چکیده
برگزاری ارزشیابی مستمر در قالب آزمون‌های هفتگی راهکاری مناسب برای سنجش کارایی دانش‌آموزان در آموزش مجازی است. در هر آزمون این روش، سه بخش مورد ارزشیابی قرار می‌گیرد که برای هر یک به‌طور جداگانه، سه پرسش چندگزینه‌ای، طرح می‌شود. پرسش‌های هر آزمون در ساعت و روز مشخصی از هفته در گروه واتس‌اَپ قرار می‌گیرد. محاسبه نمره ماهانه هر دانش‌آموز، با توجه به نمره‌های کلاسی آن ماه تعیین می‌شود. اعلام نمره هر آزمون در حداقل زمان پس از برگزاری آزمون و با بارگزاری روی پایگاه انجام می‌شود. نظم، استمرار و تأکید بر برگزاری آزمون‌ها در موعد مقرر، تصحیح سریع برگه‌ها با توجه به چندگزینه‌ای بودن پرسش‌ها و اعلام نمره هر آزمون پیش از برگزاری آزمون مرحله بعد در وبلاگ اعلام نمره‌ها را می‌توان از جمله امتیازهای این روش برشمرد که با انگیزه بخشیدن به دانش‌آموزان برای افزایش سطح نمره‌های خود، زمینه را برای رقابت سالم و پویای آموزشی فراهم می‌کند.
مقدمه
در فعالیت‌های آموزشی ضمن‌تدریس، معلم با روش‌ها و امکانات موجود، شرایط تغییر رفتار دانش‌آموز را فراهم می‌کند. دانش‌آموز در فرایند آموزش، فعالیت‌های مختلفی انجام می‌دهند و شرایط گوناگونی را تجربه می‌کنند. حال اگر فعالیت‌های آموزشی به اینجا محدود شود، شرایط برای تحقق همه هدف‌های آموزشی، فراهم نخواهد شد. برای کسب چنین اطلاعاتی، ارزشیابی مستمر از فرایند یاددهی ـ یادگیری امری ضروری به نظر می‌رسد.
از عمده نتایج ارزشیابی مستمر برای دانش‌آموز و معلم می‌توان به این موارد اشاره کرد [۱]:
• ایجاد بازخورد برای معلم و دانش‌آموز در جهت تعیین میزان تحقق هدف‌های آموزشی؛
• تصمیم‌گیری معلم با استفاده از این بازخورد در مورد انطباق برنامه آموزشی با سطح یادگیری دانش‌آموزان؛
• ایجاد فرصت برای دانش‌آموزان در جهت توجه به پرورش مهارت‌ها و توانایی‌های فکری خود؛
• ایجاد امکان بیشتر برای دانش‌آموزان در جهت کسب آگاهی از نقاط قوت و ضعف خود برای رسیدن به هدف‌های آموزشی، رفع نارسایی‌ها و پرورش و تقویت جنبه‌های مثبت توانایی‌های خود.
در فرایند ارزشیابی، داوری با توجه به دانش، مهارت‌ها، و توانایی‌هایی انجام می‌شود که دانش‌آموزان پس از آموزش به دست آورده‌اند. یکی از مهم‌ترین ارزشیابی‌ها بررسی پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان است. در این ارزشیابی به سنجش عملکرد دانش‌آموزان و مقایسه نتایج حاصل، با هدف‌های آموزشی از پیش تعیین‌شده، پرداخته می‌شود. نتایج ارزشیابی به تصمیم‌گیری درباره چگونگی بازنگری در فعالیت‌های آموزشی طراحی‌شده توسط معلم و تلاش‌های یادگیری دانش‌آموزان اختصاص می‌یابد. ارزشیابی مستمر باید از ویژگی‌هایی به این شرح برخوردار باشد [۲]:
• پویایی و گستردگی داشته باشد؛
• انتظار معلم از آن فراتر از آزمون‌های سنتی باشد؛
• تصویری کلی از وضعیت تحصیلی دانش‌آموز ارائه دهد؛
• از ارزشیابی مستمر و نتایج حاصل از آن در جهت رشد و ارتقای فراگیر استفاده شود؛
• از دانش‌آموز در حد توان و رشد و بالندگی او توقع داشته باشد؛
• به معلم برای طراحی مرحله بعدی تدریس خود اطلاعات مستند و معتبر بدهد؛
• با فرایند آموزش درهم‌تنیده باشد.
