دوره اساسی؛ دوره پیش دبستان

سنین اولیه کودکی بنیادی‌ترین دوره تربیت است. رهنمودهای معصومین ـ علیهم‌السلام ـ به‌عنوان کامل‌ترین معلمان تربیت انسان و همچنین دیدگاه اندیشمندان در مکاتب و نیز تجارب بشری بر تأثیر و اهمیت تعلیم‌وتربیت از سنین کودکی، به‌ویژه خردسالی، تأکید دارد. سخن مشهور امیرالمؤمنین حضرت علی ـ علیه‌السلام ـ در این‌باره مؤید این نگرش است: «العلم فی الصغر کالنقش فی الحجر»^۱؛ یادگیری در کودکی مانند نقش روی سنگ ماندگار است.

جالب‌تر اینکه دیگر معصومین ـ علیهم‌السلام ـ یادگیری در سنین بزرگسالی را در مقایسه با دوران کودکی به نقش روی آب یا ماسه‌های ساحل دریا تشبیه نموده‌اند. لذا انسان در خردسالی زمینه و آمادگی بسیار فراوانی برای یادگیری و تربیت دارد و آموخته‌های وی در دوران کودکی نسبت به سنین بالاتر از ماندگاری بیشتری برخوردار است. نتایج تحقیقات متعدد نشان داده است که آموزش‌وپرورش دوره پیش‌دبستان در رشد کودکان در زمینه‌های گوناگون اجتماعی، حسی حرکتی، ذهنی، عاطفی و... تأثیر اساسی دارد.

در سیاست‌های ابلاغی مقام معظم رهبری و همچنین اسناد تحولی نظام تعلیم‌وتربیت جمهوری اسلامی ایران (سند تحول بنیادین و برنامه درسی ملی) ضمن اهتمام به دوره پیش‌دبستان به موارد زیر نیز تصریح شده است:

 
۱. ارتقاء جایگاه آموزش‌وپرورش به مثابه مهم‌ترین نهاد تربیت نیروی انسانی و مولد سرمایه اجتماعی و عهده‌دار اجرای سیاست‌های مصوب و هدایت و نظارت بر آن از مهدکودک و پیش‌دبستانی تا دانشگاه به‌عنوان امر حاکمیتی با توسعه همکاری دستگاه‌ها. (بند ۲ سیاست‌های ابلاغی مقام معظم رهبری در راستای تحول در نظام آموزش‌وپرورش کشور)

۲. تأکید بر آغاز سن تعلیم‌وتربیت رسمی از ۵ سالگی (سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش)

۳. تأکید بر دوره پیش‌دبستان با اولویت دوره دوساله (۵ و ۶ سال) رسمی و غیراجباری، به نحوی که کودکان این گروه سنی را تحت پوشش برنامه‌های آموزشی و تربیتی قرار دهند (برنامه درسی ملی ـ بند ۱۳ـ‌ ساختار و زمان آموزش)

۴. اساسنامه دوره پیش‌دبستان (مصوب ۱۳۸۲ شورای عالی آموزش‌وپرورش)

۵. برنامه و فعالیت‌های آموزشی ‌و پرورشی دوره پیش‌دبستان (مصوب ۱۳۸۷ شورای عالی آموزش‌وپرورش)

این رهنمودها و نگرش‌ها بیانگر توجه جدی و بنیادی صاحب‌نظران و سیاست‌گذاران تعلیم‌وتربیت کشور است اما اهتمام برنامه‌ریزان و مجریان نیز ضروری و مهم است، که در این صورت می‌توان این نگرش‌ها و سیاست‌ها را در عمل محقق نمود.

در این راستا توجه به چند نکته ضروری است:


۱. دوره سیادت
ویژگی‌های کودک و اقتضائات سنی او در هفت سال اول، بسیار متفاوت با هفت سال دوم است؛ تا آنجا که در رهنمودهای دینی و علمی این دو مقطع با دو عنوان و رویکرد متفاوت مطرح می‌شوند.

در حدیث گوهربار پیامبر اسلام(ص) می‌خوانیم^۲:

«اَلوَلَدُ سَیدٌ سَبعَ سِنین
عبد سَبعَ سِنین
وَزیرٌ سَبعَ سِنین»

کودک در هفت سال اول آقا و فرمانده و در هفت سال دوم فرمانبر، و در هفت سال سوم وزیر و کمک کار است.

براساس این نگرش، به هفت سال اول کودک دوره «سیادت» اطلاق می‌شود.

