اشاره
یکی از عوامل بسیار مهم در فرایند آموزش و یادگیری مؤثر و همچنین حفظ و تداوم آن، ارزشیابی از آموخته‌های فراگیران است. این ارزشیابی می‌تواند از طریق انواع آزمون‌ها انجام شود، در آموزش‌و‌پرورش به‌عنوان متولی اصلی و رسمی امر آموزش، این مهم در اصل از طریق آزمون‌های توانایی که در آن آموخته‌ها، مهارت‌ها و استعداد‌های افراد سنجیده می‌شود، انجام می‌پذیرد. آنچه در اینجا مورد نظر ماست ارزشیابی تراکمی یا پایانی است که به‌صورت آزمون نهایی در پایه دوازدهم به‌صورت هماهنگ کشوری اجرا می‌شود. ارزشیابی زمانی اثر‌بخش و پایدار خواهد بود که مجموعه سؤال‌های هر آزمون، براساس معیارهای صحیح علمی و استاندارد تهیه شود. لذا در این مقاله سعی شده، اصول طراحی سؤال در سه محور: مشخصات ظاهری، ادبیات سؤال‌ها و ملاک‌های فنی و محتوایی، بیان و میزان انطباق سؤال‌های نهایی فلسفه 2 پایه دوازدهم رشته انسانی در خرداد ماه 1399 مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد.
مشخصات ظاهری سؤال‌ها:
1. مشخصات سربرگ رعایت شود.
1. نام و نام‌خانوادگی 2. شماره دانش‌آموزی 3. نام درس 4. پایه 5. آموزشگاه 6. استان 7. ناحیه 8. نوبت امتحانی 9. مدت امتحان 10. تعداد صفحات سؤالات 11. تاریخ امتحان 12. نام طراح یا مرکز طراحی سؤال‌ها
موارد 1 تا 8 و 11، موجب راهنمایی و تسریع در امور و باعث سهولت در رسیدگی به اعتراضات دانشآموزان می‌شود
مورد 9، باعث می‌شود دانشآموزان با اطلاع از زمانِ مورد‌نظر، طوری وقت خود را تنظیم کنند که دچار کمبود زمان پاسخگویی نشوند.
مورد 10، صفحه‌بندی مرتب، توجه دادن آزمودنی در پایین صفحه، به صفحه بعد و درج عبارتی مانند پایان یا موفق باشید در انتهای صفحه آخر و مشخص کردن دقیق تعداد صفحات سؤال‌ها باعث می‌شود تا اگر صفحه‌ای کم یا تکراری داده شده باشد، دانشآموز یا مسئولین برگزاری، مطلع و نسبت به رفع آن بکوشند.
2. فضای کافی و مناسب برای پاسخ سؤالات در نظر گرفته شود.
3. سؤال‌ها خوانا باشد: کیفیت تایپ، خوانایی خط و شیوایی سؤال‌ها مطلوب باشد.
4. بارم سؤال‌ها در سمت چپ ورقه قید گردد.
5. مجموع نمرات سؤال‌ها با نمره اختصاص‌یافته به ورقه مطابقت داشته باشد.
• در آزمون نهایی فلسفه2، در خرداد ماه 99، تمامی موارد قبل رعایت شده است.
ادبیات سؤال‌ها:
1. متن سؤال‌ها از غلط املایی محفوظ باشد.
2. از نشانه‌ها و نقطه‌گذاری‌ها و رسم‌الخط صحیح استفاده شود:
3. از جملات کوتاه و روان استفاده شود، به‌طوری که دانشآموزان آگاه به محتوای درس، با صرف حداقل زمان ممکن، به‌منظور و هدف سؤال پی ببرند. متن سؤال با بیانی کاملاً ساده و روشن و دور از ابهام نوشته شود و از به کار بردن کلمات و عبارات دشوار در سؤال و طولانی نمودن سؤال که باعث می‌شود دانشآموزان نتوانند مهارت و توانایی خود را ظاهر سازند، خودداری شود.
4. نکات دستوری در تهیه و تنظیم سؤال‌ها رعایت شود.