البته همواره در راه انجام ارزشیابی مستمر بایدها و نبایدهایی مدنظر است که برخی از مهم‌ترین آن‌ها عبارت اند از [۳]:
• ارزشیابی مستمر باید متناسب با هدف‌های آموزشی باشد.
• ارزشیابی مستمر باید توأم با افزایش اعتمادبه‌نفس و تکریم شخصیت والای انسانی دانش‌آموزان باشد.
• ارزشیابی مستمر نباید تحت‌تأثیر نیازهای کاذب محیط قرار گیرد.
• ارزشیابی مستمر باید متناسب و هماهنگ با محتوای کتاب درسی باشد.
• ارزشیابی مستمر باید همواره پیشرفت‌های فراگیر را بر‌جسته‌تر نشان دهد.
درواقع، ارزشیابی مستمر نوعی ارزشیابی است که در پایان هر بخش از مطالب تدریس‌شده، در طول سال تحصیلی و در فعالیت مکرر به‌صورت روزانه، هفتگی یا ماهانه انجام می‌شود. برونداد ارزشیابی مستمر دانش‌آموزان نمره‌ای است که با عنوان نمره مستمر در کارنامه آموزشی دانش‌آموز ثبت می‌شود. نمره مستمر همواره به‌عنوان یکی از نمره‌های مهم در ارزشیابی دانش‌آموزان مطرح بوده است.
پس از شیوع کرونا در کشور، ستاد ملی مبارزه با این بیماری، سیاست تعطیلی مدارس، دانشگاه‌ها و مؤسسه‌های آموزشی را در اولویت برنامه‌های خود قرار داد. با توجه به ناگهانی بودن این شرایط، رویارویی با چالش‌ها برای آموزش‌های غیرحضوری بر پایه فضای وب و ارائه مجازی آموزش در همه دوره‌ها، دور از انتظار نبود. از سوی دیگر، به منظور ارتقای کیفیت ارزشیابی درس‌ها و پاسداری از سلامت کارکنان مدارس، معلمان و دانش‌آموزان، ارزشیابی‌های درس‌ها به‌صورت مجازی و غیرحضوری سازماندهی شد. این مقاله حاصل تجربه‌ای است که در طول دوران سخت ناشی از فراگیری بیماری کوویدـ۱۹ در کشور، بهبود کیفی آموزش‌های مجازی را دربرداشته است. تجربه‌ای که شاید برای بسیاری از معلمان سودمند و راهگشا باشد.
شرح ماجرا
در آغاز این تجربه، دانش‌آموزان در گروه‌های واتس‌اَپی سازماندهی و کلاس‌بندی شدند. شاید یکی از دشواری‌های این روش همین بخش بود که با کمک معاونت اجرایی مدرسه شماره تلفن همراه دانش‌آموزان تهیه و در گروه با نام و نام‌خانوادگی خودشان ذخیره می‌شد. سعی شده بود که برای هر دانش‌آموز نمره‌ای به ازای هر هفته، تعیین و در کاربرگ کلاسی طراحی‌شده در وبلاگ درج شود.
در نخستین جلسه کلاسی مجازی، زمان برگزاری آزمون‌ها معین و برنامه یادشده تا پایان دوره آموزشی اعلام می‌شود تا به‌طور منظم دنبال شود. بی‌شک استمرار این روش در طول دوران تعطیلی مدارس کمک شایانی به حفظ و بهبود کیفی یاددهی ـ یادگیری مطالب درسی خواهد کرد.
