اشاره
ارزشیابی یکی از ابعاد مهم برنامه‌ریزی درسی و بخشی از فرایند یاددهی- یادگیری است که میزان موفقیت دانش‌آموزان را در رسیدن به اهداف آموزشی تعیین می‌کند. درواقع ارزشیابی عبارت است از جمع‌آوری اطلاعات از میزان یادگیری دانش‌آموزان، به‌منظور قضاوت درباره کارایی و بازدهی فرایند آموزش و تدریس. ارزشیابی در فضای مجازی، به‌عنوان یکی از روش‌های اساسی تضمین کیفیت در یادگیری الکترونیکی، این امکان را فراهم می‌آورد که با شناسایی نقاط ضعف سیستم یادگیری الکترونیکی و زمینه‌سازی رفع آن‌ها، ارائه آموزش‌های باکیفیت تضمین شود. در این مقاله راهکارهایی برای ارزشیابی در فضای مجازی، از جمله شبکه شاد، ارائه می‌شود.
مقدمه
ارزشیابی در فضای مجازی از آموخته‌های یادگیرندگان، یکی از مراحل مهم برنامه‌های درسی مجازی است (جاهن، ۲۰۰۹). محیط‌های یادگیری مجازی امکانات و قابلیت‌های متنوعی دارند که از یک‌سو می‌توان با استفاده از این امکانات روش‌ها و راهبردهای مؤثری را برای ارزشیابی واقعی از آموخته‌های دانش‌آموختگان به کار گرفت و از سوی دیگر، اطمینان از صحت و اعتبار شیوه‌های ارزشیابی مجازی، با توجه به توسعه مداوم ابزارهای الکترونیکی، با چالش‌ها و مشکلات متعددی روبه‌روست.
یکی از دغدغه‌های مهم نظام‌های آموزشی در ارزشیابی در فضای مجازی، موضوع اخلاق در ارزشیابی و درنتیجه قضاوت عادلانه در مورد میزان تحقق اهداف و کسب شایستگی‌های مورد انتظار در دانش‌آموزان است. درواقع اعتبار و اصالت فعالیت‌ها و گزارش‌های دانش‌آموزان در این فضا مهم است. در ارزشیابی در فضای مجازی، به دلیل کمتر بودن کنترل‌های معلمان و اولیای مدرسه، احتمال بروز رفتارهای غیراخلاقی بیشتر است. نمونه‌هایی از این رفتارها در فرایند اجرای آزمون‌ها می‌توانند کمک گرفتن از افراد مطلع، و استفاده از مواد و منابع آموزشی در زمان آزمون باشند. در فضای مجازی، معلمان با یادگیری نمایشی دانش‌آموزان مواجه‌اند و ممکن است برخی از شواهد و مدارکی که در اختیار آنان قرار می‌گیرد، حاصل تلاش و زحمت دانش‌آموزانشان نباشد. اما راهکارها و راهبردهایی وجود دارند که می‌توان در این زمینه به کار گرفت. اولین راهبرد این است که شرایطی فراهم شود تا دانش‌آموزان مسئولیت یادگیری خود را قبول کنند. درواقع راهبرد اساسی، ایجاد گفتمان اخلاقی در محیط‌های اخلاقی مجازی است. البته این گفتمان را می‌توان در کلاس‌های حضوری نیز دنبال کرد که بهتر است یادگیرندگان دغدغه یادگیری اخلاقی داشته باشند. همچنین، بهتر است دانش‌آموزان در نشست‌ها و جلساتی، درباره اصول و روش‌هایی که در جریان یادگیری باید موردنظر دانش‌آموزان قرار گیرند، بحث و گفت‌وگو کنند. این بحث و گفت‌وگو می‌تواند به احساس مسئولیت و حساسیت اخلاقی نسبت به یادگیری‌شان منجر شود.
ارزشیابی باید بخشی از فرایند آموزش و یادگیری تلقی شود نه پایان آن
تکالیف و فعالیت‌های ارزشیابی باید همسو با اهداف یادگیری طراحی شوند تا به تسهیل فرایند آموزش و تحقق اهداف یادگیری منجر شوند.
به اصل ارائه چندگانه در بازنمایی یادگیری‌ها توجه شود
برای استفاده مطلوب از امکانات محیط مجازی باید فعالیت‌ها و تکالیف ارزشیابی به‌گونه‌ای طراحی شوند که یادگیرندگان بتوانند برای بازنمایی آموخته‌های خود و نمایش آن‌ها از شیوه‌های گوناگون متنی، صوتی و تصویری استفاده کنند.
به‌جای ارزشیابی پایانی بر ارزشیابی مستمر و تکوینی تأکید شود
تکالیف اصیل و واقعی که بتوانند آموخته‌های یادگیرنده مجازی را به نمایش بگذارند، باید به‌صورت مستمر بررسی و ارزشیابی شوند. به این ترتیب، میزان دخالت عوامل مزاحم مانند تقلب و غیره به حداقل می‌رسد.