رعایت نکات دستوری، به فهم بهتر سؤال کمک خواهد کرد. برای درک معنا و مفهوم و منظور طراح، علاوه بر رعایت نشانه‌گذاری، نکات دستوری نیز مد‌نظر قرار گیرد.
• در سؤال‌های مورد بررسی، اکثر موارد فوق رعایت شده است.
پیشنهاد: در سؤال 3 قسمت ب و د، 12و 14 و 24، بین گیومه و لفظ فاصله وجود دارد، برای هماهنگی در رعایت فاصله لفظ داخل گیومه با علامت گیومه، باید همه موارد، شکل یکسانی داشته باشند. همچنین در سؤال 9 بهتر بود نظریه «فقر وجودی» و «امکان فقری» داخل گیومه قرار گیرد.
در سؤال 12 نیز بهتر بود زیر کلمه «قبول ندارند»، خط کشیده شود.
ملاک‌های فنی سؤال‌ها:
رعایت سطوح حیطه‌های شناختی، عاطفی، روانی- حرکتی و در بخش حیطه‌شناسی بر رعایت طبقات دانش- درک و فهم - کاربرد تجزیه و تحلیل- ترکیب و ارزشیابی توجه شود.
مطابق الگوی ساحت‌های تربیتی در برنامه درسی ملی، بر پنج عنصر اساسی در هر ماده درسی تأکید شده است که عبارت‌اند از: تعقل، ایمان، علم، عمل و اخلاق و همچنین چهار عرصه ارتباط دانشآموز با خود، خدا، خلق و خلقت به‌صورت به هم پیوسته و با محوریت ارتباط با خدا که در ارزشیابی از ماده درسی نیز باید به این الگو توجه شود و اهداف مورد‌نظر تحقق یابد، لذا در این مقاله، سؤال‌ها براساس میزان رعایت ملاک‌های فنی مورد ارزیابی قرار گرفته و در هر یک از سؤال‌ها بررسی شده که تا چه میزان اهداف مهم آموزشی، مطابق با برنامه درسی ملی، مورد ارزشیابی قرار گرفته‌اند.
1. سؤال‌ها از ساده به مشکل تنظیم شود.
• در سؤال‌های مورد بررسی، سؤال‌ها ابتدا براساس نوع سؤال مرتب شده‌اند و سؤال‌های هر یک از انواع نیز، براساس ترتیب مباحث کتاب مرتب شده‌اند.
2. از انواع سؤال‌ها استفاده شود. (حداقل 5 نوع)
• در سؤال‌های مورد بررسی، به ترتیب از سؤال‌های صحیح/ غلط، کامل کردنی، دو گزینه‌ای، جورکردنی، کوتاه پاسخ و تشریحی استفاده شده است.
- نکاتی که در طراحی سؤال‌های صحیح/ غلط باید در نظر گرفت:
1. طول سؤال‌ها تقریباً یکسان باشد.
2.تعداد سؤال‌های صحیح و غلط تقریباً یکسان باشد.
3. مطلب دارای اهمیت در سؤال مورد پرسش قرار گیرد.
• در سؤال‌های مورد بررسی، تمام موارد فوق رعایت شده است.
- نکاتی که در طراحی سؤال‌های کامل‌کردنی باید در نظر گرفت:
1. کلمه حذف شده، از مفاهیمِ با ارزشِ جمله باشد.
2. در سؤال، حداکثر دو جای خالی گنجانده شود و همچنین در وسط یا آخر جمله باشد.
3. فقط یک پاسخ معین و مشخص داشته باشد.
• در سؤال‌های مورد بررسی، تمام موارد فوق رعایت شده است.
- نکاتی که در طراحی سؤال‌های جورکردنی باید در نظر گرفت:
1. تعداد پاسخ‌ها بیش از سؤالات باشد.
2. سؤال و پاسخ به‌صورت مختصر نوشته شود.
3. به منظور اینکه پاسخ سؤال‌ها به راحتی پیدا نشود، سؤال‌ها باید با یکدیگر متجانس باشند.
