آموزش و یادگیری آنلاین پدیده جدیدی نیست و در طول سال‌های گذشته به‌طور عمده از آن به‌عنوان بخشی از تدریس چهره به چهره استفاده شده است. ارزیابی بخش اساسی آموزش و یادگیری است، زیرا یادگیری را تثبیت می‌کند. ارزشیابی مبتنی بر رایانه مدت‌هاست وجود دارد، اما ارزیابی‌های آنلاین کمتر استفاده شده‌اند؛ احتمالاً به دلیل مسائل مربوط به تضمین روایی، پایایی و احتمال بی‌صداقتی. در دوران شیوع ویروس کرونا، محیط‌های آموزشی در بسیاری از مدرسه‌ها، چه در سطح ملی و چه در سطح بین‌المللی، تغییر پارادایم از آموزش حضوری به آموزش غیرحضوری را در پیش گرفته‌اند. این وضعیت به روشی برای ارزیابی نیاز دارد که ایمن، معتبر، قابل‌اعتماد، قابل‌قبول، عملیاتی و عادلانه باشد. روش‌های ارزیابی تکالیف، کارپوشه، خودارزیابی، سنجش همکلاسی و گروه کاری، بحث و مناظره، کتاب‌باز، مشاوره برخط و آزمون‌های برخط چهارگزینه‌ای، شیوه‌هایی هستند که در این مقاله به‌عنوان شکل‌‌های ارزیابی آنلاین مورد بحث قرار گرفته‌اند و کاربرد آن‌ها در دوران شیوع ویروس کرونا بررسی شده است.
ارزیابی، اندازه‌گیری میزان یادگیری دانش‌آموز است و می‌توان آن را به دو نوع «ارزیابی برای جمع‌بندی» و «ارزیابی برای یادگیری یا ارزیابی سازنده» تقسیم کرد. ارزیابی برای جمع‌بندی برای گرفتن تصمیم در خصوص رد‌کردن یک پایه یا تکرار آن کاربرد دارد، در حالی که ارزیابی سازنده برای ارائه بازخورد مورد نظر قرار می‌گیرد.
در این نوع ارزشیابی، معلم به دنبال اطلاعاتی است که براساس آن بتواند درباره بهبود فرایند یاددهی یادگیری دانشآموزان در کلاس تصمیم مناسب بگیرد. این نوع ارزشیابی برای تشخیص ضعف‌ها، قوت‌ها و مشکلات فرایند یادگیری و اصلاح و بهبود آن به کار می‌رود و مهم‌ترین ویژگی آن، جهت‌گیری اصلاحی و درمانی آن است که در موقع مناسب به معلم و دانش‌آموز این فرصت و امکان را می‌دهد که در روند فعالیت‌های خود، در راستای تحقق بهتر اهداف و انتظارات آموزشی، تغییراتی مطلوب به عمل آورد.
ولتون (2012) ارزیابی را با سطوح پایین، متوسط و بالا توصیف می‌کند. هر کدام از این سطوح می‌توانند به شیوه جمع‌بندی یا سازنده انجام شوند. ارزشیابی دانش‌آموز به هر روشی که انجام شود، شامل سنجش دانش، مهارت و نگرش‌هاست. سطح دانشی معمولاً از طریق سؤالات چندگزینه‌ای، سؤالات کوتاه پاسخ و سؤالات تشریحی بلند پاسخ ارزیابی می‌شود. سطح مهارتی از طریق مشاهده مستقیم مهارت‌های رویه‌ای و ارائه پروژه‌های کوتاه‌مدت و طولانی‌مدت آزمایش می‌شود. با ورود به وضعیت بحران کرونا، تغییر پارادایم از یادگیری چهره به چهره و آموزش سنتی به یادگیری پیشرفته با استفاده از فناوری آنلاین رخ داده‌است. همان‌طور که پیش‌بینی می‌شد، این تحول در محیط آموزشی اثراتی طولانی‌مدت در آموزش و یادگیری در پی خواهد داشت. روش‌های ارزیابی نیز با توجه به وضعیت کنونی نیاز به تغییر دارند.
بسترهای نرم‌افزاری ارزیابی در آموزش مجازی
ارزیابی پیشرفت تحصیلی و یادگیری آنلاین، به‌صورت ناهم‌زمان یا هم‌زمان انجام می‌شود که هر کدام ویژگی‌ها و شرایط خاص خود را دارد. هر یک از این حالات و نمونه‌ها را توصیف می‌کنیم:
ارزیابی ناهم‌زمان: این شیوه در زمان‌بندی کلاس درس مجازی انجام نمی‌شود و شامل موارد زیر است:
تکالیف: این نوع ارزیابی به‌صورت ناهم‌زمان است و معلم از طریق آن می‌تواند تفکر در سطوح بالاتر را که شامل تفکر انتقادی و توانایی حل مسئله توسط دانش‌آموز است، ارزیابی کند. مهم این است که یک روال یکنواخت برای بررسی تکالیف ایجاد شود و بازخورد کیفی دقیقی به دانشآموزان داده شود تا یادگیری خود را بهبود بخشند.
