پنج چ: مفهوم حرکت در علوم تجربی پایه نهم

آموزش علوم تجربی به روش «پنج چ»
فرایند تدریس به مجموعه فعالیت‌های سنجیده، منطقی و پیوسته‌ای گفته می‌شود که معلم به منظور ارائه درس انجام می‌دهد (شاه‌محمدی، ۱۳۹۵: ۳۰) در روش تدریس، جنبه تسهیل شرایط یادگیری و تعامل بسیار مدنظر است،‌ تا دانش‌آموزان بتوانند در موقعیت‌های ایجاد شده، به فعالیت مشارکتی و تعاملی بپردازند.

در آموزش به روش پنج چ که شامل یادگیری مشارکتی، کاوشگری، بحث و خلاقیت است، بیشتر جنبه‌های تقویت مهارت‌های تفکر، از جمله طبقه‌بندی، شناسایی،‌ مثال‌ زدن، تشخیص، به کار بردن،‌ تجزیه و تحلیل، رسم نمودار و تحلیل نمودار و انسجام‌بخشی به روند یادگیری دانش‌آموزان مطرح هستند که می‌توانند شامل فعالیت‌ها و روش‌های متنوعی باشند. این شیوه از یادگیری را می‌توان با توجه به موضوع‌های درسی و شرایط، در ترکیب با روش‌های دیگر به کار گرفت. پنج چ شامل پنج سؤال کلیدی است: ۱. چیست؟ ۲. چه چیزی یا چه‌کسی؟ ۳. چطور یا چگونه؟ ۴. چرا؟ ۵. چند یا چقدر؟ کل فعالیت‌های گروهی کلاس برای یافتن پاسخ‌های این سؤال‌ها در قالب فعالیت‌های تعاملی و کاوشگرانه دانش‌آموزان صورت می‌گیرد.

 

تجربه‌ی تدریس با روش پنج چ در کلاس علوم تجربی
به منظور تدریس «فصل حرکت» کتاب علوم تجربی نهم، ابتدا دانش‌آموزان به دسته‌های سه تا پنج نفری، گروه‌بندی شدند. عنوان فصل را بالای تخته کلاس، و پنج کلمه یا سؤال کلیدی درباره موضوع درس را زیر آن نوشتم. سپس از دانش‌آموزان خواستم، به‌صورت گروهی و البته مشارکتی، متن کتاب را بررسی کنند و پاسخ این سؤال‌ها را با بحث و تعامل در گروه بیابند و بعد از مدت‌زمان مشخص، توضیح‌های خودشان و روش‌ها و مثال‌هایی که گروهی کشف می‌کنند، ارائه دهند. دانش‌آموزان شروع به مطالعه و بررسی محتوای درس کردند. سپس آن‌ها را در کلاس در پنج بخش به شرح زیر ارائه دادند:

 

۱. حرکت چیست؟
در این مرحله،‌ دانش‌آموزان که قبلاً‌ در گروه‌ها درباره این سؤال بررسی و کاوش کرده بودند، فعالیت‌های زیر را در کلاس انجام دادند:

• با حرکت‌های دست و بدن و با استفاده از اشیای موجود، مفهوم حرکت را به شکل‌های متنوع نمایش‌ دادند.

• به کمک مثال حرکت را تعریف کردند؛ مانند انتقال، جابه‌جا شدن‌، از یک جا به‌ جای دیگر رفتن و ...

 

۲. چه چیزها یا چه کسانی حرکت می‌کنند؟
دانش‌آموزان یافته‌ها و خلاقیت‌های گروهی خودشان را در پاسخ به این سؤال چنین ارائه دادند:

• جانوران و گیاهان متحرکی را مثال زدند؛ مثل گربه، گیاه گوشت‌خوار و ...

• به حرکت ذرات سازنده اشیای ساکن مانند سنگ و چوب (براساس مطالب صفحه ۳۸ کتاب درسی) اشاره کردند.

• برای حرکت‌های انسان،‌ کاربردهای متنوعی را بیان کردند؛ مانند خوردن با حرکت‌های دست و دهان، راه ‌رفتن با حرکت‌های پا، ورزش و حرکت‌های متنوع بدن.

