مقدمه
پرندگان را می‌توان از نظر وابستگی به زیستگاه به دو دسته خشکی‌زی و آبزی تقسیم‌بندی کرد. پرندگان آبزی از نظر تغذیه و زادآوری وابستگی بسیاری به منابع آبی دارند و با محیط‌های آبی سازگارند. وابستگی پرندگان آبزی به منابع آبی برای تغذیه، آشیان‌سازی و زادآوری، پناه‌گرفتن و استراحت در گونه‌های مختلف متفاوت است. این دسته از پرندگان در طول زمان و در فرایند انتخاب طبیعی، تغییرات ریخت‌شناختی و فیزیولوژیک مختلفی برای سازگاری با محیط‌های آبی پیداکرده‌اند و به زیستگاه‌های متفاوت آبی وابسته شده‌اند.
پرندگان آبزی و کنارآبزی
پرندگان آبزی و کنارآبزی وابستگی بسیاری به بومسازگانهای آبی دارند. با وجود این، هم در بومسازگانهای آب شیرین و هم شور، هم در پیکره‌های آب‌های داخل خشکی و هم در بومسازگانهای دریایی یافت می‌شوند و از نظر تغذیه از منابع مختلف آبزی بهره‌مندند. تعدادی از آن‌ها ماهی‌خوار، گـروهی گــیاه‌خـوار و شمـاری پلانکتون‌خـوارند.
پرندگان آبزی براساس وابستگی به پهنه‌های آب‌های شور یا شیرین نیز قابل‌تمایزند. تعدادی از آن‌ها تنها در آب‌های شیرین یافت می‌شوند، تعدادی تنها در پهنه‌های آبی شور، تعدادی در آب‌های شیرین تا لب‌شور، برخی در آب‌های شور تا لب‌شور و شمار اندکی نیز در همه پهنه‌های آبی، چه شور، چه شیرین و چه لب‌شور حضور دارند. شماری از پرندگان آبزی برای دستیابی به منابع غذایی و زادآوری مهاجرت می‌کنند که به آن‌ها پرندگان آبزی مهاجر گفته می‌شود. در میان این پرندگان، مرغابی‌سانان مهاجر آبزی (انواع قوها، غازها و اردک‌ها) مهم‌تر، فراگیرتر و شناخته‌شده‌ترند.
مراقبت از پهنه‌های آبی مختلف در مسیر مهاجرت پرندگان آبزی برای حمایت از زیستگاه‌ها و تجدید نسل این جانوران از اهمیت بسیاری برخوردار است. کنوانسیون رامسر در سال ۱۹۷۱ توافقی جهانی و یک پیمان همکاری در این خصوص ایجاد کرده است. مطابق بررسی‌های صورت گرفته، انتخاب تالاب از سوی پرندگان مهاجر براساس وضعیت آب و هوایی مناسب، وجود منابع غذایی فراوان و امنیت تالاب صورت می‌گیرد. تالاب‌های ایران در جنوب غربی آسیا، زیستگاه ۱۸۵ گونه پرنده آبزی است. بررسی‌ها نشان داده‌اند که حدود ۱ تا ۴ میلیون پرنده مهاجر در پاییز و زمستان به تالاب‌های ایران مهاجرت می‌کنند و در میان انواع مختلف حاضر در تالاب‌ها، دریاچه‌ها و سواحل کشور، ۶۳ گونه جوجه‌آوری و مابقی زمستان و پاییز را در تالاب‌های کشور سپری می‌کنند. در حال حاضر، ۳۴ درصد تنوع پرندگان کشور به پرندگان آبزی تعلق دارد و ۱۰ درصد از پرندگان حفاظت‌شده کشور (۵۶ گونه) نیز از این دسته از پرندگان‌اند.
گروه‌بندی پرندگان آبزی و کنارآبزی
پرندگان آبزی و کنارآبزی را می‌توان براساس شکل رابطه با منابع آبی، به‌ویژه محل تغذیه و شکل غالب پرده‌های بین انگشتان پا به دو گروه اصلی آبزی و کنارآبزی تفکیک کرد.