پوشه‌های کار: نمونه کارها شواهدی از کارهایی هستند که دانش‌آموز با گرفتن بازخورد انجام می‌دهد. در این شیوه می‌توان از طریق دریافت آنلاین فیلم‌های ضبط‌شده دانشآموزان از کارهای انجام‌شده که در پوشه کار قرار می‌گیرند، مهارت‌های آنان را ارزیابی کرد. از مزایای پوشه کار می‌توان به نمایش پیشرفت کار در طول زمان، نمایش یادگیری دانشآموزان و برقراری امکان گفت‌وگو بین معلم و یادگیرنده اشاره کرد. نداشتن آگاهی دقیق از قسمت‌های مرتبط با یادگیری و کمبود زمان برای بررسی فعالیت‌ها و تغییرات یادگیری، از چالش‌های مطرح در این شیوه است.
سنجش همکلاسی و گروه کاری: در این نوع ارزیابی امکان تشویق و تحریک یادگیرنده فراهم می‌شود. تعهد و مسئولیت‌پذیری دانشآموزان به دلیل رویارویی با همکلاسی‌های خود افزایش پیدا می‌کند، معلم نسبت به عملکرد مخاطبان قضاوت راحت‌تری خواهد داشت و نظارت مدرس بر محیط ساده‌‌تر می‌شود. البته ارزیابی به شیوه همسالسنجی در محیط مجازی می‌تواند امکان نمره‌دهی خشن یا بالا را افزایش دهد، زمان‌بر است و گاهی موجب قضاوت ناعادلانه می‌شود. همچنین، معلمانی که از شیوه همسالسنجی استفاده می‌کنند، در بیشتر اوقات از روش «فهرست وارسی» بهره می‌برند که ارزیابی در سطوح بالاتر را شامل نمی‌شود (رضوی، 1395:74-49).
ارزیابی هم‌زمان: این شیوه از ارزیابی به‌صورت رو در رو و آنلاین انجام می‌گیرد و دانش‌آموز تا پایان کلاس مجازی فرصت پاسخگویی به سؤالات را خواهد داشت. آزمون‌های چهارگزینه‌ای آنلاین نمونه‌هایی از این شیوه‌ها هستند. ارزیابی به‌صورت آنلاین در زمان واقعی می‌تواند برای بازتولید روش‌های سنتی ارزیابی به کار رود.
سؤالات چندگزینه‌ای: برای ارزیابی سطح دانش می‌توان سؤالات چندگزینه‌ای شامل بهترین پاسخ، یک پاسخ صحیح و پاسخ‌های تطبیقی را به‌صورت آنلاین و در تاریخی از پیش تعیین‌شده و برای مدت‌زمان ثابت به دانشآموزان ارائه داد. این سؤالات بسته به نوع ساختارشان می‌توانند مهارت‌های تفکر شناختی با درجه پایین (سطح دانش) تا سطوح بالا (تجزیه‌وتحلیل، ترکیب و ارزشیابی) را ارزیابی کنند. این آزمون‌ها به علت طراحی در زمان کوتاه، تصحیح آسان و غیرتخصصی و دارای سازوکار، امکان دریافت اطلاعات زیاد با طرح سؤالات زیاد و اندازه‌گیری کمی و پایا از سوی معلمان، مورد استقبال قرار می‌گیرند، ولی به علت سنجش نکردن مهارت‌هایی مانند حل مسئله، نقصان دارند. همچنین، مطالعات نشان داده‌اند، معلمان سطوح گوناگون برای طراحی سؤالات چهارگزینه‌ای مهارت کافی ندارند (علیزاده و مازوچیان، 2015: 507-505).
امتحانات کتاب‌باز: هدف از ارزیابی به این روش، ارزیابی توانایی دانشآموزان در تجزیه‌وتحلیل و حل مسئله، تفکر انتقادی و خلاقیت است. با امتحان به شیوه کتاب‌باز که در زمان کلاس مجازی انجام می‌شود، می‌توان احتمال تقلب را به حداقل رساند.
خودارزیابی: آزادی عمل گسترده و احساس خودکنترلی دانش‌آموز در این شیوه محسوس است. افزایش اعتمادبه‌نفس یادگیرنده و طراحی آموزشی توسط خود فرد، از مزایای این روش ارزیابی است. همچنین، نتیجه این نوع ارزیابی با یادگیری فردی و سازمانی همبستگی مثبت دارد (محمدپور زرندی و طباطبایی، 2013: 13-1). ولی به علت امکان نبود صداقت دانش‌آموز، شناخت‌نداشتن دانش‌آموز از آموخته‌های خود و استقبال دانشآموزان به علت کسب نمره، به این روش انتقاد وارد می‌شود.