آنچه حاصل شد
در این روش، بر مبنای یک آزمون هفتگی به هر دانش‌آموز نمره داده می‌شود. در این آزمون‌ها سه بخش مورد ارزشیابی قرار می‌گرفت که برای هر یک، سه پرسش چندگزینه‌ای و جداگانه مطرح می‌شد. منبع این پرسش‌ها همان مطالبی بود که تدریس شده بود. مدت پاسخگویی به این آزمون‌ها محدود و ۵ دقیقه تعیین شده بود. سؤال‌های آزمون‌ها در یک روز و ساعت مشخص از هفته ، در گروه کلاسی قرار می‌گرفت. منبع پرسش‌ها آزمون‌های آزمایشی سراسری هم بود که به‌طور سازمان‌یافته و منسجم در حال برگزاری بود و در مواردی هم از بایگانی سال‌های گذشته استفاده می‌شد.
هنگام طراحی سؤال‌ها برگه پاسخنامه آن‌ها نیز طراحی شده بود که با یک فاصله زمانی ۳۰ دقیقه‌ای و پس از جمع‌آوری و دریافت تمامی پاسخ‌ها برای خودارزیابی دانش‌آموزان روی گروه کلاسی بارگذاری می‌شد. گفتنی است که طراحی برگه سؤال به گونه‌ای بود که قالب طراحی آن برای تمامی آزمون‌های بعدی حفظ می‌شد.
در شکل ۱ نمونه برگه یک آزمون هفتگی آورده شده است. در این برگه‌ها به مواردی چون شماره و تاریخ برگزاری آزمون به منظور تأکید بر استمرار و دفعات آزمون‌ها، مدت‌زمان آزمون، نحوه بارم‌بندی و نیز نحوه و چگونگی اعلام نتایج آن اشاره شده است.
دانش‌آموزان بایستی پس از نوشتن پاسخ‌ها، تصویر آن را در پایان مهلت ۵ دقیقه‌ای به‌صورت مستقیم، در پیام‌رسان واتس‌اَپ ارسال می‌کردند. شکل ۲ نمونه‌ای از پاسخنامه این آزمون است. ذکر پاسخ سؤال‌ها به‌صورت موردی و تشریحی از مواردی است که در برگه پاسخنامه در رعایت آن سعی شده است.
مرحله نهایی ارزشیابی صورت‌گرفته تصحیح پاسخ‌ها و چگونگی نمره‌دهی به آن‌هاست. برای هر پاسخ صحیح یک نمره مثبت (۱+) و برای هر پاسخ نادرست یک نمره منفی (۱-) تعلق می‌گیرد. بنابراین در صورت پاسخ صحیح به هر سه سؤال، نمره دانش‌آموز ۳+ است، در صورت پاسخ نادرست به هر سه سؤال، نمره ۳- خواهد بود. برای دانش‌آموزی که دو پاسخ صحیح و یک پاسخ نادرست داده است، نمره ۲+ در کنار نمره ۱- و در مجموع، نمره ۱+ در نظر گرفته می‌شود. برای دانش‌آموزی که دو پاسخ نادرست و یک پاسخ صحیح داده است، نمره ۲- در کنار نمره ۱+ و در مجموع نمره ۱-، ثبت می‌شود. بنابراین هر دانش‌آموز متناسب با سطح آمادگی‌اش در آزمون هفتگی تقریباً هر هفته یکی از نمره‌های ۳+، ۱+، ۱- و ۳- دریافت می‌کند. گفتنی است که برای هر دانش‌آموز در صورت غیبت در جلسه آزمون، نمره ۶- ثبت می‌شود.
با توجه به اینکه آزمون به‌صورت هفتگی و تا حد امکان در فواصل زمانی منظم باید انجام شود، اعلام نمره‌های هر آزمون باید در حداقل زمان پس از برگزاری آزمون و از طریق بارگذاری روی وبلاگ صورت گیرد و اینجاست که معضل امروزی در دسترس بودن تلفن همراه برای دانش‌آموزان به نقطه قوتی تبدیل شد و آن‌ها می‌توانند به آسانی از نتیجه آزمون خود باخبر شوند. این فرایند برای والدین دانش‌آموزان نیز بسیار خوب پیش می‌رود و ایشان به‌صورت هفتگی می‌توانند وضعیت فرزندشان در کلاس را به‌صورت انفرادی و در مقایسه با دانش‌آموزان کلاس بررسی کنند.
