سواد جسمانی1 در قرن حاضر وارد ادبیات تخصصی حوزه‌های علمی رشد جسمانی - حرکتی، رشد ورزشکار و تربیت‌بدنی شده است. برای آشنایی دقیق‌تر با این مفهوم بهتر است به مفهوم کلی‌ترِ «سواد» نگاهی بیندازیم. وقتی می‌بینیم شخصی از خواندن کتابی لذت می‌برد، اغلب فراموش می‌کنیم که چقدر تمرین کرده است تا به این سطح سوادِ خواندن برسد. صرف نظر از سن، خواننده باید هر حرف واحد الفبا را بشناسد، حروف را به هم ربط دهد و با آواهای آن حرف جفت کند و سپس این آواها را به‌صورت رشته درآورد تا کلمه معناداری تولید کند. طبق تعریف سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو2) «سواد» به «توانایی شناسایی، درک، تفسیر، خلق، برقراری ارتباط و حساب کردن با استفاده از مواد نوشتاری» گفته می‌شود [1]. سواد دربردارنده یک پیوستار یادگیری شامل توانمندسازی افراد برای رسیدن اهداف خود، توسعه دانش و پتانسیل خود برای مشارکت مفید در جامعه است. سواد حق مسلم تمام انسان‌هاست و دارای ابعاد مختلفی (مانند خواندن، نوشتن، محاسباتی، فرهنگی، فناوری، رسانه و غیره) است که یکی از آن‌ها سواد جسمانی است [2و3]. مشابه نمونه ذکر شده در بالا شخصی که می‌تواند خیلی روان و ماهرانه حرکاتی را در یک توالی منظم (مانند روتین ژیمناستیک) یا یک رقابت ورزشی (مانند والیبال بازی کردن) اجرا کند، در طول رشد، باید حرکت‌های مقدماتی، مهارت حرکتی بنیادی و مهارت‌های ورزشی بنیادی را یاد بگیرد و در ادامه بیاموزد که آن‌ها را برای خلق الگوهای حرکتی متنوع ترکیب کند. این، عصاره سواد جسمانی است (یادگیری حرکات به‌صورت منفرد، ترکیب آن‌ها به روش‌های متنوع و سپس استفاده از آن‌ها به تنهایی و در ترکیب با هم در انواع مختلف فعالیت‌های بدنی و شرایط محیط‌های ورزشی) [4]. منابع علمی، سواد جسمانی را«انگیزش، اعتمادبهنفس، شایستگی جسمانی، دانش و درک فعالیت حرکتی برای مشارکت در فعالیت‌های بدنی مختلف»، تعریف کرده‌اند. در واقع سواد جسمانی ابزار حضور کارآمد در عرصه فعالیت‌های بدنی و ورزشی است. فردی که سواد جسمانی دارد، با شایستگی و اعتمادبهنفس در انواع مختلف فعالیت‌های جسمانی به حرکت می‌پردازد که این فعالیت‌ها برای رشد سالمِ او لازم و مفیدند [5].
در منابع بنیاد کانادایی «ورزش برای زندگی3» آمده است: «فردی که سواد جسمانی دارد، با شایستگی و اعتمادبهنفس در انواع مختلف فعالیت‌های جسمانی حرکت می‌کند که این تحرک برای رشد سالم انسان به‌عنوان یک کل مفید است.» این بدان معناست که فردِ دارای سواد جسمانی می‌تواند کارهای زیر را انجام دهد:
• انگیزش و درک به‌کارگیری و تحلیل شکل‌های مختلف حرکت را توسعه می‌دهد.
• انواع مختلف حرکت‌ها را با اعتمادبهنفس، با شایستگی، خلاقانه و با استراتژی در زمینه‌های مختلف فعالیت‌های بدنی به نمایش می‌گذارد.
• در هر محیطی برای خود به‌عنوان یک کل، انتخاب‌های سالم و فعالی دارد که این انتخاب‌ها مفید و قابل احترام‌اند.
سواد جسمانی در واقع مهارت‌ها و نگرش‌های تجمعی را توصیف می‌کند که لازم است قبل از سن جهش نمو نوجوانی، رشد یابد. از این نظر، سواد جسمانی به ترکیب حرکات پایه انسان، مهارت‌های حرکتی بنیادی و مهارت‌های ورزشی بنیادی برمی‌گردد که برای مشغول شدن در فعالیت بدنی ارتقادهنده سلامت یا دنبال کردن عملکرد عالی در ورزش یا هر دو ضروری است. رشد سواد جسمانی یک مؤلفه کلیدی در توسعه بلندمدت ورزشکار به شمار می‌آید و ضروری است که در دوران کودکی (زیر 10 سال) با شرکت در زمینه‌های مختلف فعالیت بدنی، بازی و ورزش به اندازه کافی رشد یابد که اگر با آموزش‌های مرتبط زیر نظر مربی متخصص نیز همراه شود به صورتی مطلوب‌تر تحقق خواهد یافت. یادگیری و تمرین مهارت‌های حرکتی متناسب با سن، آجرهای ساختمانی برای رشد سواد جسمانی است و برای اعتمادبهنفس در فعالیت‌های بدنی به منظور سرگرمی و سلامت یا به منظور رقابت یا دنبال کردن عملکرد عالی4 در زندگی آینده حیاتی است.