بحث و مناظره: این نوع ارزیابی اعتبار و جایگاه فردی دانشآموزان مشارکت‌کننده در بحث را افزایش می‌دهد و انتقال تجربه و راهنمایی را به همراه خواهد داشت. تحقیقات نشان داده‌اند، شرکت‌کنندگان در ارزیابی همسالسنجی توانسته‌اند به دنبال توضیحات ارائه شده، با دقتی مشابه گروه مدرسان، همسانان خود را ارزیابی کنند (ترشیزی،1396). ولی این شیوه، به دلیل اتلاف وقت در مواقع پراکندگی بحث و نیاز به تدوین فهرست وارسی (چک‌لیست) شفاف و دستورالعمل واضح، مورد انتقاد قرار می‌گیرد.
انواع پلتفرم‌های آنلاین
چندین پلتفرم آنلاین وجود دارد که برای ارزیابی، از مزایا و محدودیت‌های منحصربه‌فرد برخوردارند. برای مثال، ارزیابی گسترده دانشآموزان می‌تواند از طریق Google Forms انجام شود. این نوع ارزیابی زمان‌بندی دارد و دانشآموزان می‌توانند در زمان مقرر پاسخ‌های خود را ارائه دهند. مؤسساتی که از سامانه مدیریت آموزش الکترونیکی (LMS) استفاده می‌کنند، می‌توانند از تنظیمات پیشرفته ارزشیابی برای انواع سؤالات، مانند ارزیابی پی‌درپی یا رایگان، انتخاب سؤالات و تغییر گزینه‌ها به‌صورت تصادفی استفاده کنند. اگرچه ایجاد چنین ویژگی‌های پیشرفته‌ای از احتمال تقلب می‌کاهد، اما هزینه بسیار بالاتری را به سازمان‌های آموزشی تحمیل می‌کند. در کشور ما، با شیوع ویروس کرونا، سایت‌های بومی اینترنتی قالب‌های آزمونی را طراحی و ارائه کردند که در آن‌ها معلم می‌تواند با پرداخت هزینه اندک، آزمون خود را در فضای مجازی برای دانشآموزان اجرا کند. فرم‌ساز و دیجی‌فرم نمونه‌های موفق این قالب‌های آزمون‌ساز در این دوران هستند.
آیا می‌توان از تدریس، یادگیری و ارزیابی آنلاین خودداری کرد؟ جواب «نه» به نظر می‌رسد. کشورهای پیشرفته در زمینه آموزش، قبلاً این فنون را پذیرفته بودند. بنابراین، با شروع وضعیت بحرانی ویروس کرونا، این کشورها برای انتقال آموزش از شیوه سنتی به شیوه آنلاین، در مقایسه با ما با مشکل کمتری روبه‌رو شده‌اند. در ابتدا نبود منابع و زیرساخت‌های آموزشی باعث طولانی‌شدن پذیرش آموزش و ارزیابی مجازی توسط مخاطبان و معلمان شد. با ایجاد شبکه ملی آموزش دانش‌آموزی (شاد) اکنون زمان آن است که با تطبیق یادگیری و ارزیابی سنتی با فنون پیشرفته، در زمینه آموزش، یادگیری و ارزشیابی در مسیری درست حرکت کنیم.
منابع
1. ترشیزی، سعید (1396). بررسی مناظره به‌عنوان یک روش جدید آموزش اخلاق پزشکی از طریق هم‌سالان، و تأثیر آن بر نحوه استدلال اخلاقی دانشجویان علوم پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی تبریز، دانشکده مدیریت و اطلاع‌رسانی پزشکی.
2. رضوی عبدالحمید. مؤلفه‌های سه‌گانه ارزشیابی توصیفی: بازخوردها، خودسنجی و همسالسنجی، فصلنامه آموزش و ارزشیابی (علوم تربیتی). زمستان 1395. دوره 9. شماره 36.
3. علیزاده، مهستی؛ مازوچیان، حسین (2015). آیا زمان آن نرسیده که استفاده از آزمون‌های چندگزینه‌ای محدود و یا منسوخ گردد. مجله ایرانی آموزش در علوم پزشکی 15.
4. محمدپور زرندی، حسین؛ طباطبایی مزدآبادی، سید محسن (2013). ارائه الگوی اجرایی خودارزیابی در سازمان‌های بزرگ. فصلنامه علمی‌ـ پژوهشی اقتصاد و مدیریت شهر.
5. van der Vleuten CPM, Schuwirth LWT, Driessen EW, Dijkstra J, Tigelaar D, Baartman LKJ, et al. A model for programmatic assessment fit for purpose. Med Teach. 2012;34(3):205–214. [PubMed] [Google Scholar]