کلیدواژه «سیادت» نمایانگر توجه به ویژگی‌های کودک با تأکید بر آزادی عمل، علائق و پرهیز از الزام و اجبار در هفت سال اول زندگی اوست.

بدیهی است با نادیده گرفتن این ویژگی اساسی یعنی سیادت کودک، تربیتی آسیب‌زا و به ‌دور از تعالیم انسان‌ساز معصومین ـ علیهم‌السلام ـ صورت خواهد گرفت.

 

۲. دوره پیش‌دبستانـی را به‌جای دوره ابتدایی ندانیم!
آنچه مسلم است، مراحل آموزش باید روال منطقی و پیوستگی معقول و نظام‌مند داشته باشند. این امر مهم در سنین پایین کودکی از اهمیت زیادی برخوردار است.

در برنامه‌ریزی صحیح نظام تعلیم‌وتربیت باید توالی برنامه و فعالیت‌های آموزشی و پرورشی به‌طور منطقی رعایت شود. لذا پیش‌دبستان (دوره سیادت)‌ نباید دوره‌ای به جای دوره ابتدایی (دوره اطاعت) تلقی شود. به عبارت روشن‌تر، دوره پیش‌دبستان نباید به دنبال تحقق وظایف، مأموریت‌ها و اهداف دوره‌ ابتدایی باشد، که در این صورت تداخل و تعارض در روند تربیت کودکانمان به‌وجود می‌آید.

 

۳. نقش خانواده
اهتمام به نقش بنیادین والدین در فرزندپروری و همچنین جایگاه خانواده در رشد و تکامل جامعه امری اجتناب‌ناپذیر است. ضروری است سیاست‌گذاران و مسئولان ذی‌ربط با حمایت‌ها و هدایت‌های اساسی و عملی در عرصه‌های مادی، معنوی، آموزشی و تربیتی، شرایط تربیت فرزند را برای خانواده‌ مساعد سازند تا زمینه‌ساز رشد و بالندگی کشور شود.

 

۴. نقش مدیر و مربی
توجه به نقش حرفه‌ای و الگویی مدیر و مربی و همچنین صلاحیت‌ها و مهارت‌های ایشان از مسائل بسیار مهم در تعلیم‌وتربیت است. از این‌رو، باید در انتخاب مدیران و مربیان با انگیزه و دارای دانش و صلاحیت‌های اخلاقی و حرفه‌ای دقت جدی شود و از سوی دیگر همواره به ارتقاء بنیه علمی، مهارت‌های حرفه‌ای و همچنین حمایت‌های مادی برای مدیران، و مربیان توجه شود.

 

۵. برنامه و فعالیت‌های مناسب
طراحی و تدوین برنامه و فعالیت‌های تربیتی مناسب و استاندارد و همچنین مراقبت و پشتیبانی در اجرای مطلوب آن‌ها، از دیگر مسائل مهم در توجه بنیادین به تعلیم‌وتربیت در تمام دوره‌ها، به‌ویژه دوره پیش‌دبستان است؛ زیرا این دوره، اساس و پایه نگرش‌ و انگیزه‌های کودک نسبت به یادگیری را شکل می‌دهد. از این‌رو ضروری است در این زمینه نیز از بهترین ظرفیت‌ها، اعم از صاحب‌نظران، کارشناسان و ناشران ذی‌صلاح استفاده شود تا همه کودکان کشور از برنامه‌های مناسب و استاندارد برخوردار گردند.

 

سخن آخر
انتظار و امید این است که با توجه به نکات و ملاحظات مطرح شده در این نوشتار، به دوره پیش‌دبستان به‌عنوان بنیادی‌ترین و حساس‌ترین دوره تعلیم‌وتربیت در فرایند تحول بنیادین نظام آموزش‌وپرورش جمهوری اسلامی ایران اهتمام نماییم؛ زیرا این دوره همان خشت اول است که باید با دقت، دلسوزی و آگاهی نهاده شود.
ان‌شاءالله

 

پی‌نوشت‌ها
۱. کنز الفوائد، ج۱، ص ۳۱۹.
۲. وسائل الشیعه، ج ۱۲، ص ۶۷۴.
۳. سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش جمهوری اسلامی ایران ـ آذرماه ۱۳۹۰.
۴. برنامه درسی ملی جمهوری اسلامی ایران ـ اسفند ماه ۱۳۹۱.
۵. برنامه و فعالیت‌های آموزشی ‌و پرورشی دوره پیش‌دبستان مصوب ۷۷۰ شورای عالی آ.پ ۱۳۸۷.