجد کرمانی» نصب شده است. این بخش تماشایی، محرابی گچی است که تزئیناتش از گودی محراب بیرون زده و سطح وسیعی از دیوار مسجد را گرفته است. انگار که خطوط، نقش‌های هندسی و گل و اسلیمی‌های گچی در حال رشد و تکثیر هستند. شاید نمونه چنین محراب‌های گچی را در بعضی مساجد ایران، از جمله مسجد جامع اصفهان، یا مسجد جامع ساوه، دیده باشید. محراب زیبای گچی در شرق گنبدخانه قرار دارد.
تیم هنرمندان
هنرمندان سازنده مجموعه بناهای آرامگاه شیخ احمد جامی که به‌خوبی هنر آرایش بنا را می‌دانستند، تقریباً هیچ بخش مجموعه را از قلم نینداخته‌اند. مثلاً این در چوبی بزرگ ایوان ورودی گنبدخانه است که تقریباً تمام سطح آن با قلم منبت‌کاران ایرانی نواخته شده است. با دقت در جزئیات هر بخش به این نتیجه می‌رسیم که بهترین هنرمندان هر رشته برای ساخت این مجموعه دست به دست هم داده‌اند. مجموعه‌ای که به اندازه هفت زمین چمن فوتبال مساحت دارد.
پازلی به بزرگی یک ایوان
چشم‌گیرترین بخش مجموعه آرامگاهی شیخ جام، ایوان بلند و رنگارنگ آن است. ایوان تقریباً اولین قسمت مجموعه است که خارج از حصار پیرامونی به چشم می‌آید. این ایوان بیشتر از 28 متر ارتفاع و دو مؤذنه برای اذان گفتن در دو گوشه‌اش دارد. ایوان ورودی که به گنبدخانه باز می‌شود، با قد بلندش، در فهرست بلندترین ایوان‌های تاریخی ایران قرار می‌گیرد. اما تا وقتی که به این ایوان غول‌آسا نزدیک نشده‌اید، به زحمت و سلیقه‌ای که کاشی‌سازان و معماران برای ساخت آن کشیده‌اند، پی نخواهید برد. تمام سطح ایوان مانند یک پازل با قطعات ریز و رنگارنگ کاشی پوشانده شده است.
شکوه از دست رفته
تزئیناتی که حالا روی در، دیوار، ستون و گنبدهای مجموعه می‌بینیم، باقی‌مانده‌های ناچیزی از تزئیناتی هستند که زمانی «مجموعه شیخ احمد» را آراسته بودند. اگر بخواهیم آرامگاه و بناهای دور و برش را در زمان ساخته شدنشان ببینیم، باید قدرت تصورمان را به کار بیندازیم. براساس باقی‌مانده‌ها می‌شود تمام دیوارها و طاق‌های خالی را از گچ‌بری و نقاشی پر کنیم و مجموعه باشکوه شیخ احمد جامعی را بازسازی کنیم. در میان تزئینات این مجموعه، به سوره‌های قرآن، احادیثی از ائمه اطهار، نام سازندگان و تاریخ ساخت بخش‌های متفاوت بنا برمی‌خوریم.
یک مجموعه کامل
تماشای تمام دیدنی‌ها و بخش‌های مجموعه شیخ احمد جامی علاوه بر دقت، وقت زیادی هم می‌خواهد. این مجموعه شامل چندین حیاط، ایوان، گنبدخانه، سراچه، مسجد کرمانی، مسجد سفید، مسجد عتیق، مسجد جامع نو، مسجد زیرزمینی، آب‌انبار، گنبد سفید و گنبد فیروزشاهی می‌شود. کلنگ مجموعه را یکی از ارادتمندان شیخ در ابتدای قرن هفتم به زمین زده است. این تصویر اما متعلق به مسجد عتیق است که در دوره‌ای مسجد جامع شهر بوده است.
