املا بازی در خانه و مدرسه

املا و اهمیت آن در برنامه‌ی زبان‌آموزی مهم است. در واقع  «نوشتن» چهارمین مهارت زبانی است که کودکان در آموزش‌های مدرسه‌ای فرامی‌گیرند. این مهارت پیچیده‌ترین مهارت زبانی است که در سه قالب پدیدار می‌شود. رونویسی، املا، جمله‌نویسی و نگارش. به همین منظور، در این مجال چند بازی املایی برای انجام در خانه و مدرسه،  و نکته‌های دیگری از آموزش املا همراه با چند بازی املایی بیـان می‌شـود.

 
نوشتن
رونویسی ساده‌ترین نوع نوشته است و املانویسی پیچیده‌تر از آن؛ زیرا در نوشتن املای یک کلمه، دانش‌آموز باید به رابطه‌ی آواها و نشانه‌های زبان، تجزیه‌ی واژه‌ها به اجزای تشکیل‌دهنده، و ترکیب نشانه‌ها برابر با قواعد زبانی آگاهی کامل داشته باشد. علاوه بر آن، با توجه به ویژگی‌های خط فارسی، باید بداند که نوشتن همه‌ی کلمه‌ها از مسیر آوایی به‌سادگی ممکن نیست و به دلیل نابرابری برخی آواها با نشانه‌های حرفی، و وجود آواهای چند نشانه‌ای، لازم است واژه‌ها را بازشناسی کند و بنویسد.

در جدول اهداف برنامه‌ی درسی حوزه‌ی تربیت و یادگیری فارسی پایه‌ی سوم ابتدایی، چهار هدف از اهداف یادشده در مهارت نوشتن، با مهارت املانویسی مرتبط است (اکبری شلدره، 139۶: 17).

• نوشتن درست نشانه‌ها         

• توسعه‌ی توانایی تبدیل نشانه‌های آوایی و نوشتاری

• توانایی خوانا و زیبانویسی      

• به‌کارگیری نشانه‌های نگارشی

برای تحقق اهداف یادشده، در کتاب‌های فارسی و نگارش کودکان ابتدایی فعالیت‌های متنوعی پیش‌بینی شده‌اند و املا‌آموزی از شیوه‌ی سنتی آن، که غالباً  تهیه و خواندن یک متن  و دیکته کردن آن به دانش‌آموزان بوده است، خارج و شگردهای آموزش با بهره‌مندی از رسانه‌های آموزشی و شیوه‌های مشارکتی متنوع شده‌اند.همچنین، «املا» دیگر یک درس مستقل نیست و در پیوند با سایر مهارت‌های زبانی آموزش داده می‌شود.

 

نگرش شبکه‌ای، تثبیت آموزش
مؤلفان کتاب‌های فارسی ابتدایی درباره‌ی آموزش شبکه‌ای چنین گفته‌اند: «با توجه به اینکه برنامه‌ی زبان‌آموزی بر نگرش شبکه‌ای استوار است، همه‌ی مهارت‌های زبانی به‌صورت درهم‌تنیده آموزش داده می‌شوند؛ یعنی هم‌زمان با خوانش متن، سواد دیداری، تصویربرداری ذهنی، درک و دریافت و ضبط شکل نوشتاری کلمات نیز تقویت می‌شود.» (همان، ص37)

برای تثبیت و پایدار‌کردن آموزش‌های کلاسی در املا آموزی به کودکان، ضرورت دارد فعالیت‌های متنوع املایی در خارج از کلاس نیز انجام شود. به این منظور، معرفی برخی بازی‌ها و فعالیت‌های املایی با بهره‌مندی از رسانه‌های آموزشی ضرورت دارد.

