بیان مسئله
پژوهش حاضر با هدف تدوین الگویی جهت شادابسازی زنگ تفریح دانش‌آموزان دوره ابتدایی شهرستان دزفول انجام شده است. طرح شادابسازی زنگ تفریح راهکاری مناسب برای بازآفرینی کارکردهای اصلی زنگ تفریح در مدارس است اما فقدان برنامه و اقدامات و راهبردهای عملیاتی در جهت اجرای این طرح چالش اصلی پژوهش حاضر است. در واقع، هنوز عناصر ورودی و فرایندی همچون ویژگی‌های منابع انسانی، منابع کالبدی و مادی و اصول اجرایی برنامه‌های شادابسازی زنگ تفریح مشخص نیست.
بر این اساس، این پژوهش درصدد آن است که با بررسی و مطالعه پژوهش‌های انجام شده در زمینه کیفیت‌بخشی و شادابسازی زنگ تفریح و از طریق بررسی و تحلیل نظرات گروه‌های مختلف از جمله مدیران مدارس، معلمان، سایر کارکنان مدرسه، مسئولان آموزش‌و‌پرورش و استادان دانشگاه در مورد زنگ تفریح، به الگویی مناسب جهت بهبود مدیریت زنگ تفریح در بین دانش‌آموزان ابتدایی شهرستان دزفول، دست یابد.
روش پژوهش کیفی و کمی، و جامعه آماری متشکل از استادان گروه‌های علوم تربیتی و روان‌شناسی، معماری، هنر، و بهداشت، مدیران آموزش‌و‌پرورش و معلمان باتجربه با تحصیلات کارشناسی ارشد یا دکتری بوده است.
سؤالات پژوهش
سؤال اول: عوامل مؤثر بر شادابسازی زنگ تفریح کدام است؟
سؤال دوم: عوامل و ساز‌وکار‌های مدیریتی مؤثر بر اجرای طرح شادابسازی کدام است؟
سؤال سوم: عوامل زمینه‌ای شادابسازی زنگ تفریح چیست؟
یافته‌ها
نتایج مربوط به سؤال اول پژوهش نشان داد که منابع انسانی، شرایط و امکانات فیزیکی، بهزیستی فردی و برنامه‌ریزی آموزشی مهم‌ترین عوامل مؤثر در این زمینه‌اند. ویژگی‌های منابع انسانی شامل تخصص، تجربه و تعهد به رشد و تعالی دانش‌آموزان است. مشارکت و همکاری تمام سطوح مدیریت و کارکنان مدرسه و تشکیل کارگروه‌های تخصصی از دیگر ویژگی‌های منابع انسانی در تحقق طرح شادابسازی است.
یافته‌های مربوط به حیطه منابع نشان داد که تهیه امکاناتی طبیعی همچون میز شن‌بازی، قلوه‌سنگ برای اجرای سنگ‌فرش، آکواریوم‌های ماهی و فضای سبز ضرورت دارد. به‌علاوه، به امکانات مادی همچون تهویه و نور لازم، کتابخانه، مبلمان و فرش بخشی از حیاط، کارت تبریک، کمدی کوچک برای نگهداری وسایل، تابلوهای سفید و ماژیک‌های رنگی و هنرهای تجسمی نیاز است. در حوزه بهزیستی فردی لازم است به اصولی همچون مسئولیت‌دهی، استقلال، آرامش روحی، استراحت، رعایت عدالت و تغذیه مناسب توجه شود. برنامه‌ریزی باید با توجه به اصول نظارت مداوم و انعطاف‌پذیری در برنامه درسی و تناسب بین ثبت‌نام و فضای مدرسه انجام گیرد.
براساس یافته‌های سؤال دوم، طرح مذکور با بهکارگیری مدیریت راهبردی تحقق می‌یابد. در این راستا، توجه به عوامل مدیریت راهبردی همچون نیازسنجی با استفاده از ابزار سوات، چشم‌اندازسازی، هدف‌گذاری، تدوین راهبردهای عملیاتی و نظارت مستمر بسیار حائز اهمیت است. از آنجا که زنگ تفریح مقوله‌ای بین‌رشته‌ای است، جلب مشارکت متخصصان و نهادهای ذی‌ربط در نیازسنجی، هدف‌گذاری و اجرای سیاست‌ها ضرورت دارد.
