مراقبت و پیشگیری از عوارض چشمی در دانش‌آموزان

دکتر اعظم گودرزی

۱۳۹۹/۱۱/۱۵

مراقبت و پیشگیری از عوارض چشمی در دانش‌آموزان

چشم یکی از اعضای مهم بدن است که برای درک و تشخیص شکل، فاصله، بعد و رنگ اشیا مورد استفاده قرار می‌گیرد. دستگاه بینایی شامل کره چشم، ضمایم چشم و عضلات گرداننده آن است.

چون تقریباً 13 درصد دانش‌آموزان دبیرستان و 26 درصد دانشجویان از عینک استفاده می‌کنند باید علائمی را که به بررسی کار چشم و کیفیت بینایی ارتباط دارد شناخت و قبل از آنکه آسیبی به چشم وارد شود به پیشگیری پرداخت. علائم هشداردهنده به دستگاه بینایی عبارت‌اند از سردردهای مزمن، ناراحتی و التهاب چشم موقع مطالعه، مشکل در خواندن خطوط ریز، تنگی میدان بینایی، تار و لکه‌دار دیدن است.

برای داشتن بینایی مطلوب، معاینه منظم چشم‌ها، شناسایی و رفع مشکلات چشمی، آشنایی با عوارض چشمی و مراقبت و پیشگیری از عوارض چشمی ضروری است.

معاینات چشمی

معاینه چشم توسط چشم‌پزشک یا بینایی‌سنج (اپتومتریست) انجام می‌شود. چشم‌پزشک می‌تواند در سنجش بینایی، تشخیص و درمان بیماری‌ها و عوارض چشمی و تجویز عینک با لنزهای اصلاحی به افراد کمک کند. بینایی‌سنج می‌تواند میزان بینایی افراد را بسنجد و در صورت لزوم، عینک یا لنز مناسبی تجویز و تنبلی چشم را درمان کند. چشم‌پزشک می‌تواند با معاینه چشم‌ها، انواع اختلالات بینایی عیوب انکساری، کوررنگی، تنبلی چشم، دوبینی، انحراف چشم و سایر بیماری‌های چشمی را تشخیص دهد.

حدت بینایی و عیوب انکساری

حدت بینایی، میزان سلامت چشم‌ها و سطح توانایی حس بینایی را نشان می‌دهد. عیوب انکساری از عواملی هستند که می‌توانند حدت بینایی را دچار مشکل کنند. علت عیوب انکساری، ایجاد تغییراتی در ساختار چشم است که باعث می‌شود خوب نبینیم و موجب تاری دیده‌مان می‌شود.

انواع عیوب انکساری چشم عبارت‌اند از: نزدیک‌بینی¹، دوربینی²، آستیگماتیسم³ و پیرچشمی⁴.

نزدیک‌بینی

در نزدیک‌بینی، چشم ما اشیای نزدیک را واضح می‌بیند اما اشیای دور تار به نظر می‌رسند. در چشم‌های افراد نزدیک‌بین معمولاً کره چشم بزرگ‌تر از دیگران است. به موازات رشد و تکامل بدن در دوران نوجوانی، نزدیک‌بینی معمولاً تشدید می‌شود.

دوربینی

در دوربینی، اشیای دور واضح و اشیای نزدیک تار به نظر می‌رسند. کره چشم افراد دوربین معمولاً کوچک‌تر از دیگران است.

آستیگماتیسم

در آستیگماتیسم، شکل غیرعادی قرنیه موجب تاری دید می‌شود. آستیگماتیسم هم بر دید دور و هم بر دید نزدیک تأثیر می‌گذارد. چشم بعضی‌ها ممکن است هم آستیگمات باشد، هم نزدیک‌بین یا دوربین.

پیرچشمی

پیرچشمی نیز یکی دیگر از عیوب انکساری چشم است که به دلیل تصلب عدسی چشم به وقوع می‌پیوندد و از میان‌سالی شروع می‌شود.

مراقبت از چشم و راهکارهای پیشنهادی

سالانه افراد زیادی به دلیل آسیب چشمی به بیمارستان‌ها مراجعه می‌کنند. بیشتر این آسیب‌دیدگان کودکان هستند. برخی از علل آسیب‌های چشمی و روش‌های پیشگیری از آن‌ها به این شرح است:

• آسیب‌های ایجاد شده هنگام ورزش و بازی مثلاً بازی تنیس، بسکتبال، فوتبال، چوگان و ...