کاربرد رسانه‌های آموزشی در تدریس و تمرین در تحقق اهداف آموزشی تأثیر چشمگیری دارد و با ایجاد رغبت و انگیزه در دانش‌آموزان، موجب می‌شود یادگیری تسهیل و ماندگار شود. می‌دانیم که بازی زندگی کودک است. کودکان از طریق بازی، اندیشه، افکار، عواطف و احساساتشان را بیان می‌کنند و آموزگاران می‌توانند با بهره‌گیری از انواع بازی‌های آموزشی، کودکان را در کسب تجربه‌های جدید و یادگیری و تقویت مهارت‌های زبانی و ارتباطی یاری کنند.

در ادامه به چند بازی املایی که با بهره‌مندی از کارت‌های آموزشی انجام می‌گیرند، اشاره می‌شود. دانش‌آموزان و اولیا می‌توانند این کارت‌ها را به‌راحتی تهیه کنند.

 

1. بازی فکر کن و کلمه بساز
اهداف بازی
1. شناخت بیشتر نشانه‌ها و بخش‌ها  

2. افزایش توانایی ساخت واژه از طریق ترکیب نشانه‌ها و بخش‌ها       

3. ایجاد تنوع و نشاط در آموزش مهارت‌های خواندن و نوشتن  

۴. بهبود دقت، توجه و تفکر

یکی از مهارت‌های لازم در املانویسی، شناخت نشانه‌ها و حروف است، چرا که در املا تبدیل آواها به نشانه‌ها انجام می‌گیرد. ازسوی دیگر، دانش‌آموزان باید واژه‌هایی را که می‌شنوند، به بخش‌ها و نشانه‌ها تجزیه کنند، از حافظه‌ی دیداری یاری بگیرند و آن‌ها را درست، خوانا و زیبا بنویسند.

 

رسانه‌های موردنیاز و شیوه‌ی انجام بازی
تعدادی کارت کلمه تهیه می‌شود. دانش‌آموز بخش‌های موردنظر را روی آن‌ها می‌نویسد. (برای نوآموزان پایه‌ی اول، توجه به نشانه‌های آموخته‌شده ضروری است.) سپس کارت‌ها در دو گروه قرار می‌گیرند. نوآموز هر کارت را می‌خواند و ضمن ترکیب آن با یکی از کارت‌های گروه دوم، کلمه یا کلمه‌هایی را که ساخته می‌شوند و معنی و مفهوم دارند بیان می‌کند و کارت‌ها را کنار هم می‌گذارد.

نکته: برای دانش‌آموزان پایه‌های بالاتر می‌توان از کلمه‌های دارای حروف هم‌صدا (ص، ض، ط، ظ، ع، غ، ح، ث، ذ) استفاده کرد تا با املای کلمه‌های دارای این حروف بیشتر آشنا شوند.

 
2. جدول شگفت‌انگیز واژه‌ها (سودوکوی کلمات)
گاه اشتباه املایی ناشی از نشناختن حرف (برابرهای آوایی) نیست، بلکه از ویژگی دیگر خط فارسی ناشی می‌شود و آن وجود «نشانه‌های هم‌آوا» یا حروف هم‌صداست. این نشانه‌ها عبارت‌اند از: (س- ث- ص)، (ذ-ز-ض-ظ)، (ح-هـ)، (ط-ت) و (ع-ء همزه)(فتح‌‌ آبادی، 1397).

بیشترین اشتباه دانش‌آموزان در این مورد است. در واقع آنان واژه‌ها را بر اساس مسیر آوایی و تلفظ معیار فارسی می‌نویسند، اما در به‌کارگیری نوع درست نشانه‌های یادشده دچار مشکل هستند. برای رفع این مشکل، باید حافظه‌ی دیداری آنان تقویت شود تا تصویر حرف موردنظر را در کلمه به یاد بیاورند و درست بنویسند. همچنین، با توجه به معنی کلمه در بافت جمله و توجه به کلمه‌های هم‌خانواده و متضاد و مترادف با آن، املای صحیح آن را یاد بگیرند.