نتایج سؤال سوم نشان داد که توجه به عوامل زمینه‌ای مانند فرهنگ مشارکتی، تدوین قوانین و مقررات آموزش‌و‌پرورش در مورد زمان زنگ تفریح، زمان‌بندی و بودجه‌بندی برنامه درسی، تمرکززدایی و مدرسه‌محوری در اجرای طرح شادابسازی زنگ تفریح بسیار حائز اهمیت است.
پیشنهادها
براساس یافته‌ها و اصول شادابسازی مذکور، پیشنهادهای کاربردی زیر ارائه می‌شوند:
• تشکیل کارگروه‌های تخصصی بازی‌های محلی، ورزشی، آموزشی، کتاب‌خوانی، هنری، مذهبی، تفریحی، و حامیان محیط زیست به‌صورت منظم در برخی از روزهای هفته در زنگ تفریح؛
• تشکیل کمیته شادابسازی مرکب از مدیر، مربی پرورشی، دبیر ورزش و هنر، نماینده دبیران و دانش‌آموزان و انجمن اولیا و مربیان؛
• بهکارگیری مدیران باتجربه و متخصص در علوم تربیتی و متعهد به رشد و تعالی دانش‌آموزان و منابع انسانی؛
• استفاده از سازمان‌های آموزشی و غیر‌آموزشی همانند دانشگاه، پژوهش‌سرای دانش‌آموزی، بسیج دانش‌آموزی، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، نهادهای خودجوش مردمی، سازمان میراث فرهنگی، محیط زیست و بهزیستی در حمایت از طرح شادابسازی زنگ تفریح؛
• استفاده از نظر متخصصان و استادان دانشگاه در حوزه علوم تربیتی، مدیریت آموزشی، تکنولوژی آموزشی، هنر، معماری، باستان‌شناسی، روان‌شناسی، جامعه‌شناسی، زبان‌انگلیسی، محیط زیست و ... در برنامه‌ریزی طرح مذکور؛
• تعامل کارکنان مدرسه (معلم، مدیر، معاون، مربی پرورشی، مشاور و مربی بهداشت) با دانش‌آموزان در زنگ تفریح؛
• بهره‌گیری از معلمان ورزش در زنگ تفریح؛
• گذاشتن قوانین و مقررات آموزشی در زنگ تفریح برای مواظبت از خود (مانند جابه‌جا نکردن شن‌ها و قلوه‌سنگ‌های روی زمین، بالا و پایین نرفتن از پله‌ها، دعوا نکردن، تمیز نگه داشتن زمین بازی و...)؛
• تأکید بر آموزش بهداشت محیط مدرسه (کلاس‌ها، کتابخانه، حیاط و...)؛
• تلفیق طرح‌های تدبیر، جابربن‌حیان و حیاط پویا در زنگ تفریح؛
• پخش موسیقی آرام در ساعات استراحت؛
• ترغیب کارکنان به استفاده از لباس‌های مناسب با رنگ‌های روشن و انتخاب رنگ مناسب و شاد برای روپوش دانش‌آموزان؛
• توجه به علائق دانش‌آموزان نسبت به انتخاب برنامه‌های هنری، ورزشی، الکترونیکی و رباتیک؛
• ایجاد تابلوی اعلانات با عنوان ایستگاه خنده شامل شعرهای شادی‌آفرین، لطیفه‌های مناسب و پیام‌های بهداشتی شاد؛
• آموزش مهارت‌های زندگی (خودآگاهی، همدلی، ارتباط مؤثر، مدیریت استرس و...)؛
• برگزاری نمایشگاه آثار دانش‌آموزان و معرفی الگوهای مناسب علمی، ورزشی و فرهنگی؛
• آشنا کردن دانش‌آموزان با مشاغل مختلف؛
• توجه به تناسب فعالیت‌های زنگ تفریح با جنسیت دانش‌آموزان؛
• استانداردسازی فضای مدرسه براساس روان‌شناسی محیط