پرندگان آبزی
همه پرندگان آبزی1 پرده کاملی بین انگشتان دارند و روی آب، تغذیه و استراحت می‌کنند. این گروه ماهی‌خوار و یا گیاه‌خوارند (آب‌چر). ماهی‌خوارها ممکن است صرفاً در نواحی ساحلی و آب‌های کرانه‌ای دیده شوند. برخی نیز از منابع آبی تالاب‌ها و دریاچه‌های آب شیرین تغذیه می‌کنند. تعدادی از این پرندگان از منابع گیاهی پیکره‌های آبی تغذیه می‌کنند. با توجه به رژیم غذایی آن‌ها سازگاری‌هایی در آن‌ها شکل‌گرفته که از این سازگاری‌ها می‌توان به شکل پاها، نوع منقار، پاهای سازگار شده که توانایی تغذیه در آب، امکان شیرجه از سطح آب یا هوا برای گرفتن طعمه در آب را در گونه ایجاد کرده‌اند، اشاره کرد.
رژیم غذایی اصلی برخی پرندگان وابسته به آب متکی به ماهی است، این گروه ماهی را با حضور روی پیکره آبی (شیرجه یا شناوری بر سطح آب)، یا از طریق صید انتظاری در کنار پهنه آبی صید می‌کنند. دسته اول به سبب حضور در پیکره آبی پاهای تخصصی‌تری با پرده کامل بین پنجه‌ها دارند (مانند پلیکان و باکلان)، قوها و بسیاری از اردک‌های علف‌چر در این گروه قرار دارند و با توجه به چراکننده بودن (تغذیه از گیاهان) بهتر است به آن‌ها روی‌آب‌چر گفته شود. این دسته از پرندگان به سبب تنوع گیاهان آبزی در پیکره‌های آب شیرین، وابستگی و حضور بیشتری در بومسازگانهای آب شیرین نشان می‌دهند. برخی از پرندگان شکاری مانند عقاب ماهیگیر و عقاب‌های دریایی که از گونه‌های آبی شکار می‌کنند، جزء پرندگان آبزی محسوب نمی‌شوند.
پرندگان دریایی
پرندگان دریایی2 ماهی‌خوار و همه‌چیزخوارند. اغلب روی پهنه‌های آبی پرواز می‌کنند و پس از شناسایی منابع آبزی به آب شیرجه می‌روند؛ مانند پرستوی دریایی و باکلان. گاهی نیز در ستون آب شنا می‌کنند و ماهی می‌گیرند. این پرندگان را می‌توان در سواحل و کرانه‌های دریاها، جزایر و دریاچه‌های بزرگ مشاهده کرد. اغلب جمعیت زیادی از آن‌ها بر فراز یا پیرامون شناورهای صیادی جلب نظر می‌کنند؛ پرندگان پرسروصدایی هستند و پروازهای نامنظم، درهم و توام با شیرجه‌های ناگهانی از آن‌ها سر می‌زند. از پرندگان دریایی ایران می‌توان به خانواده کاکایی‌ها3، خانواده پرستوهای دریایی4، خانواده کبوترهای دریایی5، خانواده پلیکان‌ها6، خانواده نوک‌سرخ‌ها7 و خانواده باکلان‌ها8 اشاره کرد.
پرندگان آبزی ماهی‌خوار
پرندگان آبزی ماهی‌خوار به شیوه‌های مختلفی ماهی‌های پیکره آبی را صید می‌کنند که شیرجه سطحی، شیرجه عمیق، منقار کشیدن بر سطح آب، نوک‌زدن به حالت خنجری، دویدن بر سطح آب و نوک زدن از نمونه‌های آن است. ۱۱ درصد از پرندگان آبزی کشور به این گروه تعلق دارند و از نمونه‌های آن‌ها می‌توان به غواص‌ها، کشیم‌ها، ماهی‌خورک‌ها و اردک‌های ماهی‌خوار اشاره کرد.
پرندگان روی‌آب‌چر
پرندگان روی‌آب‌چر9 گیاه‌خوارند و منابع گیاهی پیکره آبی را مورد استفاده قرار می‌دهند. این پرندگان اغلب روی سطح آب شناور می‌مانند و از گیاهان سطحی و گاه گیاهان و کف‌زیان بستر آب تغذیه می‌کنند. ۱۴ درصد از پرندگان آبزی کشور به این دسته تعلق دارند. قوها و همه اردک‌های روی‌آب‌چر در این گروه قرار دارند.