• به طبقه‌بندی‌هایی مانند جان‌داران متحرک و ساکن، سریع و کند، و... اشاره کردند.

 

۳. چطور یا چگونه حرکت می‌کنند؟
در این مرحله دانش‌آموزان یافته‌ها و خلاقیت‌های خودشان را در گروه درباره این سؤال به شکل‌های زیر ارائه دادند:

• چگونگی حرکت موجودات و اجسام را در مرحله قبل، به شکل‌های متفاوت نمایش دادند.

• با راهنمایی معلم، مفاهیم مسافت و جابه‌جایی را تمرین کردند.

• حرکت‌های جان‌داران، انسان و گیاهان شناخته شده را با هم مقایسه کردند.

• گروه‌ها مقایسه‌های متفاوتی از لحاظ شکل‌، نوع و سرعت حرکت‌ به نمایش گذاشتند.

 

۴. چقدر حرکت می‌کنند؟
در این مرحله دانش‌آموزان یافته‌ها و خلاقیت‌های خودشان را در گروه درباره این سؤال به شکل‌های زیر ارائه دادند:

• درباره مقدار و میزان حرکت این موجودات بحث کردند؛ مثلاً‌ جانورانی مثل سگ حرکت روزانه بیشتری دارند، در حالی‌که جان‌دارانی مثل گل‌ها حرکتی در ظاهر ندارند. آن‌ها این حرکت‌ها را به‌صورت منطقی و دلخواه طبقه‌بندی کردند؛ مثلاً‌ جان‌داران دارای حرکت‌های سریع و کند، مارپیچ و راست، و ...

• با توجه به تفاوت حرکت جان‌داران، مفاهیم تندی، سرعت و شتاب را با نمایش و انجام آزمایش بررسی کردند.

• تأثیرات متفاوت این حرکت‌ها را در زندگی بررسی کردند. برای نمونه، درباره حرکت‌های سریع و چابکی انسان برای فعالیت‌های خاص ورزشی بحث کردند و نتیجه را در کلاس ارائه دادند.

• یکی از گروه‌ها برای تفهیم بهتر مطالب ارائه شده و مقایسه میزان سرعت و جابه‌جایی موجودات و وسایل، از نمودار بهره گرفت.

 

۵. چرا حرکت می‌کنند؟
در این مرحله دانش‌آموزان یافته‌ها و خلاقیت‌های خودشان را در گروه درباره این سؤال به شکل‌های زیر نشان دادند:

• علت حرکت موجودات زنده و اشیای دیگر، مثل خودروها و ... را بیان کردند و برای علت‌های متفاوت حرکت مثال زدند؛ مانند لزوم وجود بنزین و چرخ‌ برای حرکت خودرو.

• علاوه بر تأثیر مواد غذایی و انرژی برای حرکت انسان، عوامل دیگری چون نیازهای اولیه، هدف‌های شخصی و نیازهای سطح بالاتر در انسان، از جمله نیاز به پیشرفت را شرح دادند (درک تفاوت‌های بیشتر بین انسان و موجودات دیگر).

• به مفهوم نیرو اشاره کردند که موضوع درس آینده بود.

پس از این پنج مرحله، معلم و هم‌کلاسی‌ها نتایج را مورد بحث و نقد قرار دادند و کوشیدند مفاهیم را توسعه دهند.

 

جمع‌بندی
در آموزش و یادگیری با پنج چ که ترکیبی از روش‌هاست و بیشتر بر یادگیری و تمرین مهارت‌های تفکر به‌صورت مشارکتی و کاوشگری تأکید دارد. دانش‌آموزان محتوای درسی را با به‌کارگیری مهارت‌های متفاوت تفکر، مانند شناختن، مقایسه کردن، طبقه‌بندی، رسم نمودار، تجزیه و تحلیل، کاربرد، بحث کردن و ... به‌صورت گروهی تمرین و بررسی می‌کنند و بعد از جمع‌بندی خودشان در زمان معین، برای گروه‌های دیگر و معلم در پنج مرحله و در پاسخ به پنج سؤال ارائه می‌دهند. سپس گروه‌ها درباره نتایج و فعالیت‌ها، با هم بحث می‌کنند. بروز خلاقیت‌ها در هر مرحله در کشف و ارائه مفاهیم، از مزایای دیگر این روش است.