 

اهداف بازی
1. تقویت خواندن

2. پرورش دقت و حافظه

3. تقویت مهارت املانویسی

۴. ایجاد تنوع و نشاط در آموزش

 

وسیله و امکانات لازم
1. تعداد 1۶ کارت یا بیشتر 2. یک صفحه‌ی بزرگ یا تابلو 3. ماژیک

چهار کلمه از کلمه‌های دارای حروف هم‌صدا را که دانش‌آموز در نوشتن آن‌ها اشتباه داشته است، انتخاب کنید و از او بخواهید ‌درست آن‌ها را روی کارت‌ها بنویسد. (هر کلمه چهار بار تکرار می‌شود). سپس جدولی مانند جدول زیر را روی یک مقوا یا تابلو بکشید و از او بخواهید کلمه‌ها را طوری در آن جدول‌ها قرار دهد که در هر ردیف یا ستون، هر کلمه  فقط یک‌بار آمده باشد.

نکته‌ی 1: در مراحل بعدی می‌توان به تعداد خانه‌های جدول اضافه کرد یا از کارت‌های دیگری بهره برد.

نکته‌ی 2: برای نوآموزان پایه‌ی اول می‌توان از نشانه‌ها یا بخش‌ها بهره برد.

 
3. بازی اضافه کن و کلمه‌ی جدید بساز. (یک حرف تازه، یک واژه‌ی تازه)

اهداف بازی
1. شناخت بیشتر نشانه‌ها و واژه‌ها     

2. پرورش دقت، تفکر و تمرکز  

3. افزایش توانایی در ساخت‌واژه‌ها (با استفاده از محور جانشینی و هم‌نشینی در زبان)          

۴ . افزایش گنجینه‌ی واژگان   

۵. تقویت روان‌خوانی و املا

 

شیوه‌ی انجام بازی
این بازی دو یا چند نفره انجام می‌گیرد. هرکس باید کلمه‌هایی را انتخاب کند و بنویسد که بتوان با افزودن یک حرف به اول، وسط یا آخر آن، یک کلمه‌ی معنی‌دار جدید ساخت. علاوه بر کارت کلمه، باید کارت حروف یا نشانه‌های آن هم درست شود. نفر دوم کلمه را می‌خواند و می‌کوشد با افزودن یک حرف یا نوشتن حرف در اول، وسط یا پایان آن، واژه‌ای جدید بسازد. به نمونه توجه کنید.

نکته: اگر نفر اول محل افزودن حرف را از نفر دوم نخواسته باشد، وی می‌تواند به‌دلخواه، حرف تازه را در هر جای کلمه بگذارد. مهم معنی‌دار بودن کلمه‌هاست.

 
4. یک بازی املایی و چند فعالیت متنوع بازی نگاه کن و جدا کن

اهداف فعالیت
• شناخت بیشتر نشانه‌ها، بخش‌ها و واژه‌ها    

• تقویت حافظه‌های شنیداری و دیداری

• بهبود دقت و توجه                            

• ایجاد تنوع و نشاط در آموزش

• افزایش گنجینه‌ی واژگان و مهارت خواندن

 

مخاطبان: دانش‌آموزان پایه‌های اول تا ششم

وسایل و امکانات لازم:
• کارت واژگان              

• تابلو یا تخته              

• ماژیک

 

روش انجام بازی:
گام اول: با مشارکت دانش‌آموز تعدادی واژه از یک یا چند درس انتخاب می‌شود. از وی خواسته می‌شود واژه‌ها را روی کارت‌ها بنویسد. توجه به درست و خوانانویسی ضروری است.

گام دوم: کارت‌ها را روی تابلو می‌چسبانیم. اگر تابلو در اختیار نبود، می‌توان آن‌ها را روی میز یا فرش قرار داد. سپس از او می‌خواهیم کارت‌ها را به ترتیب از راست به چپ یا از بالا به پایین بخواند.

گام سوم: از او می‌خواهیم هر کلمه‌ای را که می‌شنود از بین کارت‌ها جدا کند و به نفر دوم بدهد.