پرندگان کنارآبزی
پرندگان کنارآبزی10 گروه دیگری از پرندگان وابسته به آب‌اند که از منابع غذایی حاشیه پهنه آبی استفاده می‌کنند و اغلب در کنار تالاب‌ها و دریاچه‌ها دیده می‌شوند. منابع غذایی این دسته ممکن است در سطح یا ستون آب، سطح یا داخل بستر کرانه (سنگ، شن، ماسه، گل) وجود داشته باشد. این دسته از پرندگان یا کوچک‌جثه، چابک و پرحرکت و یا بلندقامت، کندرو و کم‌تحرک‌اند. در بین پنجه‌های خود نیم‌پرده دارند و از جثه مناسب برای حرکت بر بسترهای ماسه‌ای و گلی، منقار تخصصی برای تغذیه برخوردارند؛ برای نمونه:
- برخی منقار تخصصی برای تغذیه از داخل گل یا ماسه دارند؛ مانند گیلانشاه11، آووست12، سلیم‌ها13؛
- برخی منقار تخصصی برای باز کردن صدف‌‌های دوکفه‌ای‌ها دارند؛ مانند صدف‌خور14؛
- برخی منقار مناسب برای غربال کردن آب دارند؛ مانند کفچه‌نوک15؛
- برخی منقار تخصصی برای فیلتر کردن آب دارند؛ مانند فلامینگوها16.
پرندگان کنارآبزی براساس نظام تغذیه و جثه به این دسته‌ها تقسیم می‌شوند:
پرندگان کنارآب‌چر
پرندگان کنارآب‌چر17 از پرندگان کنارآبزی علف‌خوار و چراکننده‌اند و از چمن‌زارهای حاشیه منابع آبی به‌عنوان چراگاه استفاده می‌کنند و عملاً کنارآب‌چر هستند. گردن این دسته از پرندگان از اردک‌ها درازتر، سه انگشت جلویی پا، پرده‌دار است و پاها تقریباً در وسط سطح شکمی قرار دارند تا حرکت روی زمین را برای آن‌ها آسان‌تر کند. روی زمین، در کنار اراضی باتلاقی و تالاب‌ها آشیانه می‌سازند و روی زمین چرا می‌کنند. از این رو به آن‌ها کنارآب‌چر می‌گویند. ۴ درصد از پرندگان آبزی کشور کنارآب‌چر هستند، مانند غازها و اردک‌های غازنما (آنقوت18 و تنجه19).
پرندگان علفزارهای تالابی
پرندگان علفزارهای تالابی20 پرندگانی متوسط تا کوچک‌اند و پنجه‌ها و پاهای آن‌ها به‌گونه‌ای تخصصی‌شده که امکان حرکت و راه رفتن روی گیاهان آبزی و بسترهای پرگیاه را برای جانور امکان‌پذیر کنند. رژیم غذایی این دسته از پرندگان متکی به منابع گیاهی بومسازگانهای آبی است که عمدتاً از حشرات بالغ، عنکبوت‌ها و بذر گیاهان است. ۷ درصد پرندگان آبزی کشور به این دسته مربوط می‌شود و از نمونه‌های آن‌ها می‌توان به خانواده یلوه‌ها21، طاووسک22، چنگر نوک‌سرخ23 و چنگر24، خروس کولی سینه سیاه25 اشاره کرد.
پرندگان کنارآبزی بلندقامت26
قامت بلند، بدن‌های کشیده و سرهای برافراشته از ویژگی‌های بارز این دسته از پرندگان آبزی است. از دیگر ویژگی‌های آن‌ها می‌توان به منقار بلند، گردن دراز و پاهای کشیده اشاره کرد که امکان تغذیه از آب‌های کم‌عمق را برای آن‌ها فراهم می‌کند. انگشتان آن‌ها قوی و مناسب برای استقرار در بسترهای نرم و ناپایدارند تا قادر باشند تعادل پرنده را در زمین مرطوب حفظ کنند. پاهای بلند، پرنده را قادر می‌سازند از آب‌های کم‌عمق نیز تغذیه کند. ۱۲ درصد پرندگان آبزی به این دسته تعلق دارند و از نمونه‌های آن می‌توان به خانواده حواصیل‌ها27، فلامینگوها28، درناها29 و خانواده لک‌لک‌ها30 اشاره کرد.