• با استفاده از محافظ‌های چشمی می‌توان از عوارض چشمی جلوگیری کرد.

• عینک‌های معمولی که پزشکان تجویز می‌کنند از شیشه‌های سخت یا پلاستیک‌های فشرده ساخته می‌شوند و به همین دلیل از تحمل کافی برای مقاومت در مقابل آسیب حین ورزش و بازی برخوردار نیستند.

• استفاده از لنز هنگام ورزش و بازی می‌تواند آسیب‌دیدگی‌های ناگوارتری را ایجاد کند.

• آسیب‌های ناشی از تفنگ بادی، قلاب‌سنگ و آتش‌بازی می‌تواند باعث آسیب‌دیدگی شدید چشم و اختلال مادام‌العمر بینایی شود. نفوذ ساچمه تفنگ بادی به درون حدقه چشم می‌تواند به از دست دادن کامل بینایی بینجامد.

• برخی مواد شیمیایی مانند کلر استخرها نیز می‌توانند حساسیت‌های چشمی را در پی داشته باشند. علامت اصلی این قبیل آسیب‌های چشمی، سوزش چشم است.

• اگر استخر می‌روید، باید با استفاده از عینک مخصوص شنا خطر بروز این قبیل آسیب‌ها را به حداقل برسانید.

• سروکار داشتن با مواد شیمیایی خطرناکی مانند سفیدکننده‌ها، حشره‌کش‌ها و شوینده‌ها هم می‌تواند سلامت چشم‌ها را تهدید کند.

• در این مواقع نیز استفاده از عینک‌های ایمنی الزامی است.

• قرار گرفتن در معرض نور آفتاب به دلیل عوارض زیان‌بار اشعه فرابنفش نور خورشید می‌تواند به آسیب‌های چشمی بینجامد.

• باید با استفاده از کلاه‌های لبه‌پهن و عینک‌های آفتابی در مقابل اشعه فرابنفش، خطر این قبیل آسیب‌های چشمی را کاهش داد.

قبل از خرید عینک آفتابی، مطالعه دقیق اطلاعات موجود روی برچسب عینک ضرورت دارد. عینک آفتابی را باید روی صورت فرد از نظر پوشش ملاحظه کرد. عینک آفتابی را باید از فروشگاه معتبر و دارای شناسنامه گرفت و در صورت لزوم، محافظت فرابنفش آن را آزمود.

دانستنی‌های از عینک

• محافظت 99 درصدی در مقابل اشعه فرابنفش:

زیاد قرار گرفتن در معرض اشعه فرابنفش نور خورشید می‌تواند تهدیدی برای سلامت چشم باشد.

• محافظت 90 درصدی در مقابل اشعه فروسرخ:

در نور خورشید، مقدار کمی اشعه فروسرخ نیز وجود دارد که خطر چندانی برای چشم‌ها ندارد.

• تصفیه نور آبی:

هنوز به‌طور قطعی نمی‌دانیم که نور آبی برای چشم ضرر دارد یا نه. تصفیه نور آبی موجب به جا ماندن سایه‌ای زردرنگ یا نارنجی‌رنگ روی اشیایی می‌شود که نگاهتان به آن‌ها می‌افتد. این عینک‌ها به دید بهتر در برف و مه کمک می‌کنند.

• پولاریزه:

عینک‌های پولاریزه نور منعکس‌شده را قطع می‌کنند. این عینک‌ها برای ورزش‌های آبی و رانندگی مناسب‌اند، ولی معمولاً کارایی چندانی در برابر اشعه فرابنفش ندارند.

• دارای پوشش آینه‌ای:

این عینک‌ها علی‌رغم پوشش آینه‌ای خود، یک پوشش نهایی فلزی نیز دارند. آن‌ها در مقابل نور آفتاب مقاومت خوبی از خود نشان می‌دهند، اما توان حفاظتی آن‌ها در برابر اشعه فرابنفش چندان مطلوب نیست.

• فتوکرومیک:

این عینک‌ها در نور زیاد، تیره می‌شوند و اگر نور محیط زیاد نباشد، شفاف می‌شوند. برخی از این عینک‌ها مقاومت مطلوبی در برابر اشعه فرابنفش نور خورشید ندارند.