• در سؤال‌های مورد بررسی، تمام موارد قبل رعایت شده است.
3. سؤالات همنوع (مانند چند‌گزینه‌ای و جورکردنی و ...) پشت سر هم قرار گیرند و دستور کار لازم را داشته باشند.
4. هر سؤال به‌طور مستقل فقط یک هدف آموزشی خاص را مورد سنجش قرار دهد. (یعنی پاسخ به سؤال و یا بخشی از سؤال، مشروط بر پایان سؤالات دیگر نباشد.)
5. هر سؤال در سنجش یک هدف آموزشی بدون تکرار طرح شود (یعنی هر سؤالی باید برای یک هدف خاص طراحی گردد.)
6. بارم هر سؤال با جواب مورد انتظار متناسب باشد.
• پیشنهاد: برای پاسخ سؤال 13 در راهنمای تصحیح بهتر بود به کل پاسخ، 1 نمره تعلق بگیرد و بارم ریز نشود.
7. در تدوین سؤال‌ها، بودجه‌بندی کتاب رعایت شود.
8. متن سؤال، راهنمای پاسخ آن سؤال یا دیگر سؤالات نباشد. (هر پرسش باید از پرسش‌های دیگر مستقل باشد و پاسخ هیچ پرسشی نباید از روی متن یا گزینه‌های پرسش‌های دیگر حدس زده شود.)
9. سؤال‌ها با عبارتی دقیق، گویا و دور از ابهام طرح شوند.
10. منطبق با بقیه شماره‌ها بیاید در طراحی سؤال‌ها به متن کتاب و محتوای اصلی درس تأکید شود.
11. برای سؤال‌های انشایی دامنه و حد در نظر گرفته شود.
12. در توزیع بارم هر سؤال به قسمت‌های مختلف پاسخ آن دقت شود.
13. سؤالات از نظر علمی صحیح طرح شوند.
14. سؤال‌ها از قوه تمیز مناسب برخوردار باشند.
15. سؤال‌ها باید از اعتبار لازم برخوردار باشند.
16. سؤال‌ها از روایی لازم برخوردار باشند.
17. نوع سؤال‌ها با سطح یادگیری مورد سنجش و اهداف امتحان، هم‌خوانی داشته باشد.
18. در سؤال‌های چند‌قسمتی باید سؤال‌ها به‌گونه‌ای طرح شوند که هر قسمت دارای پاسخ مجزا باشد و عدم پاسخگویی به یک قسمت دانشآموزان را از پاسخ به قسمت‌های دیگر محروم نکند.
19. زمان اختصاص داده شد به پاسخگویی به سؤالات یک امتحان، توسط طراح براساس سطح دشواری سؤالات و با در نظرگیری تمام عوامل فیزیکی و شرایط برگزاری امتحان اختصاص داده شود.
• در سؤال‌های مورد بررسی، تمام موارد قبل رعایت شده است.
20. از دادن سؤالات اختیاری خودداری شود.
• البته با توجه به شرایط خاص پیش آمده به علت بیماری کرونا، در این آزمون، بخشی از سؤال‌ها اختیاری بود.
21. چنانچه پاسخگویی به سؤال یا سؤالاتی نیاز به دستور‌العمل جداگانه یا استفاده از ابزار خاصی دارد، طراح نسبت به درج نکات لازم قبل از سؤال یا سؤال‌های مورد نظر ترجیحاً در ابتدای سؤال‌های امتحانی بعد از مندرجات سربرگ با رعایت قوانین مربوطه در این زمینه اقدام نماید.
22. سقف حداقل و حداکثر تعداد سؤالات امتحانی با توجه به نوع درس، حجم و اهمیت محتوا، سطوح یادگیری مورد سنجش نوع سؤال، زمان مناسب پاسخ به سؤالات و شرایط سنی دانشآموزان تعیین گردد.
23. ارزش نمره‌ای هر سؤال با توجه به سطوح یادگیری مورد سنجش حداقل 25/0 برای سؤال آسان و حداکثر 4 نمره برای سؤالات سطوح بالاتر منظور گردد. در مواردی که سؤال چند قسمت دارد نباید ارزش نمره‌ای هر قسمت از 25/0 کمتر تعیین شود.