پرندگان کرانه‌ای
پرندگان کنارآبزی کرانه‌ای31، معمولاً در سواحل کم‌شیب شنی و ماسه‌ای و در موارد محدودی در کرانه‌های سنگی دیده می‌شوند و با توجه به جنس بستر کرانه (گلی، ماسه‌ای و سنگی)، رژیم غذایی متفاوتی دارند؛ ولی اغلب از بی‌مهرگان کف‌زی (دوکفه‌ای‌ها، شکم پایان، خرچنگ‌ها و کرم‌ها) تغذیه می‌کنند. به همین سبب تنوع منقار در آن‌ها زیاد است. از منقارهای باریک و بلند که مناسب تغذیه از داخل گل یا ماسه تا منقارهای کلفت و کوتاه که به کار باز کردن صدف‌ها می‌آیند، در این پرندگان دیده می‌شوند. منقار آن‌ها یا به‌صورت مستقیم یا به‌صورت منحنی شکل یافته است. اغلب جثه سبک و چابک دارند، کوتاه‌قامت و پرتحرک‌اند و با جابه‌جایی سریع روی کرانه‌های شنی و ماسه‌ای سواحل و لبه‌های آبی، مواد غذایی مورد نیاز خود را از سطح زمین و زیر رسوبات به دست می‌آورند. معمولاً در امتداد ساحل، پهنه‌های گلی، دریاکنارهای شنی‌ـ ماسه‌ای و کرانه‌های سنگی‌ـ صخره‌ای در حال جابه‌جایی، تغذیه و استراحت یافت می‌شوند. بیشتر آن‌ها به‌صورت گروه‌های کوچک در کرانه‌های ساحلی فعالیت می‌کنند. ۳۰ درصد از پرندگان آبزی به این گروه تعلق دارند و از نمونه‌های آن‌ها می‌توان به صدف‌خوار32، آووست، سلیم‌ها33 و آبچلیک‌ها34، اشاره کرد.
وضعیت پرندگان آبزی ایران
مطابق آخرین مستندات موجود (کابلی و همکاران، ۱۳۹۵) در کشور بالغ بر ۵۴۵ گونه پرنده شناسایی‌شده است که از این تعداد ۱۹۵ گونه (۳۶%) وابسته به آب‌اند. از پرندگان وابسته به آب ۱۸۵ گونه (۳۴%) آبزی و ۱۰ گونه پرنده شکاری غیرآبزی، اما وابسته به بومسازگانهای آبی (شامل عقاب ماهیگیر، عقاب دریایی دم‌سفید، عقاب دریایی پالاس، عقاب خالدار بزرگ، کورکور سیاه، سنقر تالابی، سنقر تالابی شرقی، سنقر گندم‌زار، پیغو و ترمتای پاسرخ) هستند. ۶۴ درصد پرندگان کشور برای فعالیت‌های حیاتی اصلی خود (تغذیه، استراحت و زادآوری) وابستگی تام به بومسازگانهای آبی ندارند.
پرندگان آبزی و کنارآبزی کشور متعلق به ۹ راسته، ۱۲ خانواده و ۸۳ سرده مختلف هستند. حساس‌ترین آرایه در این بین به غواص‌شکلان و فلامینگوشکلان مربوط است که هرکدام تنها دربرگیرنده ۲ گونه از یک سرده و یک خانواده هستند. پس از این دو راسته، کشیم شکلان و کبوتردریایی‌شکلان قرار دارند. از پرندگان متکی به آب کشور ۴۷% در شمار پرندگان آبزی و ۵۲% در گروه کنارآبزی قرار دارند.
پرندگان آبزی ایران نیز به این سه دسته قابل تفکیک است:
• پرندگان دریایی: ۴۵ گونه، ۲۴ درصد پرندگان آبزی کشور؛
• پرندگان آبزی ماهی‌خوار: ۲۰ گونه، ۱۱ درصد پرندگان آبزی کشور؛
• پرندگان روی آب‌چر: ۲۵ گونه، ۱۴ درصد پرندگان آبزی کشور.