سواد جسمانی دارای مؤلفه‌های جسمانی5 (توانایی‌ها، قابلیت‌ها و مهارت‌های حرکتی)، شناختی6 (دانش، درک، استدلال و استراتژی)، روان‌شناختی7 (انگیزش، اعتمادبهنفس و عواطف و هیجان‌ها) و اجتماعی8 (ارتباط، اخلاق و فرهنگ و غیره) است (شکل 1).
حیطه جسمانی بر مهارت‌های حرکتی، کنترل بدن و آمادگی جسمانی کلی فرد تمرکز دارد و بیان‌کننده هماهنگی و کاربرد این موارد در خلال حرکاتی است که فرد اجرا می‌کند. عناصر مهم در حیطه جسمانی شامل مهارت حرکتی، انجام حرکت با تجهیزات، هماهنگی، کنترل قامت و سایر عناصر آمادگی جسمانی (مانند قدرت، استقامت، چابکی، سرعت و غیره) است. حیطه روان‌شناختی بر احساسات، نگرش‌ها و هیجان‌ها در خلال حرکت و فعالیت بدنی متمرکز است. این حیطه شامل رشد عزت‌نفس، اعتمادبهنفس و انگیزش و درک پاسخ‌های عاطفی مرتبط با حرکت و فعالیت بدنی است. از عناصر حیطه روان‌شناختی می‌توان به اعتمادبهنفس، انگیزش، خودادراکی، خودتنظیمی (در هیجان و حرکت) و غیره اشاره کرد. حیطه اجتماعی به توانایی تعامل با دیگران در زمینه حرکت اشاره دارد و شامل رشد مهارت‌های اجتماعی مانند همکاری، بازی منصفانه (جوان‌مردانه)، رهبری و ارتباطات است که به فرد کمک می‌کند تا از مشارکت و تعامل مؤثر با دیگران لذت ببرد. از مهم‌ترین عناصر حیطه اجتماعی می‌توان برقراری ارتباط، همکاری، اخلاق و مسائل اجتماعی و فرهنگی را نام برد.
حیطه شناختی نیز بر رشد دانش و درک لازم برای حرکت و فعالیت بدنی تمرکز دارد و شامل توسعه درک فرد از زمان، چگونگی و چرایی حرکت به روش‌های خاص و همچنین دانش و آگاهی از مزایای حرکت و فعالیت بدنی است. در حیطه شناختی مهم‌ترین عناصر، دانش محتوا، ایمنی و خطر، قوانین، استدلال، استراتژی و برنامه‌ریزی، تاکتیک‌ها و غیره است [6].
سواد جسمانی، رشد حرکت‌های پایه انسان، مهارت‌های حرکتی بنیادی و مهارت‌های ورزشی بنیادی است که یک کودک را قادر به حرکت با اعتمادبهنفس و کنترل در طیفی از موقعیت‌های فعالیت‌های بدنی و ورزش می‌سازد. برای داشتن جامعه فعال و سالم، تمامی کودکان به یک بنیان درستِ حرکت و مهارت‌های ورزشی که باید ساخته شود، نیاز دارند تا در ادامه زندگی چه با هدف سلامت و چه با هدف ورزش قهرمانی به عملکرد مطلوب آن‌ها کمک کند. بنابراین، سواد جسمانی یک پایه برای عملکرد عالی در ورزش در ادامه عمر به حساب می‌آید، برای رشد انگیزش، فهم، ارتباط، به‌کارگیری و تحلیل شکل‌های مختلف حرکت مفید است، به اجرای حرکات با اعتمادبهنفس، شایستگی و خلاقیت کمک می‌کند و این اطمینان را می‌دهد که فرد در انواع فعالیت‌های مختلف بدنی مشارکت مداوم خواهد داشت[3و4]. برای تکمیل رشد سواد حرکتی، کودک باید در چهار محیط ذیل مهارت بنیادی را یاد بگیرد: الف- روی زمین (زمینه‌ای برای همه ورزش‌ها و فعالیت‌ها)؛ ب- در آب (شنا و ورزش‌های آبی)؛ ج- روی برف یا یخ (ورزش‌های زمستانی)؛ د- در هوا (حرکات آکروباتیک و ژیمناستیک)[3]. بنابراین لازم است در مدارس، با ایجاد کلاس‌های درس تربیت‌بدنی و میدان‌های ورزشی به‌ویژه در مدارس ابتدایی، زمینه رشد سواد جسمانی فراهم شود تا بنیاد رشد حرکتی و رشد ورزشی کودک محکم شود.
پی‌نوشت‌ها
1. Physical
Literacy
2. UNESCO
3. Sport for Life
4. Excellent
5. Physical
6. Cognitive
7.
Psychological
8. Social
منابع
1. Jones, P. W. (2018).
International Policies for Third World Education : UNESCO literacy and
de velopment. Routledge.
2. Montoya, S.
(2018, October). Defining literacy. In GAML Fifth Meeting (pp.17-18).
3. Balyi, I.,
Way, R., & Higgs, C. (2013). Long-lern athlete development. Human Kinetics.
4. Jurbala, P.
(2015). "What is physical literacy, really?'. Quest, 67(4), 367-383.
5. Whitehead,
M.(Ed.). (2010). Physical literacy: Throughout the lifecourse. Routledge.
6. Keegan, R.
J., Barnett, L. M., Dudley, D. A., Telford, R.D., Lubans, R. D., Lubans, D. R.,
Bryant, A. S., & Vella, S. A. (2019). "Defining physical literacy For
application in Australia: a modified Delphi Method." Jornal of Teaching in
Physical Education, 38(2), 105- 118.