به مناسبت بهره‌برداری از دستگاه پیشرفته و در نوع خود منحصربه‌فرد «دوربین گاما» در بیمارستان فوق تخصصی شهید رجایی کرج، با دکتر محسن اعرابی، مدیر فنی بخش پزشکی هسته‌ای این بیمارستان، درباره ویژگی‌های این دستگاه، مفهوم پزشکی هسته‌ای و نقش فیزیک در پزشکی، و نیز توانایی‌ها و امکانات تشخیصی‌ـ درمانی در پزشکی هسته‌ای، به گفت‌وگو نشستیم. با هم، گزارش این گفت‌وگو را می‌خوانیم.
دکتر محسن اعرابی، نخست در معرفی و بیان سوابق تحصیلی و علمی خود، گفت: پزشکی عمومی را در دانشگاه شهید بهشتی خواندم و تخصص پزشکی هسته‌ای را از دانشگاه علوم پزشکی تهران گرفتم و از سال 1392 تاکنون مسئول فنی بخش پزشکی هسته‌ای بیمارستان فوق تخصصی شهید رجایی کرج هستم.
https://www. roshdmag. ir/u/202
بلورهای «سوسوزن»
دکتر اعرابی در بیان ویژگی‌ها و توانایی‌های دستگاه «دوربین گاما»، افزود: دستگاه «دوربین گاما» را آقای هال انگر (Hal Anger) در آمریکا اختراع کرد (1975). این دستگاه از بلورهایی به نام سنتیلاتور (سوسوزن) استفاده می‌کند. وقتی که پرتو گاما و x که توسط حواس ما قابل ردیابی نیست به این بلورها می‌خورد، از بلورها نور مرئی ساطع می‌شود. پس دوربین گاما، بلورهایی دارد که وقتی به آن‌ها پرتو ایکس یا گاما تابیده می‌شود از خود نور مرئی تولید می‌کند که ما آن را در بدن مریض نمی‌بینیم، ولی دستگاه آن را به ما نشان می‌دهد.
تولید 2020
دکتر محسن اعرابی، با بیان اینکه دستگاهی که اخیراً ما در این بیمارستان نصب و راه‌اندازی کرده‌ایم تولید سال 2020 آمریکا و شرکت جنرال الکتریک (G.E) است، ادامه می‌دهد: دستگاه «دوربین گاما» امسال وارد کشور شده است و فعلاً از این دستگاه در ایران به تعداد کمتر از تعداد انگشتان یک دست فعال است. دستگاه را شرکت تجهیزات پزشکی پیشرفته که نماینده شرکت جنرال الکتریک است به کشورمان وارد کرده و در اینجا نصب نموده است.
هزینه چهار و نیم میلیارد تومانی
وی با بیان اینکه حدود چهار و نیم میلیارد تومان هزینه خرید این دستگاه بوده، یادآور شد؛ این دستگاه سال قبل (1398) و زمانی که قیمت ارز و دلار در شرایط عادی و بدون نوسان بود خریداری شد.
تصویربرداری سه‌بعدی
دکتر اعرابی درباره چگونگی کارکرد دستگاه گفت: این دستگاه غیر از اینکه می‌تواند تصویر دوبعدی بگیرد، می‌تواند با چرخیدن در اطراف مریض، تصویر سه‌بعدی نیز از او بگیرد؛ یعنی مانند دستگاه سی. تی. اسکن. (C T scan) یا ام. آر. آی (MRI)، برش‌نگاری کند و تصویر مقاطع داخلی بدن را نشان دهد.