پرندگان کنارآبزی کشور در چهار گروه زیر مشاهده می‌شود:
• پرندگان علف‌چر: ۷ گونه، ۴ درصد پرندگان آبزی کشور؛
• پرندگان کنارآبزی علفزار تالابی: ۱۰ گونه، ۵ درصد پرندگان آبزی کشور؛
• پرندگان کنارآبزی بلندقامت: ۲۲ گونه، 12 درصد پرندگان آبزی کشور؛
• پرندگان کرانه‌ای: ۵۵ گونه، ۳۰ درصد پرندگان آبزی کشور.
پرندگان آبزی کشور به سامانه‌های آبی مختلفی از نظر شوری، وابسته‌اند. ۲۸% وابسته به منابع آب شیرین تا لب‌شور، ۵۹% به منابع آب‌شور و لب‌شور و ۱۳% در همه منابع آبی با شوری‌های مختلف حضور دارند.
پرندگان آبزی کشور درجات حفاظتی مختلفی از منظر طبقه‌بندی‌های ملی و بین‌المللی دارند. در حال حاضر ۳۰٪ از پرندگان آبزی کشور دارای درجات حفاظتی هستند. مطابق با طبقه‌بندی گونه‌های حفاظتی کشور ۷ گونه (۱۲%) متعلق به گروه در معرض خطر انقراض، ۴۲ گونه (۷۵% ) متعلق به گروه حمایت‌شده‌اند. همچنین مطابق درجات حفاظتی IUCN، ۳ گونه (۵%) متعلق به گروه CR (بحرانی یا در بحران انقراض)، ۲ گونه (۳%) متعلق به گروه EN (در خطر انقراض)، ۴ گونه (۷%) متعلق به گروه VU (آسیب‌پذیر) و ۹ گونه (۱۶%) متعلق به گروه NT (نزدیک به تهدید) هستند. همچنین از پرندگان آبزی کشور، ۴ گونه (۷%) ضمیمه I کنوانسیون منع تجارت گونه‌های گیاهی و جانوری در معرض خطر انقراض35 یاCITES36 و ۶ گونه (۱۰%) متعلق به ضمیمه II این کنوانسیون هستند. همچنین از میان پرندگان آبزی کشور، ۱۶ گونه (۹%) بیش از یک عنوان حفاظتی دارند. در این میان، پلیکان خاکستری، عروس غاز، اردک سرسفید، درنای سیبری و گیلانشاه خالدار با سه عنوان حفاظتی از بیشترین پشتوانه حفاظتی برخوردارند و نسبت به دیگر پرندگان آبزی حساس‌تر محسوب می‌شوند. گیلانشاه خالدار و درنای سیبری هم در طبقات ملی و هم در طبقات IUCN بالاترین درجه حفاظتی را در میان پرندگان آبزی کشور به خود اختصاص می‌دهند. پس از این دو پرنده می‌توان به عروس غاز، اردک سرسفید و پلیکان خاکستری به‌عنوان حساس‌ترین پرندگان آبزی حفاظتی کشور اشاره کرد.
سهم پرندگان آبزی از نظر تنوع گونه و گوناگونی در کشور حائز اهمیت و توجه بسیار است. حمایت و حفاظت از این تنوع و جمعیت‌های آن‌ها در پیکره‌های آبی طبیعی و مصنوعی آبی‌ـ دریایی کشور اصلی‌ترین اقدام در مدیریت پایدار جمعیت پرندگان آبزی محسوب می‌شود. شناسایی تالاب‌هایی که از بالاترین وابستگی پرندگان آبزی برخوردارند و تضمین کمیت و کیفیت آب آن‌ها از مهم‌ترین رویکردهای مدیریت زیستگاه پرندگان آبزی کشور محسوب می‌شود که به آموزش برای توانمندسازی مشارکت همگانی و پایش پیوسته نیازمند است.