24. سطح دشواری سؤالات امتحانی، از قبل توسط طراح سؤال به‌صورت نظری و مطابق با اهداف امتحان و با توجه به موارد زیر تعیین گردد.
25. فرم کلی سطح دشواری سؤالات امتحانی براساس 20/0آسان 30/0 متوسط پایین و 30/0 متوسط بالا و 20/0 دشوار طراحی می‌شود.
• باز هم با توجه به شرایط خاص پیش آمده به علت بیماری کرونا، در این آزمون سطح سؤال‌ها متوسط بود و دو سؤال 12 و 16 کمی بالاتر از حد متوسط بود، اما محتوای آن از متن کتاب طرح شده بود.
• بررسی محتوایی سؤال‌ها با توجه به برنامه درسی ملی و میزان انطباق آنها با اهداف درسی:
در برنامه درسی ملی، ارزشیابی1. به‌صورت مستمر، تصویری روشن و همه‌جانبه از موقعیت کنونی دانشآموز، فاصله او با موقعیت بعدی و چگونگی اصلاح آن متناسب با ظرفیت‌ها و نیازهای وی ارائه می‌کند، 2. زمینه انتخاب‌گری، خودمدیریتی و رشد مداوم دانشآموز را با تأکید بر خودارزیابی فراهم می‌کند و بهره‌گیری از سایر روش‌ها را زمینه‌ساز تحقق آن می‌داند، 3. ضمن حفظ کرامت انسانی، کاستی‌های یادگیری را فرصت برای بهبود موقعیت دانشآموز می‌داند و 4. کاستی‌های یادگیری را فرصتی برای بهبود و اصلاح نظام آموزش می‌داند. لذا در اینجا به بررسی میزان تحقق اهداف برنامه درسی ملی در این زمینه می‌پردازیم.
سؤال 1، سؤال‌های صحیح/ غلط:
تعداد سؤال‌ها در این قسمت مناسب است. 3 مورد صحیح و 2 مورد غلط هستند. پراکندگی سؤال‌ها نیز مناسب است.
سؤال الف: از دروس اول است که با توجه به اهداف مهم این درس، طرح شده است.
سؤال ب: از درس دوم و مربوط به برهان ابن‌سینا مبنی بر اثبات وجود خداوند است و توجه به نکته مهمی که در این برهان مورد‌نظر است: حتی در صورت فرضی بی‌نهایت بودن تعداد اشیاء جهان، خللی در این برهان وارد نمی‌گردد.
سؤال ج: از درس پنجم است که مربوط به نظر فیلسوفان مغرب زمین درباره خداوند است و به خداشناسی فلسفی مرتبط است. ممکن است در ظاهر مطلبی تاریخی به‌نظر برسد اما برای بررسی مباحث خداشناسی فلسفی دارای اهمیت است.
سؤال د: از درس ششم طرح شده و اشاره به نکته مهمی دارد که تفاوت نظر فیلسوفان مسلمان را با برخی فلاسفه مغرب زمین درباره امکان اثبات وجود خداوند از طریق عقلی، نشان می‌دهد.
همچنین پایه و اساس برهان فارابی مبنی بر اثبات وجود خداوند که در خداشناسی فلسفی جایگاه مهمی دارد مورد توجه قرار گرفته است.
سؤال 2. سؤال‌های کامل کردنی:
تعداد سؤال‌های این قسمت مناسب و طول سؤال‌ها نیز به جز قسمت ج که کمی طولانی است رعایت شده و همچنین کلمات حذفی از نکات اساسی و مبهم مباحث درسی است.
سؤال الف: از درس سوم، جهان ممکنات، مطرح گردیده و از مباحث مهم این درس فهم معنای «ممکن‌الوجود بالذات» است.
سؤال ب: از درس چهارم است که در بحث علیت توجه به تفاوت علت تامه و ناقصه از اهداف مهم این درس محسوب می‌شود.
