نگاهی به چند ویژگی فیلم آموزشی

ویژگی‌‌های فیلم آموزشی بسیار و متنوع‌اند و در ادامه به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود.

۱. بالا بردن سطح کیفی آموزشی
این یکی از مهم‌ترین اهداف هر رسانه آموزشی است، به کارگیری سطح بیشتری از حواس فراگیرندگان، انتخاب دقیق اهداف رفتاری و به کارگیری روش‌های متنوع آموزشی به کیفیت بیشتر و تعمیق فرایند یاددهی- یادگیری کمک می‌کند.

۲. افزایش تعداد فراگیرندگان
فیلم آموزشی به دلیل ویژگی‌ ارتباط جمعی خود می‌تواند در سطح کمی بالاتری به‌‌صورت هم‌زمان یا در زمان با گروه‌های مخاطبان ارتباط برقرار کند. بنابراین، علاوه بر پخش در کلاس یا منزل می‌تواند برای جمعیت کثیری در سئانس‌های مختلف در مدارس و دانشگاه‌ها نمایش و آموزش داده شود.

۳. آموزش همراه با سرگرمی
تجارت سرگرمی پس از انرژی دومین تجارت جهان شناخته می‌شود و این نشان‌‌دهنده میزان کارکرد و فراوانی جامعه مخاطب و محصولات مرتبط با سرگرمی است.

سرگرمی در حاشیه زندگی افراد در هر سنی قابل تعریف است اما در رویکرد جدید نسبت به آن، با اصطلاح «اطلاع سرگرمی» برمی‌خوریم. اطلاع سرگرمی در واقع قالبی جدید است که در عین سرگرم‌سازی و داشتن جذبه و هیجان، اطلاعات را هم  در اختیار مصرف‌کننده خود قرار می‌دهد.

۴. آشنایی‌زدایی در ارائه مطالب
آشنایی‌زدایی یکی از ویژگی‌های آثار هنری است. در واقع، بیان هنرمند از جهان پیرامون و مفاهیم از نظر او همراه با جذابیت آشنایی‌زدایی شده‌اند و این امر سبک‌ها و مکاتب هنری را هم در پی داشته است.

آشنایی‌زدایی در ارتباط با فیلم آموزشی در دو گروه تقسیم‌بندی می‌شود:

۴-۱- آشنایی‌زدایی در  جهت مفاهیم تکراری

۴-۲- آشنایی‌زدایی در شیوه ارائه مطالب.

۴-۱- هر فرد در مواجه با یک فیلم با موضوعی آشنا نسبت به موضوع یاد شده تصورات قبلی دارد. مثال، اگر فیلمی درباره باران یا برگ درختان باشد، موضوع آن‌قدر ملموس است که احتمالاً جاذبه‌های دریافت و هیجان و تازگی و بداعت در آن وجود ندارد. کیفیت آشنایی‌زدایی فیلم می‌تواند این پدیده تکراری را در روایت یا فضای متفاوتی وارد کند و آن را به شکلی نو ارائه دهد. در این حالت، این کیفیت فیلم است که می‌تواند به جاذبه‌های موضوع به ظاهر تکراری بیفزاید و سطح ارتباطی را بالا ببرد.

۴-۲- آشنایی‌زدایی در شکل دوم، زمانی است که مطالب علمی متفاوت و کاملاً تازه‌اند و امکان آشنایی‌زدایی روایت بیشتر در خدمت حفظ ساختار بدیع فیلم و نیز ایجاد فرصت ارتباطی تازه نسبت به کتاب، معلم، کلاس یا رسانه‌ای دیگر است که همان اطلاعات را ارائه می‌کنند.

۵. آموزش موضوعات ذهنی
فیلم آموزشی می‌تواند مباحث ذهنی همچون اخلاق، فلسفه، و مفاهیم ریاضی را به شکل دیداری بازسازی کند یا تصویری از آن‌ها بسازد و به این‌ شیوه به جذب و دریافت مباحث یاد شده کمک کند.