در بخش تئوری نیز، دکتر اعرابی گفت متناسب با عملکرد ارگان‌ها و اندام‌های مختلف بدن، ما از موادی که در فیزیولوژی این بخش‌ها شرکت می کنند برای تصویربرداری استفاده می‌کنیم. در بخش پزشکی هسته‌ای این مواد با ترکیبات رادیواکتیو متصل می‌شوند- اصطلاحاً نشان‌دار می‌شوند- و با ورود به بدن در عملکرد آن اندام شرکت می‌کنند. مثلاً برای تصویربرداری از استخوان‌های بدن، از املاح کلسیم یا فسفر نشان‌دار شده با مواد رادیواکتیو استفاده می‌کنیم. با توجه به امکان ردیابی مواد رادیواکتیو متصل به رادیو داروها، می‌توان تصویری از فیزیولوژی درون بدن تهیه کرد. لذا در بسیاری از منابع پزشکی از تصاویر پزشکی هسته‌ای به‌عنوان تصویربرداری عملکردی (physiological Imaging) نام برده می‌شود. گاهی با نشان‌دار کردن مولکول‌ها می‌توان سطح ردیابی عملکرد را تا حد مولکول تنزل داد و اصطلاحاً تصاویر مولکولی (Molecular Imaging) تهیه کرد.
وی با تأکید بر اینکه دستگاه‌های قدیمی‌تر، فقط می‌توانستند تصاویر دوبعدی بگیرند و به همین دلیل تا سال‌های پیش، تصاویر در عکس‌برداری هسته‌ای دوبعدی بودند، یادآور شد: تصاویر کنونی که با «دوربین گاما» گرفته می‌شود سه‌بعدی‌اند و ما عمق بدن بیمار را می‌توانیم در هر نقطه از بدن و بسته به نوع اسکن مشاهده کنیم.
https://www. roshdmag. ir/u/203
پردازش تصاویر دیجیتال
مسئول فنی بخش پزشکی هسته‌ای بیمارستان شهید رجایی کرج با تأکید بر اینکه سیستم‌های الکترونیکی و مکانیکی دستگاه با پیشرفت‌های علم الکترومکانیک (الکترونیک و مکانیک) به‌روز شده است. وی خاطرنشان کرد با این پیشرفت‌ها، امروزه ما می‌توانیم با کمک این دستگاه، تصاویر را به صورت دیجیتال و سه بعدی تهیه کنیم. امکان پردازش تصاویر با استفاده از نرم‌افزارهای مختلف پزشکی هسته ای نیز کمک بزرگی به ارائه اطلاعات بیشتر و به‌ویژه وضوح تصاویر کرده و امکان تشخیص بیماری‌ها را در مراحل اولیه فراهم می‌کند. هم‌چنین استفاده از سیستم پاکس (PACS) امکان ارسال تصاویر از طریق اینترنت را فراهم آورده است.
نقش فیزیک در پزشکی
از دکتر اعرابی درباره مفهوم پزشکی هسته‌ای و نقش فیزیک در پزشکی پرسیدیم که در پاسخ برایمان گفت: بشر از حدود 120 تا 130 سال قبل در عالم فیزیک، با مواد رادیواکتیو آشنا شد، هانری بکرل در سال 1896م در نمک‌های اورانیم و ماری‌کوری در 1898م در عناصر رادیم و پلوتونیوم پی به این خاصیت بردند. بعد از مدتی، دانشمندان دیگر، فهمیدند که از این مواد می‌توانند در تصویربرداری برای تشخیص و درمان بیماری‌ها استفاده کنند. در نتیجه، علم پزشکی هسته‌ای و در پی آن فناوری پزشکی هسته‌ای، پیدا شد که امروز در سطحی بسیار وسیع در تشخیص و درمان انواع بیماری‌ها به‌کار می‌رود. برای مثال، بیماری پرکاری تیروئید که با «یُد» رادیواکتیو تشخیص داده و درمان هم می‌شود، جزء بسیار کوچکی از پزشکی هسته‌ای است.
البته درمان پرکاری تیروئید می‌تواند هم با عمل جراحی باشد، هم با روش دارویی و هم با روش تابش رادیواکتیو که همان پرتودرمانی است. در زمینه تصویری نیز این‌گونه است؛ ما از مواد رادیواکتیو برای درمان پرکاری تیروئید، سرطان تیروئید و انواع سرطان‌های دیگر استفاده کنیم.