سؤال ج: از درس ششم است که به موضوع خداشناسی فلسفی و برهان مهم فارابی برای اثبات وجود خداوند توجه شده است و اینکه علت‌العلل همان واجب‌الوجود بالذات، یعنی خداوند است.
سؤال د: از درس هفتم طرح شده. یکی از اهداف مهم این درس مبحث عقل در فلسفه و ویژگی‌های عقول و تفاوت دو معنای عقل در فلسفه است و با توجه به بارم زیادی که برای این درس در نظر گرفته شده بود (5 نمره) تقریباً از تمامی مباحث این درس سؤال مطرح شده است.
سؤال 3، سؤال‌های دو گزینه‌ای:
سؤال الف: از درس اول طرح شده که یکی از اهداف مهم این درس «مغایرت وجود و ماهیت» و کاربرد آن در «خداشناسی فلسفی» و براهین اثبات وجود خداوند است.
سؤال ب: از درس چهارم است که به معانی اتفاق پرداخته و تشخیص هر یک از معنای اتفاق و لازمه پذیرش هر یک از آنها، از مباحث مهم این درس است و این سؤال نکته‌ای بسیار دقیق و ظریف را مورد‌نظر قرار داده است.
سؤال ج: از درس پنجم طرح شده که به موضوع خداشناسی فلسفی و براهین فیلسوفان غربی مبنی بر اثبات وجود خداوند از جمله برهان دکارت و تفاوت آن با برهان کانت در این زمینه، پرداخته است.
سؤال د: از درس هفتم طرح شده است. درباره این سؤال باید گفت که به نکته مهمی که درباره معنای عقل از نظر افلاطون و ارسطو و تفاوت نظر این دو وجود دارد اشاره شده است. نه اینکه صرفاً اولین یا چه کسی و چه زمانی مورد‌نظر باشد.
سؤال 4، سؤال‌های جورکردنی:
هر دو قسمت این سؤال از درس پنجم طرح شده که عقیده فلاسفه مغرب زمین را درباره خداوند بیان کرده است که در موضوع این درس و از اهداف مهم آن است.
سؤال 5، 6 و 7 جزء سؤال‌های کوتاه‌پاسخ هستند که به ترتیب از درس پنجم، ششم و هفتم طرح شده‌اند.
در سؤال 5 یکی از اهداف مهم درس پنجم که بیان نظر فیلسوفان تجربه‌گرای مغرب‌زمین است که عده‌ای از آنها معتقدند چون ما ابزاری جز حس و تجربه برای شناخت نداریم، یا خدایی نیست و یا نمی‌توانیم او را اثبات کنیم.
در سؤال 6 نیز از اهداف مهم درس ششم است که دیدگاه فلاسفه مسلمان درباره رابطه معناداری زندگی و اعتقاد به وجود خداوند است.
سؤال 7 که از درس هفتم یعنی عقل در فلسفه 1 است و به نظر افلاطون درباره عقل و یکی از کاربردها و معانی عقل که همان عقل مجرد است اشاره دارد. البته هر چند می‌توان گفت این سؤال از اهداف جزئی این درس است اما با توجه به بارم زیادی که این درس داشت اشکالی وجود ندارد که از اهداف جزئی هم سؤال طرح شود.
سؤال‌های تشریحی:
در سؤال 8 مهم‌ترین مبحث درس اول که مسئله وجود و ماهیت و دلیل مغایرت وجود و ماهیت است طرح شده است.
سؤال 9: در درس دوم یکی از اهداف بسیار مهم، نظریه فقر وجودی ملاصدراست که در مقابل نظریه امکان ذاتی ابن‌سینا طرح شده است.
در سؤال 10 و 11 نیز که از درس سوم طرح شده، به ترتیب نظر فلاسفه مسلمان و هیوم درباره درک رابطه علیت مطرح شده است که در کنار نظر کانت، از اهداف مهم این درس محسوب می‌شوند. و به دلیل اینکه در سؤال 11 نظر دیوید هیوم درباره علیت مورد سؤال است، صورت سؤال نیز به‌صورت خلاقانه‌ای مطرح شده تا از یکسان‌بودن صورت سؤال 10 و 11 جلوگیری شود.