هر فرد در ارتباط کلامی خود، تصویری ذهنی از چنین مباحثی دارد. این تصویر با توجه به قدرت دریافت فرد و نیز میزان اشراف گوینده به موضوع می‌تواند بخشی از کل را در برگیرد و «تصویر» در ذهن متبادر شود؛ اما زمانی که در فیلم آموزشی تصویری توسط متخصصان مجرب همان رشته بازسازی یا ایجاد شد، این تصویر به کل مد‌نظر، نزدیک‌ترین است و ارجاع در ذهن به آن نیز کامل‌تر است.

۶. ارائه مباحث عینی به‌صورت سند
فیلم آموزشی می‌تواند تصاویر خود را با واقعیت مجازی نزدیک به یک سند ارائه کند و لذا به دلیل ارجاع صریح تصویر برای مخاطب، «تصویر حکم سند عینی» را می‌یابد. این رویکرد در آموزش می‌تواند بسیار سودمند باشد از جمله در این موارد.

الف) ارائه اسنادی که محافظت می‌شوند؛

ب) ارائه اسناد مختلف در کنار هم و مقایسه آن‌ها؛

ج) ارائه اسنادی که در مکانی دوردست نسبت به فراگیرنده نگهداری شوند؛

د) ارائه اسناد اشیا و نشانه‌های تاریخی.

۷. به کارگیری حواس مختلف در یادگیری
نتایج تحقیقات نشان داده‌اند که حواس مختلف نقش متفاوتی در امر یادگیری دارند و بنابراین، یادگیریِ هم‌زمانِ دیداری و شنیداری باعث تعمیق فرایند یاددهی- یادگیری می‌شود.

۸. حافظه تصویری، قوی‌ترین حافظه
۷۵ درصد یادگیری از طریق کاربرد حس بینایی،
۱۳ درصد یادگیری از طریق حس شنوایی،
و ۱۲ درصد یادگیری از طریق لامسه، بویایی و چشایی است.
پس، فیلم آموزشی علاوه بر تأکید اصلی بر حس بینایی فراگیرنده، با توجه به ارزش‌‌های دیداری و شنیداری خود حدود ۸۸ درصد از حواس فرد درگیر را فعال می‌کند. این در حالی است که طبق آمار، حدود ۶۰ درصد از وقت فراگیرندگان در مدارس ابتدایی و ۹۰ درصد مدارس متوسطه و دانشگاه‌ها صرف گوش دادن می‌شود. (احدیان و محمدیان، ۱۳۷۷: ۲۰).

۹. تصویر در ارائه معنا، خود ارجاع است
برای خواندن تصویر نیازی به آموزش نداریم. به بیان دیگر، تصویر معنای خود را با خود می‌آورد؛ مثلاً هر مخاطبی با دیدن تصویر درخت، آن را می‌خواند اما برای خواندن واژه درخت به آموزشی مقدماتی، نیاز دارد.

فیلم مجموعه‌ای از نشانه‌ها و مانند هر متنی، تأویل‌پذیر است؛ یعنی بر معناهای عام و خاصی دلالت می‌کند، اما نشانه در سینما دلالت کم واسطه و مجرد‌تری دارد، زیرا تصویر، یک وانموده دقیق و مشخص است و هر چه را همان‌طور که می‌بینیم می‌فهمیم.

۱۰. مانا بودن تصویر در ذهن
علاوه بر اینکه حافظه تصویری قوی‌تر است، یادآور تصاویر ثبت شده در ذهن بسیار راحت‌تر از فرمول‌ها،‌ اعداد، اسامی افراد و مکان‌ها و ... صورت می‌گیرد. لذا بازیابی اطلاعاتی که از طریق تصویر حفظ و طبقه‌بندی می‌شوند، بسیار راحت‌‌تر است.

۱۱. جذابیت ذاتی فیلم
فیلم جذاب است و استفاده از تعلیق موسیقی، رنگ‌ها، فرم‌ها و سایر عناصر زیبایی‌شناسی در آن باعث می‌شود که از سایر شیوه‌های یادگیری برای فراگیرندگان جذاب‌تر باشد.

۱۲. ایجاد انگیزش در یادگیری
به دلیل جذابیت رسانه‌ای و نیز قدرت آموزش غیرمستقیم فیلم می‌تواند بر رغبت و علاقه فراگیرنده نسبت به موضوع بیفزاید.