پی‌نوشت‌ها
1. Waterbirds
2. Sea birds
3. Laridae
4. Sternidae
5. Procellariidae
6. Pelecanidae
7. Phaethontidae
8. Phalacrocoracidae
9. Surface feeding birds
10. Waders
11. Limosa limosa
12. Recurvirostra avosetta
13. Charadriidae
14. Haematopus ostralegus
15. Platalea leucorodia
16. Phoenicopteridae
17. Grazing birds
18. Tadorna ferruginea
19. Tadorna tadorna
20. Marsh birds
21. Rallidae
22. Porphyrio porphyrio
23. Gallinula chloropus
24. Fulica atra
25. Vanellus spinosus
26. Tall wading birds
27. Ardeidae
28. Phoenicopteridae
29. Gruidae
30. Ciconiidae
31. Shoreline birds
32. Haematopus ostralegus
33. Charadriidae
34. Charadriidae
35. کنوانسیون منع تجارت گونه‌های گیاهی و جانوری در معرض خطر انقراض، در سال ۱۹۷۳ برای برخی از گونه‌های در خطر انقراض در برابر بهره‌برداری بی‌رویه از طریق کنترل و برقراری محدودیت‌هایی در تجارت (صادرات و واردات) آن‌ها در واشنگتن به تصویب رسید که دارای یک مقدمه، ۲۵ ماده و ۳ ضمیمه است و هم اکنون ۱۶۰ کشور به عنوان عضو رسمی دارد. کشور ایران در سال ۱۳۵۵ به عضویت این کنوانسیون درآمد و مرجع ملی آن سازمان حفاظت محیط زیست است. گونه‌ها برحسب اهمیت و درجه قریب‌الوقوع بودن انقراض در یکی از فهرست‌های سه‌گانه ضمائم درج و تجارت آن‌ها طبق مقررات تحت کنترل قرار می‌گیرد:
ضمیمه ۱: تمام گونه‌های در معرض خطر انقراض را در برمی‌گیرد و تجارت این دسته از گونه‌ها تحت کنترل شدید قرار دارد تا بقای آن‌ها بیشتر به خطر نیفتد. صدور مجوز برای این گونه‌ها تنها در شرایط خاص انجام‌پذیر است.
ضمیمه ۲: گونه‌هایی را در بر می‌گیرد که چنانچه تجارت آن‌ها تحت کنترل و نظارت جهانی قرار نداشته باشد، به‌زودی در خطر انقراض قرار خواهند گرفت.
ضمیمه ۳: دربرگیرنده گونه‌هایی است که هر کشور متعهدی به علت وضعیت خاص برخی از گونه‌ها در قلمرو ملی علاقه‌مند به اعمال مقررات کنوانسیون برای این گونه‌هاست و برای کنترل آن‌ها به همکاری‌های جهانی نیازمند است.
36. CITES: Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora, Washangton, 1973.
منابع
1. بهروزی‌راد، بهروز. ۱۳۷۱. مطالعه جامعه پرندگان منطقه حفاظت شده حرا. گزارش درخت و دریا. سازمان حفاظت محیط زیست، تهران، ۹۶ص.
2. بهروزی‌راد، بهروز. ۱۳۸۷. فرهنگ پرندگان آبزی خلیج فارس. سازمان حفاظت محیط زیست، تهران، ۱۵۶ص.
3. کابلی، محمد؛ منصور علی آبادیان، محمد توحیدی‌فر، علیرضا هاشمی، سید بابک موسوی، کیس روزلار. ۱۳۹۵. اطلس پرندگان ایران. سازمان حفاظت محیط زیست، ۶۱۴ ص.
4. منصوری، جمشید. ۱۳۹۲. راهنمای پرندگان ایران. انتشارات کتاب فرزانه، تهران، ۵۲۸ ص.
5. Ramsar convention, AEWA Waterbird Conservation Award for David Stroud, 28 October 2005. https://www.ramsar.org/news/aewa-waterbird-conservation-award-for-david-stroud.
6. Székely, Tamás, John D. Reynolds, and Jordi Figuerola. 2000. Sexual Size Dimorphism In Shorebirds, Gulls, And Alcids: The Influence Of Sexual And Natural Selection. 54(4): 1404-413.
7. G.C. Boere, C.A. Galbraith and D.A. Stroud (2006). "Waterbirds around the world" (PDF). Joint Nature Conservation Committee.
8. Szekely, T., R. P. Freckleton, and J. D. Reynolds. "Sexual Selection Explains Rensch's Rule of Size Dimorphism in Shorebirds." Proceedings of the National Academy of Sciences (2004): 12224-2227.
9. Levinson, John M., and Somers G. Headley. Shorebirds: The Birds, the Hunters, the Decoys. Cornell Maritime Press, 1991.