سؤال 12 از درس چهارم است و با توجه به اینکه در این درس سه موضوع (بیان مثال‌هایی از کاربرد اتفاق در فلسفه و زیست‌شناسی و کیهان‌شناسی، لوازم اصل علیت و فروع آن، معنای اتفاق) مطرح شده است و با توجه به بارم این درس، هر سه موضوع به نحوی در سؤال‌ها طرح شده که مهم‌ترین آن معنای سوم اتفاق که نفی غایتمندی است، در سؤال‌های تشریحی آمده است.
سؤال 13 از درس پنجم یعنی خدا در فلسفه 1 که نظر فیلسوفان غربی درباره براهین اثبات وجود خداوند است، طرح شده است. البته در این درس نظر کانت نیز مهم است اما با توجه به اینکه نظر کانت درباره عقل در سؤال 16 طرح شده در صورتی که در این قسمت هم نظر کانت مورد پرسش قرار می‌گرفت دو مبحث ثقیل و حجیم بود و هر چند با طرح نظر هیوم در این سؤال و سؤال 11 دو مورد از نظریات هیوم طرح شده اما در عین اهمیت زیاد آن، کوتاه‌تر و ساده‌تر هستند که پاسخ دادن به آن برای دانشآموزان راحت‌تر است. و از طرفی ایراد هیوم بر برهان نظم فیلسوفان الهی موضوعی است که دارای اهمیت است. لازم به ذکر است که در این سؤال در راهنمای تصحیح بهتر بود که به جای ریز کردن بارم به کل سؤال یک‌جا 1 نمره اختصاص می‌یافت.
سؤال 14 و 15 و 16 از درس 7 طرح شده که البته در سؤال‌های قبلی توضیح داده شد که به خاطر بارم زیاد این درس تقریباً از تمامی مباحث آن سؤال طرح شده است.
با توجه به شرایط موجود به خاطر شیوع بیماری کرونا، آزمون‌های نهایی 16 نمره سؤال‌های الزامی از بخش مربوط به نیمسال اول که به دانشآموزان به‌صورت حضوری در کلاس آموزش داده شده بود طرح شد و سؤال‌هایی نیز در بخش انتخابی قرار گرفت که دانشآموزان می‌توانستند از میان 8 سؤال (8 نمره) به 4 سؤال به دلخواه انتخاب کرده و پاسخ دهند که می‌بایست هم‌سطح بودن سؤال‌ها نیز رعایت شود؛ سؤال‌های 17 تا 24 در بخش سؤال‌های انتخابی است.
سؤال 17 از درس دوم طرح شده که یکی از اهداف مهم این درس روابط سه‌گانه میان موضوع و محمول است.
سؤال 18 از درس سوم است و با توجه به اینکه دو هدف مهم آموزشی این درس یعنی نظر فیلسوفان اسلامی و هیوم در بخش سؤال‌های الزامی قرار داشت، در این بخش سؤالی ساده داده شده است.
سؤال 19 از درس چهارم طرح شده که ا لبته در ذیل سؤال 12 به این نکته اشاره شد که با توجه به بارم این درس، از تمامی مباحث و موضوعات مهم این درس به نوعی سؤال طرح شده است.
سؤال 20 از درس ششم طرح شده که چون در قسمت سؤال‌های انتخابی است کمی سطح آن آسان است.
سؤال 21 تا 24 به ترتیب از دروس 10،9،8 و 11 طرح شده که 4 نمره با بارم هر سؤال 1 نمره می‌باشد به دلیل الزام در رعایت سطح سؤال‌های انتخابی و احتمال اینکه در بعضی مدارس این دروس تدریس نشده باشد از مباحث مهم و البته در سطح دانش سؤال طرح شده است.
منابع:
برنامه درسی ملی- سؤال‌های آزمون نهایی در خرداد ماه 1399- کتاب درسی فلسفه 2، پایه دوازدهم.