بازخورد سریع و پیوسته ارائه شود
در اغلب سامانه‌های مدیریت یادگیری، آزمون‌های چندگزینه‌ای بلافاصله تصحیح و نتیجه به یادگیرنده ارائه می‌شود. در این‌گونه آزمون‌ها بهتر است بازخوردها به‌صورت توصیفی جنبه‌های ضعف و قوت یادگیرنده را به وی نشان دهند.
تکالیف و فعالیت‌های ارزشیابی باید کل‌نگر، واقعی و با محیط زندگی یادگیرندگان متناسب باشند
تکالیف ساختگی غالباً یادگیرندگان را با خود درگیر نمی‌کنند. ازاین‌رو، برای کاهش تمایل یادگیرندگان به سرقت ادبی یا تقلب، باید تکالیف ارزشیابی مجازی تا حد امکان واقعی و اصیل باشند.
یادگیرندگان باید در طراحی تکالیف و ارزشیابی سهیم باشند
با توجه به امکانات ارتباطی محیط مجازی، به‌راحتی می‌توان زمینه مشارکت یادگیرندگان را در طراحی فعالیت‌های ارزشیابی فراهم کرد. مشارکت آن‌ها در طراحی فعالیت‌های ارزشیابی می‌تواند ضمن کمک به تحقق اهداف یادگیری، میزان تقلب را کاهش دهد.
با استفاده از امکانات محیط مجازی تکالیف متنوعی طراحی شوند
بهتر است برای کاهش تقلب و توجه به تفاوت‌های یادگیرندگان، مخزنی برای سؤالات عینی و آزمون‌های ذهنی ایجاد شود (کپل، کیتوی و وینگ، ۲۰۰۶ ).
راهکارهایی برای ارزشیابی در شبکه شاد
نظر به اینکه یکی از مهم‌ترین اهداف آموزش‌وپرورش تثبیت یادگیری و ماندگاری آموزش در ذهن دانش‌آموز است، لازمه حصول این نتیجه، آموزش جذاب و شیرین همراه با تمرین‌های متنوع است. از آنجا که سال گذشته آموزش مجازی دانش‌آموزان بدون زمینه قبلی و در شرایط بحرانی پیش آمد و شبکه شاد برای این منظور برگزیده شد، با عنایت به اصول حاکم بر ارزشیابی‌های مجازی، می‌توان برای ارزشیابی مجازی درست در برنامه شاد راهکارهایی عملی ارائه کرد:
تعبیه پوشه کار الکترونیکی در برنامه شاد.
یکی از موارد مهم در تقویت فرایند ارزشیابی دانش‌آموزان، استفاده از پوشه کار الکترونیکی است که اطلاعات مربوط به یادداشت‌های روزانه، فعالیت‌های یادگیری دانش‌آموزان، انواع آزمون‌ها و غیره در آن جای می‌گیرند.
ارائه و تعبیه تکالیف مهارت‌محور و خلاق در قالب فایلهای صوتی و تصویری در برنامه شاد.
در انجام این تکالیف، چون خود دانش‌آموز به‌صورت عملی درگیر می‌شود، انگیزه‌او بالا می‌رود تا با رغبت بیشتر همراه معلم به یادگیری اثربخش برسد. در این مورد مثلاً می‌توان به دانش‌آموز یک فعالیت ریاضی داد و از وی خواست برای فعالیت ابزار درست کند و خودش آن را تدریس و برای معلم ارسال کند و معلم بعد از بررسی و رفع اشکال، آن را در گروه قرار دهد. در این حالت، دانش‌آموز هم فعالیت ریاضی را به‌صورت عملی فرامی‌گیرد و هم اعتمادبه‌نفس پیدا می‌کند. معلم نیز می‌تواند وی را بهتر قضاوت کند. مثلاً آموزگار می‌تواند برای دیکته از دانش‌آموزان بخواهد متن درس موردنظر را بخوانند و کلمه‌های «او» استثنا را پیدا کنند و با توضیح آن‌ها به بقیه بچه‌ها، یادگیری خود و دیگران را عمق بخشند. حتی می‌توان از هر دانش‌آموز خواست یک داستان بنویسد، برای داستانش اسم انتخاب کند و یک تصویر مرتبط با آن بکشد و برای معلم بفرستد. پس از بررسی و رفع اشکالات، برای تشویق بچه‌ها، کل داستان‌ها را در برنامه فتوشاپ یا هر برنامه دیگری، با کمک معلم، به کتاب تبدیل و در برنامه شاد برای استفاده همه بارگذاری کند.
