به نام آفریدگار هستی‌بخش
بندگان خاص خدا آنان‌اند که بر زمین راه می‌روند، بی‌آزار و آهسته، و چون نادانان ایشان را دشنام و ناروا گویند، پاسخ دهند، نیک و بایسته.
(فرقان/63)
کتاب «المختصر فی‌حساب الجبر و المقابله»، نگینی درخشان از میراث علمی خوارزمی
بی‌شک معلمان، مدرسان و دانشجویان ریاضی (که مخاطبان مجله رشد آموزش ریاضی را تشکیل می‌دهند)، با نام خوارزمی، حداقل به عنوان ریاضی‌دان و یکی از بنیان‌گذاران شاخه جبر، آشنایی دارند و نام کتاب «جبر و مقابله»، اثر او را شنیده‌اند. ولی شاید اکثر آن‌ها این کتاب ذی‌قیمت را مطالعه نکرده‌اند. این کتاب ارزشمند را خوارزمی با عنوان «المختصر فی حساب الجبر و المقابله» (به قول خوارزمی کتابی مختصر ولی در عمل بنیادین)، در آغاز قرن سوم ق- حدود 1200 سال پیش- به زبان عربی تصنیف کرد و با این کار، رونقی عجیب به فرهنگ رو به گسترش اسلامی بخشید. این اثر ماندنی، پس از انتشار در قلمرو جهان اسلام، با استقبال گرم و کم‌‌سابقه محافل علمی، چه در روزگار خوارزمی و چه در قرن‌های پس از وی، روبه‌رو شد، به‌طوری که اسم علم «جبر» (Algebra) در زبان‌های اروپایی از نام آن گرفته شد و کتاب قرن‌ها مرجع و مأخذ اروپاییان بود.
خوارزمی در این کتاب، آن‌چنان‌که در ادامه مقاله شرح آن خواهد آمد، نخست تمام معادلات درجه دوم شناخته‌شده زمانش را بررسی می‌کند. در مرحله دوم، روش حل هر یک از آن‌ها را شرح می‌دهد و سرانجام در مرحله سوم، این روش‌ها را به کمک علم هندسه اثبات می‌کند.
ترجمه فارسی کتاب خوارزمی
کتاب جبر و مقابله خوارزمی در قرن دوازدهم میلادی چندین‌بار به لاتین ترجمه شد که از طریق این ترجمه‌ها، علم جبر وارد اروپا شد. ترجمه فارسی آن حدود پنجاه سال پیش در ایران به همت ادیب، محقق و غزالی‌پژوه وارسته، زنده‌یاد سید حسین خدیوجم انجام گرفته است. اساس ترجمه خدیوجم نسخه‌ای بوده است که دو استاد دانشگاه قاهره، به نام‌های علی مصطفی مشرفه و محمد مرسی احمد، در سال 1939 از روی اولین نسخه خطی به دست آمده از این کتاب که در «کتابخانه بادلیان آکسفورد» موجود است، در مصر به چاپ رساندند.
سیدحسین خدیوجم
در سال 1306 شمسی در مشهد چشم به جهان گشود و در سال 1330 موفق به اخذ دیپلم ادبی شد. در سال 1338، لیسانس خود را در رشته زبان و ادبیات فارسی از دانشکده ادبیات دانشگاه مشهد گرفت و سپس موفق به اخذ درجه دکترا از دانشگاه «سن‌ژوزف» لبنان، در رشته ادبیات عرب شد. مدت‌ها در دبیرستان‌های مشهد به تدریس اشتغال داشت، تا اینکه پس از انتقال به تهران، ابتدا در پژوهشکده فرهنگ به تدریس پرداخت و بعد به‌عنوان محقق در کتابخانه ملی به کار مشغول شد.
خدیوجم سال‌هایی از عمر خود را به تحقیق و مطالعه در کتابخانه‌های دنیا، به‌خصوص کشورهای عربی گذراند و از خود بیش از 30 جلد کتاب در زمینه تحقیق، تصحیح و ترجمه به جا گذاشت. وی از محققان برجسته آثار امام محمد غزالی در ایران بود. عشق و علاقه‌اش به غزالی باعث شد، 15 سال از عمر خود را صرف تعمیم و ترجمه «احیاء علوم‌الدین» غزالی کند. ترجمه «رساله اضحویه» ابن‌سینا که در آن شیخ‌الرئیس مسئله پیچیده معاد را بررسی کرده است (که رساله بسیار ذی‌قیمتی است) نیز از شاهکارهای خدیوجم است در پایان رساله «اضحویه»، مترجم بحثی با عنوان «معرفت آخرت» را از «کیمیای سعادت» غزالی آورده است که حیف است مخاطبان مجله برهان متوسطه 2 از آن بهره‌مند شوند.
خدیوجم در سال 1365، یعنی سه سال پس از چاپ سوم ترجمه جبر و مقابله، در مشهد درگذشت و بنا به وصیتش در بقعه‌ای که به آرامگاه غزالی مشهور است، به خاک سپرده شد.
زندگی‌نامه خوارزمی
محمدبن موسی خوارزمی متولد خوارزم (خیوه کنونی) است. درگذشته حدود 232ق، ریاضی‌دان، منجم، جغرافی‌دان و مورخ ایرانی، یکی از بزرگ‌ترین دانشمندان مسلمان و بزرگ‌ترین عالم زمان خود بود.
از زندگی وی اطلاع چندانی که قابل اعتماد باشد، در دست نیست. آنچه حتمی است اینکه او از منجمان دربار خلافت مأمون عباسی (218-198 ق) بود. در مقدمه کتاب «جبر و مقابله»، از مأمون سخن به میان آورده است. آثار خوارزمی در ریاضیات دو کتاب به نام‌های «المختصر فی‌حساب الجبر و المقابله» و کتاب «الجمع و التفریق» است. از خلال مقدمه‌ای که خوارزمی بر کتاب جبر و مقابله خود نوشته، خوی نیک و اخلاق پسندیده او به خوبی جلوه‌گر است.
در نظر خوارزمی، دانشمند واقعی تنها برای رسیدن به حقیقت می‌کوشد و در شأن او نیست که برای کسب شهرت و خودنمایی و تحقیر دیگران، به کار دانش بپردازد. در واقع خوارزمی با بلند‌نظری، گشاده‌دستی و فروتنی تمام، هدیه‌ای ارزنده به دنیای بشریت وقف کرده که بر اثر همین بی‌ریایی، سزاوار لقب «بنده‌ای از بندگان خاص خدای رحمان» است.
«وَ عِبادُ‌الرّحمنِ الّذینَ یمشوُنَ عَلَی‌الاَرضِ هَونَاً وَ اِذَا خاطَبَهُمُ الجاهِلوُنَ قالوُا سَلامًا». (فرقان/ 63)