نگاهی به تعلیم و تربیت اسلامی
اصطلاح تعلیم‌وتربیت از واژه‌های بنیادین در جوامع انسانی است و همه‌ی انسان‌ها به دیده‌ی مقدس بودن به این دو واژه نگاه می‌کنند. در جهان‌بینی الهی نیز تعلیم‌وتربیت جایگاه ویژه‌ای دارد، تا جایی که هدف از ارسال پیامبران و بعثت انبیای الهی تعلیم‌وتربیت ذکر شده است: «هو الذی بعث فی الامیین رسولاً منهم یتلوا علیهم آیاته و یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمه (سوره‌ی جمعه، 2). خداوند در این آیه هدف از ارسال پیامبر را تزکیه و تعلیم‌وتربیت معرفی کرده است. حضرت علی (علیه‌السلام) هدف از بعثت انبیای الهی را تربیت انسان و به فعلیت رساندن تمامی گنجینه‌ها و استعدادهای نهفته در انسان می‌داند (نهج‌البلاغه، خطبه‌ی اول). در دین اسلام پیام آسمانی با عبارت بخوان و قلم آغاز می‌شود (در سوره‌ی علق، آیه‌های3 تا ۵) و در سوره‌ی قلم، خداوند به قلم و آنچه می‌نویسد سوگند یاد می‌کند (آیه‌ی1). با توجه به تأکیدات قرآن به تعلیم‌وتربیت، مسئولیت بزرگی بر عهده‌ی انسان نهاده شده است.
شاید در اینجا سخن فیلسوف آلمانی، امانوئل کانت، اهمیت خود را نشان می‌دهد که می‌گوید: «برخلاف آنچه مردم تصور می‌کنند، تعلیم‌وتربیت بزرگ‌ترین و دشوارترین مسائل مبتلابه انسان است. او در بین ابداعات بشر دو مورد را از بقیه مشکل‌تر می‌داند: هنر مملکت‌داری یعنی حکومت کردن، و هنر تعلیم‌وتربیت».
ارزش علم در آموزه‌های دینی
در قرآن و سنت کمتر کلمه‌ای همانند علم با مشتقاتش تکرار شده است. در اهمیت و ارزش علم در اسلام همین بس که خداوند در قرآن، به قلم و آنچه می‌نویسد سوگند می‌خورد و رسول خدا فراگیری علم و دانش را به‌عنوان فریضه و واجب معرفی می‌کند. قال رسول‌الله(ص): «طلب العلم فریضه علی کل مسلم»: فراگیری علم و دانش بر هر مسلمانی واجب است. (کلینی، 1۴۰7، ج 1: 31)
ارزش انسان به علم و آگاهی اوست. به همین دلیل خداوند در قرآن می‌فرماید: «انما یخشی الله من عباده العلماء» (فاطر/28): از بندگان خدا تنها دانشمندان از خدا خشیت دارند و می‌ترسند. و در سوره‌ی آل عمران خداوند در گواه گرفتن بر یگانگی ذاتش، از نام دانشمندان در کنار نام خود و فرشتگان یاد می‌کند: «شهد الله انه لا اله الاهو و الملائکه و اولوا العلم» (آل عمران، 18) و در قاعده‌ای کلی، خداوند به نحو استفهام می‌فرماید: «هل یستوی الذین یعلمون و الذین لا یعلمون» (زمر، 9): آیا فرد عالم و او که نادان است، یکی هستند.
در روایات به‌طور فراوان در فضیلت و بزرگداشت علم و عالم صحبت شده است. ارزش و اعتبار علم و علما و متعلمان در روایات به‌اندازه‌‌ای فراوان و چشمگیر است که اگر همه ذکر شوند، چندین جلد کتاب می‌شود. کتاب‌های حدیث در باب عقل و جهل، و کتاب علم این احادیث را در خود جای داده‌اند. به چند مورد از روایات در سنت و احادیث نبوی با توضیحات مختصر اشاره می‌شود.
1. رسول خدا می‌فرماید: «طلب العلم فریضه علی کل مسلم» (کلینی، 1۴۰7، ج 1: 31): جست‌وجو و طلب علم بر هر مسلمانی واجب است. در این روایت هیچ استثنایی وجود ندارد و طلب علم به‌عنوان فریضه‌ای عمومی به عهده‌ی مسلمانان است و به هیچ طبقه و صنفی اختصاص ندارد. مسلمان، زن یا مرد، حاکم یا رعیت، غنی یا فقیر فرقی نمی‌کند. بر هر مسلمانی واجب است دانش را فرا بگیرد. دانش به طبقه و گروه خاصی محدود نیست.
2. در حدیث دیگر رسول خدا(ص) فرمود: «اطلبوا العلم من المهد الی اللحد» (پاینده، بی‌تا: 218): یعنی از گهواره تا گور در جست‌وجو و طلب علم باشید. درواقع یادگیری زمان و فصل مشخصی ندارد. در هر زمانی باید از این فرصت استفاده کرد و یادگیری محدود به هیچ زمانی نیست.