• تک‌گرادیان:

این عدسی‌ها در بالا و پایین خود سایه می‌اندازند، ولی در وسط آن‌ها سایه نمی‌اندازند. از این عینک‌ها می‌توان برای ورزش‌های اسکی، تنیس و دریانوردی استفاده کرد، اما این عینک‌ها نیز گاهی مقاومت مطلوبی در برابر اشعه فرابنفش نور خورشید از خود نشان نمی‌دهند.

توجه

اگر به علت عفونت‌های چشمی، قطره یا پماد چشمی برای شما تجویز شده است، این نکات را به یاد داشته باشید:

قبل از باز کردن در قطره چشمی یا پماد چشمی، دست‌های خود را با آب و صابون بشویید. اگر فرد دیگری برای شما قطره را می‌چکاند، از او بخواهید که دست‌هایش را با آب و صابون بشوید.

بعد از باز کردن در قطره یا پماد، آن را طوری روی زمین بگذارید که لبه آن با زمین تماس نداشته باشد.

دقت کنید که نوک قطره یا لوله پماد با چشم تماس پیدا نکند.

قطره و پمادهای چشمی را سر ساعت مصرف کنید تا عفونت درمان شود.

هر قطره یا پماد چشمی مخصوص یک نفر است. از قطره و پماد چشمی فرد دیگر به هیچ وجه استفاده نکنید.

از نگهداری طولانی‌مدت قطره‌ها و پمادهای چشمی و استفاده مجدد از آن‌ها خودداری کنید.

پیشگیری از عوارض چشمی

بسیاری از عوارض بینایی را می‌تون از طریق مراقبت و رعایت بهداشت چشم پیشگیری کرد. از آن جمله:

• برخورد ضربه‌های فیزیکی (هنگام فعالیت و ورزش) یا ابزارهای نوک‌تیز مثل قیچی، سوزن و ...

• به‌کارگیری مواد منفجره مثل آنچه که برای ساختن ترقه و ... استفاده می‌شود.

• عفونت‌های میکروبی که اغلب در اثر عدم رعایت بهداشت و آلودگی دست‌ها انتقال می‌یابد.

به جز موارد مطرح شده در زمینه پیشگیری، بعضی از عوارض چشمی نیز وجود دارد که با داشتن اطلاعات بیشتر می‌توان در جهت جلوگیری از عواقب بعدی آن‌ها اقداماتی به عمل آورد که به مهم‌ترین مورد آن که در برخی از دانش‌آموزان دیده شده است اشاره می‌کنیم.

پیشگیری از کم شدن دید یک چشم و خارج شدن آن از جریان طبیعی بینایی به علت تنبلی و مورد استفاده قرار نگرفتن آن (Amblyopia).

در این وضعیت تیزبینی یک چشم بدون وجود هیچ‌گونه علت عضوی یا بیماری مشخص، کمتر از معمول است و چون دید مرکزی از ابتدای تولد تا 7 ـ 6 سالگی تکامل می‌یابد، اگر در جهت فعال شدن و تکامل دید مرکزی چشم تنبل اقدام مناسبی صورت نگیرد چشم تنبل در اثر نابرابری بینایی‌اش با چشم فعال از گردونه دید خارج می‌شود و چون پس از 7 سالگی نیز شانس بهبودی‌اش حتی با اقدامات مناسب، اندک یا هیچ است، لذا انحراف چشم تنبل تا پایان عمر برای کودک باقی می‌ماند. زمانی که هیچ‌گونه عیب عضوی یا بیماری مشخصی در سازمان چشمی وجود ندارد، دو عارضه می‌تواند مشکل تنبلی را برای دید تیز به وجود آورد که عبارت‌اند از: استرابیسم یا لوچی و ناهماهنگ‌بینی. تنبلی چشم با مشاهده تفاوت بینایی بین دو چشم یا بینایی ضعیف در هر دو چشم تشخیص داده می‌شود.

برخی از علائم تنبلی چشم که می‌توان در دانش‌آموزان پیگیری کرد، عبارت‌اند از:

• سردرد؛

• انحراف به سمت داخل یا خارج در چشم؛

• دوبینی، کج کردن سر یا بستن یکی از چشم‌ها برای دیدن؛

• بینایی ضعیف در یک چشم یا ضعف کلی بینایی؛

• ضعف درک عمق (سخت شدن قضاوت فاصله نسبی بین اشیا).