دکتر اعرابی با اشاره به اینکه رادیواکتیوها موادی هستند که پرتوهای گوناگون از جمله پرتو گاما تولید می‌کنند، افزود: وقتی این مواد را وارد بدن فرد می‌کنیم در اندام مورد نظر تجمع می‌کند. مثلاً دارو را که تزریق می‌کنیم در استخوان جمع می‌شود، آن‌گاه اسکن استخوان را می‌گیریم و آن اندام را به کمک رادیواکتیو تصویربرداری می‌کنیم.
پزشکی هسته‌ای؛ کاربرد اصلی فیزیک در پزشکی
دکتر اعرابی، با تأکید بر اینکه پزشکی هسته‌ای شاخه‌ای از علم فیزیک پزشکی است خاطرنشان کرد: از تلفیق علم فیزیک و علم پزشکی علمی میان‌رشته‌ای به نام «فیزیکِ پزشکی» به‌وجود آمده است که درواقع اساس کاربرد اصول فیزیک در روش‌های تشخیصی‌ـ درمانی است. دستگاه‌های سونوگرافی، سی. تی. اسکن و ام. آر. آی و دوربین گاما. از جمله فناوری‌های فیزیک پزشکی هستند که در حوزه پزشکی قرار دارند.
https://www. roshdmag. ir/u/204
«دوزیمترها» و کشف پرتوهای گاما
این متخصص پزشکی هسته‌ای، تصریح کرد: برای محاسبه میزان و مقدار مواد رادیواکتیو ما از دستگاهی به نام دوزیمتر نیز استفاده می‌کنیم. دوزیمتر، دستگاهی است که با کمک گرفتن از اصول فیزیک، پرتوهای گاما را سنجش می‌کند، و مقدار آن را به ما نشان می‌دهد. دوزیمترها انواع مختلف دارند. مثلاً دستگاه «دوز کالیبراتور»، مقدار داروی لازم برای هر تصویربرداری را مشخص می‌کند، در نتیجه تکنسین آن دارو را قبل از عکس‌برداری به مریض تزریق می‌کند یا دوزیمتر گایگر‌ـ مولر وجود پرتوهای گاما در محیط را نشان می‌دهد. اگر احتمال حمله بیولوژیک توسط مواد رادیواکتیو در منطقه‌ای وجود داشته باشد این دوزیمتر به ما نشان می‌دهد که آیا در منطقه، مواد رادیواکتیو وجود دارد یا نه. مدل دیگری از دوزیمترها به نام «فیلم بج» برای محاسبه میزان پرتوگیری کارکنان بخش‌های رادیو‌لوژی و پزشکی هسته‌ای استفاده می‌گردد.
اصول مراقبت و حفاظت در برابر پرتوهای یون‌ساز
با توجه به اینکه پرتوهای یون‌ساز، انرژی‌های زیادی دارند در صورت استفاده نامناسب، برای بدن ما مضر خواهد بود. با توجه به حساسیت ویژه‌ای که خانم‌های باردار و کودکان به مواد رادیواکتیو دارند، ورود آن‌ها به بخش پزشکی هسته‌ای ممنوعیت دارد. البته ما گاهی از نوزادان هم اسکن تهیه می‌کنیم ولی این کار تحت شرایط ویژه و با رعایت اصول مراقبت از مواد پرتوزا انجام می‌شود. سه اصل مهم برای مراقبت و محافظت در برابر پرتوها وجود دارد. اصل اول این است که زمان پرتوگیری در حداقل خود باشد. این بدان معنی است که همه افراد کمترین زمان را در کنار مواد پرتوزا باشند اصل دوم رعایت فاصله از چشم مواد پرتوزاست. با توجه به این اصل میزان پرتوگیری با عکس مجذور فاصله رابطه دارد. در اصل سوم نیز باید برای کار با مواد پرتوزا از شیلد‌های محافظ بدن- مانند رپوش‌های سربی- استفاده کرد.