3. رسول خدا فرمود: «اطلبوا العلم ولو بالصین» (همان، ص 217): علم را جست‌وجو و تحصیل کنید، حتی در چین. چین در آن زمان دورترین نقاط جهان محسوب می‌شد. یعنی تحصیل علم محدودیت مکانی ندارد و محدود به دور یا نزدیک بودن نیست. طلب علم بر مسلمانان واجب است. پس یادگیری علم و دانش، به‌عنوان یک فریضه و وظیفه، با هیچ محدودیت مکانی مواجه نیست.
۴. رسول خدا(ص) می‌فرمود: «الحکمه ضاله المومن یاخذها اینما وجدها» (مجلسی، 1۴۰۶، ج 13: 21): حکمت گمشده‌ی مؤمن است. هر کجا آن را بیابد می‌گیرد. در روایتی از امیرالمؤمنین(ع) نیز داریم: حکمت گمشده مؤمن است. پس او را بجویید و بیابید؛ هرچند در نزد یک نفر مشرک باشد. با توجه به این روایات، یادگیری علم و دانش هیچ محدودیت زمانی و مکانی و طبقه‌ای ندارد.
در جهان‌بینی الهی عبادت جایگاه ویژه‌ای دارد، اما ارزش عبادت نیز به علم و آگاهی است. در احادیث، خواب عالم را باارزش‌تر از عبادت جاهل دانسته‌اند و دو رکعت نماز عالم بهتر از هفتاد رکعت نماز جاهل است، چون دانشمند با علم خود باعث هدایت و نجات انسان‌ها می‌شود، اما عابد فقط به فکر خودش است. رسول خدا می‌فـرماید: «نوم مع علم خیر من صلوه علی جهل» (شهید ثانی، 1۴۰9: 1۰۴): خوابیدن با علم بهتر و سودمندتر از نمازی است که در عین جهل و نادانی برگزار می‌شود. در روایتی دیگر می‌فرماید: از دیدگاه شیطان‌ها و اهریمن‌صفتان، وجــود یک دیــن‌شناس و فرد واجـد بینــش و بــصیرت، طاقت‌فرســاتر و تـحمل‌ناپذیرتر از وجـود هــفتاد عــابد است. سعدی شیرین‌سخن با الهام از ایـن روایت در گلستان می‌گوید:
صاحب‌دلی به مدرسه آمد ز خانقاه
بشکست عهد صحبت اهل طریق را
گفتم میان عالم و عابد چه فرق بود
تا اختیار کردی از آن این طریق را
گفت آن گلیم خویش برون می‌برد ز موج
وین جهد می‌کند که بگیرد غریق را
مسئله تاریخی
در اینجا برای آگاهی و پژوهش بیشتر و انتقال آن به فرزندان ایران که دوران شکوفایی خود را طی می‌کنند، سؤالی را یادآوری می‌کنیم و آن این است که اگر علم و دانش در اسلام این همه ارزش دارد، چرا جوامع اسلامی این مقدار از قافله‌ی علم و پیشرفت صنعتی عقب ماندند؟
باید توجه داشته باشیم، عقب‌ماندگی مسلمانان از قافله‌ی تمدن و پیشرفت‌های صنعتی از اسلام ناشی نمی‌شود، بلکه این‌ها به عملکرد خود مسلمانان برمی‌گـــردد که با جمود به ظواهر دین و سیاست‌ها و تصمیم‌گیری‌های غلط حاکمان، مسلمانـان را از تمدن و علم تجربی عقب نگه داشتند. وقتی به آیات قرآن می‌نگریم، متوجه می‌شویم قرآن به توجه به طبیعت، آسمان و زمین و موجوداتی که در طبیعت هستند، بیشترین دعوت را کرده و از مسلمانان می‌خواهد در طبیعت و موجودات به تفکر بپردازند. عبارت‌های «اولم ینظروا» یا «اولم یتفکروا» و «اولم یتدبروا» در قرآن کریم فراوان وجود دارند، اما برخی با کوتاه‌فکری‌های خود، از مطالعه‌ی طبیعت و سیر در آفاق و گردشگری بازماندند که الان نتیجه‌اش را می‌بینیم.1
پی‌نوشت
1. برای مطالعه به کتاب «نخستین رویارویی اندیشه‌گران ایران با دو رویه‌ی تمدن بورژوازی غرب» نوشته‌ی عبدالهادی حائری انتشارات امیرکبیر سال 138٥مراجعه کنید.
۱۴۶۵
کلیدواژه (keyword):
رشد آموزش ابتدایی,دین و دانش,تعلیم و تربیت,تعلیم و تربیت اسلامی,