۱۳. یادگیری همراه با بازی
از بازی به‌عنوان ابزاری در جهت حل مشکلات یادگیری هم استفاده می‌شود. بازی‌ها را می‌توان به دو گروه ذهنی و فیزیکی تقسیم کرد. بازی طبق تعریف معمول همان بازی فیزیکی است که باعث گردش سریع‌تر خون و بالا رفتن سطح یادگیری می‌شود اما بازی ذهنی را بیشتر در فیلم‌های آموزشی می‌توان دنبال نمود.

۱۴. بالا بردن خلاقیت در فراگیرنده
روان‌شناسان برای افراد خلاق ویژگی‌های بسیاری برشمرده‌اند که برخی از آن‌ها را فیلم آموزشی می‌تواند برجسته کند. در واقع در حین آموزش، کیفیت‌های شخصیتی و ذهنی فراگیرنده نیز تحت‌تأثیر فیلم قرار می‌گیرد.

۱۵. امکان چندین‌بار دیدن
در نسل فیلم‌های جدید (فیلم‌های دیجیتال) هر دانش‌آموز می‌تواند خود یک آرشیو از فیلم‌های آموزشی را داشته باشد که اولین مزیت آن چند بار دیدن یک فیلم است؛ به‌خصوص برای دانش‌آموزانی که جهت یادگیری به تکرار یک مفهوم آموزشی نیاز دارند.  ضمن اینکه چند بار دیدن یک فیلم بی‌شک راحت‌تر از چند بار خواندن یک کتاب است.

۱۶. ایجاد لایه‌های معنایی
زبان هنر می‌تواند چند معنا را در یک پیام مستتر کند و در واقع، صورت اثر به چندین لایه معنا متصل گردد. لایه‌های معنایی برای مخاطبان نوجوان به بالا و به‌ویژه افرادی با ضریب هوشی بالا و ویژگی‌های فری خاص، بسیار مؤثر و جذاب است. از جمله تأثیرات ایجاد لایه‌های معنایی و امکان تفسیر‌پذیری فیلم به موارد زیر می‌توان اشاره کرد:
۱. ایجاد جذابیت در دیدن مکرر فیلم؛
۲. برقراری ارتباط با مخاطبان باهوش‌تر؛
۳. بارور کردن خلاقیت.

۱۷. جلوگیری از خطاهای ارتباط کلامی
گاهی به دلیل خستگی یا نداشتن اطلاعات کافی و... امکان دارد معلم یک مطلب را نتواند به‌طور کامل بیان کند. در چنین شرایطی، فیلم‌ آموزشی به دلیل اینکه محتوایش را متخصصان مجرب تولید کرده‌اند، می‌تواند در تکمیل تدریس معلم از برخی خطاها جلوگیری کند.

۱۸. داشتن سندیت علمی
آن دسته از فیلم‌های آموزشی که اعتبار‌بخشی و استاندارد‌سازی شده‌اند، می‌توانند در امر یاددهی- یادگیری نقش سند علمی را برای معلم یا دانش‌آ‌موز ایفا کنند.

۱۹. ایجاد تنوع در فضای کلاس

۲۰. تأثیر مثبت بر بافت گفتمان در کلاس
فیلم آموزشی می‌تواند بر میزان رضایت معلم و دانش‌آموز از ارتباط با یکدیگر بیفزاید و کیفیت ارتباط کلامی را به سطح بالاتری سوق دهد. وقتی فیلم دانش‌آموز را تهییج می‌کند یا پرسش‌های تازه‌ای در مقابل او قرار می‌دهد، روند و بافت کلاس به شکل مؤثری تغییر می‌کند.

۲۱. تکثیر دیجیتالی فیلم آموزشی
ویژگی‌ نسل جدید فیلم‌های آموزشی، امکان تکثیر ارزان قیمت (درصورت داشتن کپی‌رایت) سریع و آسان (در مدرسه و منزل) با حفظ کیفیت اصلی (در دیجیتال نسبت به فیلم‌های گذشته یا در قیاس با کتاب) است.