نکته: با توجه به پایه‌ی دانش‌آموز، واژه‌های انتخابی برای نوشتن می‌تواند دارای ویژگی‌های زیر باشد:

1. واژه‌های ساده و یک یا دو بخشی، مانند: گل، اسب، کتاب؛ 2. واژه‌های چندبخشی، مانند: هواپیما، کتاب‌خانه، دبستان؛ 3. واژه‌های دارای حروف هم‌صدا که معمولاً دانش‌آموزان در نوشتن آن‌ها با مشکل بیشتری روبه‌رو هستند، مانند: عضو، منظم، صاف، تعطیل، صبح، ظهر، صحبت؛ ۴. واژه‌هایی که خواندن و نوشتن آن‌ها با هم فرق دارد (کلمه‌های استثنا)، مانند: می‌خورد، خوش، خورشید، حتّی، موسی، خواهش؛ ۵. واژه‌های دارای چند حرف دندانه‌دار که در کلمه پیاپی آمده‌اند. مانند نشستند، بیشتر، سپس، برداشتیم.

 

شیوه‌ی انجام بازی و فعالیت‌های تکمیلی
اولین بازی با این کارت‌ها، کلمه‌خوانی و شناسایی کلمه‌ی موردنظر و جدا کردن آن است.

بازی‌های دیگر می‌توانند چنین انجام گیرند.

الف) از دانش‌آموز می‌خواهیم کلمه‌هایی با تعداد بخش موردنظر را جدا کند و در کناری قرار دهد؛ مانند واژه‌های سه‌بخشی؛

ب) واژه‌هایی را بخواند و جدا کند که بدون نقطه باشند؛

پ) واژه‌هایی را بخواند و جدا کند که دارای تعداد نقطه‌ی موردنظر باشند؛ مثلاً چهار نقطه‌ای‌ها؛

ت) کلمه‌هایی را بخواند و جدا کند که دارای حرف مشخصی باشند. مثلاً کلمات«ع» دار؛

ث) کلمه‌هایی را بخواند و بردارد که دو حرف مشخص، مثلاً حروف «ص» و «ح» را دارند.

ج) واژه‌هایی را بردارد که  تشدید دارند.

چ) کلمه‌هایی را بخواند و بردارد که هم‌معنی هستند.

نکته‌ی1: با توجه به نوع بازی و هدف آموزشی موردنظر آموزگار یا ولی دانش‌آموز، کلمه‌های نوشته‌شده روی کارت‌ها باید ویژگی‌های موردنظر را داشته باشند.

نکته‌ی2: تعداد کارت‌ها نباید خیلی زیاد باشد که سردرگمی و خستگی و بیزاری از انجام فعالیت را برای دانش‌آموز در پی داشته باشد.

نکته‌ی3: در انجام فعالیت، باید زمان را هم در نظر گرفت. بازی را حدود 1۵ دقیقه انجام دهید. در صورت تمایل و تقاضای دانش‌آموز، می‌توانید آن را به شیوه‌ی دیگر ادامه دهید.

نکته‌ی۴: این بازی می‌تواند به‌صورت گروهی و نوبتی نیز اجرا شود.

نکته‌ی۵: آموزگار یا ولی اشتباهات دانش‌آموز در حین انجام بازی را یادداشت می‌کند تا ضمن راهنمایی و رفع مشکل، در برنامه‌ها و بازی‌های بعدی به آن‌ها توجه کند.

نکته‌ی۶: می‌توان از دانش‌آموز خواست کلمه‌هایی را که در هر مرحله جدا می‌کند روی یک برگه یا دفتر بنویسد و با این کار حافظه‌ی حرکتی و املای وی تقویت شود.

نکته‌ی7: با پایان یافتن بازی در هر مرحله و تمام شدن کارت‌ها، در دور بعدی بازی می‌توان از کارت‌های جدید استفاده کرد یا چند کارت جدید به کارت‌های قبلی (همه یا تعدادی از آن‌ها) اضافه کرد.