ارائه آزمونک‌های مطلوب در برنامه شاد
در طراحی این آزمونک‌ها باید اصول طراحی سؤال رعایت شود. سؤالات بسیار پیچیده نباشند و به‌هیچ‌عنوان برای دانش‌آموز استرس و نگرانی ایجاد نکنند. در راستای تحقق این مهم می‌توان سؤالات را با تعداد محدود و با جواب‌های صرفاً چهارگزینه‌ای، صحیح و غلط، و سؤالات کوتاه پاسخ، وصل کردنی و چیدنی، در قالب فایل پی‌دی‌اف تهیه و با تخصیص زمان مناسب زمان جواب به سؤالات، مثلاً ٤٥ دقیقه، در اختیار دانش‌آموزان قرارداد. از قبل نیز درباره اهمیت و مسئولیت‌پذیری اخلاقی با اولیا صحبت شود تا تقلب و سرقت ادبی صورت نگیرد.
همراهی والدین
اولیا به‌عنوان همراه و معلم یار می‌توانند یادگیری فرزند خود را با راهنمایی معلم ارزیابی و نقاط قوت و ضعف آن‌ها را مشخص کنند و به معلم بازخورد بدهند تا با تمرینات متنوع، مشکلات را برطرف کنند.
طراحی نرم‌افزارهای ارزشیابی آنلاین و قرار دادن لینک آن
این آزمون توسط معلم طراحی و در اختیار دانش‌آموز قرار داده می‌شود. در بازه زمانی تعیین‌شده،لینک سؤالات بسته شود و زمان برای تکرار پاسخ مجدد نباشد.
تهیه درس‌نامه توسط خود دانش‌آموزان
در این راهبرد، معلم چند درس را مشخص می‌کند و از دانش‌آموزان می‌خواهد با دقت مطالعه کنند و برای آن درس‌نامه تهیه کنند. در این صورت، هم درس مرور می‌شود و هم مهارت استخراج نکات مهم متن در دانش‌آموزان تقویت می‌شود. این تمرین بیشتر برای دوره‌های تحصیلی بالا کاربردی است.
ارائه کنفرانس
گزارش کار و یادگیری معکوس توسط دانش‌آموزان و ضبط فیلم و صدا و ارائه آن در برنامه شاد.
استفاده و ارائه تکالیف و فعالیت‌های تلفیقی توسط معلم در برنامه شاد و انجام تمرین‌ها توسط دانش‌آموزان
استفاده از روش‌های تدریس فعال در کلاس درس مجازی
در درس‌هایی مثل تاریخ که دوره مجازی در اکثر پایه‌ها تدریس شد، اجرای نمایش انفرادی در قالب نقش‌های داستان نیز در ارزیابی کمک‌کننده است.
ارسال صدای دانش‌آموز در درس‌های شفاهی برای ارزشیابی
ارسال سؤالات آزمون کتبی و تعیین زمان مشخص برای پاسخگویی، و ارسال خصوصی نسخه تکمیل‌شده برای معلم. یا ارسال فیلم درس‌های عملی، مانند انجام آزمایش‌های علوم در منزل و ارسال فیلم آن‌ها.
ارزشیابی بر اساس روندنمایا فلوچارت
رَوَندنما نوعی نمودار است که از آن می‌توان برای نمایش فرایند کار دانش‌آموزان (مانند پوشه کار الکترونیکی) با نمادهای خاص و خطوط جهت‌دار بین آن‌ها استفاده کرد.
جمع‌بندی
ارزشیابی در آموزش الکترونیکی، باید در چارچوب علمی و بر مبنای مدل و روشی منسجم انجام شود تا از اثربخشی لازم برخوردار باشد. از سوی دیگر، به دلیل جوان بودن نسبی مبحث ارزشیابی در آموزش الکترونیکی در ایران، بررسی‌های علمی، شناخت ویژگی‌ها و استانداردهای تعیین‌شده و دیگر اقدامات بهینه، بسیار ضروری‌اند. بنابراین لازم است برنامه شاد نیز سنجش و بررسی شود. در این مقاله نیز اصول ارزشیابی در فضای مجازی بررسی و در ادامه راهکارهایی برای بهبود کیفیت ارزشیابی در فضاهای مجازی ارائه شد.
پی‌نوشت‌ها
1.Multiple representation
2.Flowchart
منابع
1. Joughin, G .(2009).
Assessment, Learning and Judgement in Higher Education: A Critical Review. In
Gordon Joughin Assessment, Learning and Judgement in Higher Education.
Australia: Springer.
2. Keppell.M., Kitoi. E.
A & Wing. A.M.W .(2006). Authentic Online Assessment: Three Case Studies in
Teacher Education. In S. Howell., M. Hricko.On line Assessment and Measurement:
Case Studies from Higher Education, k-12 and Corporate. London: Information
Science Publishing.
3. Kitcharoen, K.(2004).
Theimportance-performance analysis of service quality in administrative
department of private universities in Thailand. ABAC J, 24(3).