۲۲. ساخت جغرافیای خارج از کلاس
فیلم آموزشی می‌تواند جغرافیای خارج از کلاس را بازسازی کند و یا آن را تجسم عینی بخشد. در واقع، این نوع فیلم قادر به ساخت جغرافیای دور (کشورها، شهرها و کوه‌های بسیار دور)،  جغرافیای بسیار سخت (آتشفشان و دنیای زیر آب) و جغرافیای بازدیدهای علمی در کلاس است.

۲۳. عینی نمودن برخی مسائل علمی که در زمان عادی قابل مشاهده نیستند؛
مثلاً رشد یک برگ یا گل، جذر و مد دریا در چند ثانیه، حرکت ابرها،‌ طلوع خورشید، و کسوف.

۲۴. بازسازی و عینی نمودن پدیده‌های بسیار ریز یا بسیار بزرگ
بازسازی فضای درون یک اتم، گردش خون، کهکشان‌ها و ... . از امکانات فیلم‌های آموزشی است.

۲۵. جایگزین برخی آزمایش‌ها
برخی آزمایش‌ها به آزمایشگاه‌های بسیار مجهز نیاز دارند و یا برای کلاس و مدرسه خطرناک محسوب می‌شوند. در عین حال، نگهداری برخی از مواد دشوار است و به همین سبب، انجام دادن آزمایش‌های مرتبط با آن‌ها به دلیل فساد مواد اولیه سخت یا پراشتباه به نظر می‌رسد. از این‌رو، این‌گونه آزمایش‌ها در سطحی استاندارد اجرا و فیلم‌برداری می‌شوند. البته فعالیت و آزمایش عملی همواره ارزش خود را در تجربه فراگیرنده حفظ می‌کنند و بی‌شک فیلم‌ نمی‌تواند جای خالی آن‌ها را پر کند

۲۶. آزادی در مکان یادگیری
دانش‌آموزان موظف‌اند برای یادگیری که در ساعات خاصی در کلاس‌های مشخص حضور یابند اما از آنجا که فیلم آموزشی به‌صورت فردی هم مورد استفاده قرار می‌گیرد، امکان آن را می‌دهد که افراد در هر مکان و زمانی وارد فرایند یادگیری شوند.

۲۷. آزادی در زمان یادگیری

۲۸. جایگزینی برخی رسانه‌های کمک آموزشی
گاهی معلم نمی‌تواند در مورد یک موضوع خاص نقشه، عکس، گرافیک، مولاژ و یا هر وسیله کمک آموزشی دیگری را تهیه کند؛ در حالی که یک فیلم آموزشی مناسب، از همه این وسایل کمک آموزشی به تعداد زیاد برخوردار است. معلم می‌تواند علاوه بر استفاده از فیلم به شیوه معمول از تصاویر یا صداهای خاص در فیلم هم به طور مجزا در حین آموزش بهره بگیرد.

۲۹. حمل و نقل آسان (به جای مولاژ یا کیت‌های متنوع)

۳۰. استفاده از توانمندی‌های چند رسانه‌ای

۳۱. استفاده هم‌زمان از میان‌نویس، گرافیک، انیمیشن،‌ داستان، آرشیو، مستند و ... برای بیان یک موضوع و بالا بردن سطح ارتباطی

۳۲. مکمل معلم در فرایند یاددهی- یادگیری

۳۳. کوتاه کردن مسیر فراگیرندگان جهت شرکت در دوره‌های کوتاه مدت و ضمن خدمت

۳۴. کوتاه کردن برخی سفرها و بازدیدهای علمی

۳۵. آموزش ضمنی سواد بصری و بالا بردن سطح شناخت در حین دیدن فیلم

۳۶. آموزش ضمنی بالا بردن سطح ذائقه و پذیرش فیلم

۳۷. بازسازی دروس و مفاهیم تاریخی

۳۸. آموزشی ضمنی زبان به کودکان دو زبانه

۳۹. فیلم آموزشی به‌عنوان یک رسانه نو در فناوری اطلاعات

۴۰. تولید فیلم آموزشی توسط دانش‌آموزان به‌عنوان یک فعالیت یادگیری.