 
نکاتی که در آموزش املا باید به آن‌ها توجه کرد:
1. پیش از هر چیز، آموزگار باید مطمئن باشد که دانش‌آموزان نام حروف الفبا و نشانه‌ها را به‌خوبی می‌دانند و آن‌ها را در واژه‌های مختلف تشخیص می‌دهند. به‌بیان‌دیگر، می‌توانند نوشته‌ها را رمزگشایی و معنا و مفهوم آن‌ها را درک کنند.

2. چون در املا تبدیل گفتار به نوشتار صورت می‌گیرد و در واقع دانش‌آموزان رمزها و نشانه‌های صوتی را به نشانه‌ها و رمزهای تصویری (حروف الفبا) تبدیل می‌کنند، آموزگار باید مطمئن باشد که دانش‌آموزان نکات زیر را هنگام نوشتن رعایت می‌کنند:

الف) صداها و کلمات را خوب می‌شنوند (تشخیص دقیق صورت آوایی کلمه و ادراک آن انجام می‌گیرد).

ب) نشانه‌های برابر با آواها را خوب تشخیص می‌دهند (از توانایی یادآوری و مجسم ساختن تصویر نشانه‌ها و کلمه‌ها (صورت نوشتاری آن) برخوردارند و واژه‌ی صحیح را در ذهن بازشناسی می‌کنند).

پ) آن‌ها را درست می‌نویسند (نوشتن درست حروف سازنده‌ی کلمه، ترکیب و توالی مناسب آن‌ها و بازنویسی درست کلمه انجام می‌گیرد).

هرکدام از این فرایندها با یکی از فرایندهای ذهنی ارتباط مستقیم دارد:

الف) ادراک کلمه← در پیوند با حافظه‌ی شنیداری و تمیز شنیداری

ب) بازشناسی کلمه ← در پیوند با حافظه‌ی دیداری:

- یادآوری شکل صحیح تک تک حروف

- ترتیب حروف  (حافظه ی توالی دیداری)

پ) بازنویسی کلمه ← در پیوند با حافظه‌ی حرکتی

3. آموزش املا از کلماتی شروع شود که بیشتر موردنیاز، کاربرد و علاقه‌ی فراگیرندگان است و در گفتار و نوشتار روزانه به کار برده می‌شوند. به‌ویژه در پایه‌ی اول ابتدایی از دیکته کردن کلمات ناآشنا، غیر رایج و دور از علاقه‌ی فراگیرندگان پرهیز شود. متأسفانه گاه با عنوان کلمات خارج از کتاب، و با هدف افزایش گنجینه‌ی واژگان دانش‌آموز و تقویت مهارت املانویسی، شاهدیم که کلمه‌های نامأنوس، غیررایج و خارج از واژگان پایه‌ی دانش‌آموزان به آن‌ها دیکته می‌شود.

٤. باید از نقش بستن صورت نادرست کلمات در ذهن دانش‌آموزان جلوگیری کرد. بنابراین، از ارائه‌ی صورت نادرست کلمه‌ها در نوشته‌های کلاسی و املا پرهیز شود.

باید توجه داشت که درس املا تنها به گفتن املا و تصحیح آن خلاصه نمی‌شود و تنها نباید به «وجه آزمونی» آن توجه کرد، بلکه باید نخست به «وجه آموزشی املا» و آموزش درست‌نویسی کلمه‌ها و جمله‌ها پرداخت و آنگاه درصدد ارزشیابی از چگونگی نوشتن برآمد.

 
منابع
1. اکبری شلدره، فریدون و همکاران. راهنمای فارسی سوم دبستان. سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی. چاپ دوم. تهران. 139۶
2. فتح‌آبادی، جواد. راهنمای آموزش املا در دبستان. نشر تمرین. چاپ اوّل. تهران. 138۶
3. -----------. نوآموزان و املا. انتشارات تاک. (ویرایش جدید). چاپ دوم. تهران. 138۶.
۴. ----------. املا آموز 2( دوم دبستان). انتشارات تاک. تهران. 1397.
۵.-----------. املا آموز3 (سوم دبستان). تهران.139