محاسبه نمره ماهیانه هر دانش‌آموز بر مبنای نمره‌های کلاسی در طول آن ماه تعیین می‌شود. بدین صورت که بالاترین مجموع نمره‌های ماهیانه را مشخص و اختلاف آن تا ۲۰ سنجیده می‌شود. سپس به میزان این اختلاف به مجموع نمره سایر دانش‌آموزان اضافه می‌شود و بر این اساس نمره‌های ارزشیابی ماهیانه آن‌ها نیز تعیین می‌شود.
در طول تعطیلات و در فاصله زمانی ۱۰ اسفندماه ۱۳۹۸ تا ۵ خرداد ۱۳۹۹ یازده مرحله آزمون هفتگی برگزار شد که با مشارکت کامل دانش‌آموزان همراه بود. نظم و استمرار و تأکید بر برگزاری آزمون‌ها در موعد مقرر (جمعه‌شب‌ها ساعت ۲۱:۳۰)، تصحیح سریع برگه‌ها که با توجه به چندگزینه‌ای بودن آن‌ها به خوبی میسر بود و اعلام نمره‌های هر آزمون تا قبل از برگزاری آزمون مرحله بعد، موجب شده بود تا دانش‌آموزان با جدیت بالا به دنبال افزایش سطح نمره خود باشند و در رقابتی سالم و پویا به فعالیت‌های آموزشی اقدام کنند.
در جدول ۱ نمونه کاربرگ کلاسی تهیه‌شده آورده شده است (نمونه‌های عینی این کاربرگ‌ها روی وبلاگ به نشانیwww.naserimood.blog.ir در دسترس علاقه‌مندان قرار می‌گیرد).
شایان گفتن است که در زمان اعلام نمره مستمر ۱ مدارس باز و فعالیت مدارس به‌صورت حضوری بود ولی در مورد نمره‌های مستمر نوبت ۲، ۳ و ۴ آزمون‌ها و کلاس‌ها به‌صورت مجازی و غیرحضوری دنبال شده است. همان‌گونه که در جدول ۱ مشاهده می‌شود به‌عنوان نمونه در تعیین نمره مستمر۴، دانش‌آموزان شماره ۴، ۵ و ۷ با مجموع ۷+ بهترین عملکرد را داشته‌اند و بنابراین با افزودن ۱۳ نمره به مجموع نمره‌های ایشان، برای آن‌ها نمره ۲۰ منظور شده است. بر همین اساس به مجموع عملکرد سایر دانش‌آموزان ۱۳ نمره افزوده شده است. مثلاً دانش‌آموز شماره ۱ برای تعیین نمره مستمر۴ با مجموع ۵+ و افزایش ۱۳ نمره، موفق به دریافت نمره مستمر ۱۸ شده است.
پیشنهادها و توصیه‌ها
در این تجربه به جای استفاده از نرم‌افزارهای آزمون‌ساز رایج سعی در تعامل گسترده و منظم با دانش‌آموزان و اولیای ایشان از راه برگزاری این‌گونه آزمون‌ها در فضا مجازی شده است.
برگزاری آزمون‌های مجازی در دوران عادی مدارس هم می‌تواند در ارزشیابی‌ها سودمند و مؤثر باشد. آنچه این آزمون‌ها را در نظر دانش‌آموزان ارزشمند می‌کند، برگزاری منظم، تصحیح سریع و اعلام به‌موقع نتایج و نیز سهم بخشیدن این نمره‌ها در تعیین نمره مستمر نیم‌سال است. بر همین اساس و با استناد به این‌گونه برگزار کردن آزمون‌ها می‌توان به راهکاری برای تعیین نمره پایانی درس نیز دست یافت.
منابع
۱. سیف، علی‌اکبر (۱۳۸۹). اندازه‌گیری، سنجش و ارزشیابی آموزشی، ویراست پنجم، تهران، نشر دوران.
۲. شعبانی، حسن (۱۳۸۷). مهارت‌های آموزشی و پرورشی، چاپ بیست‌ودوم، تهران، انتشارات سمت، جلد اول.
۳. ناصری‌مود، علیرضا (۱۳۹۷). راهکاری برای نمره مستمر درس شیمی. سومین کنفرانس ملی رویکردهای نوین در آموزش و پژوهش، دانشکده فنی محمودآباد، محمودآباد مازندران.