جدول دوره ای مندلیف، ۱۵۰ ساله شد: گزارشی از یک گردهمایی در بزرگداشت جدول دوره‌ای عنصر ها

به گزارش روابط عمومی موزه  ملی علوم و فناوری جمهوری اسلامی ایران، دکتر سعداله نصیری قیداری، دبیر کل سابق کمیسیون ملی یونسکو در ایران، در نخستین سخنرانی با عنوان «نقش مناسبت‌های جهانی در تحقق هدف‌ها و برنامه‌های یونسکو» گفت: ثبت مواریث فرهنگی و انواع نام‎گذاری‎ها در یونسکو بر اساس کنوانسیون‎های مربوطه و با سه رویکرد آموزش، علم و فرهنگ انجام می‎شود. وی همچنین به تشریح هدف نام‎گذاری‎ها و مناسبت‎ها در یونسکو پرداخت و تصریح کرد: پس از جنگ جهانی دوم، انسان معاصر به این نتیجه رسید که سعادت بشر نه از راه جنگ، که با آموزش محقق می‎شود و از این رو، یونسکو در سال ۱۹۴۵ تأسیس شد. این نهاد بین‎المللی در پنج زمینه اصلی آموزش، علوم طبیعی، علوم اجتماعی، فرهنگ و ارتباطات، با هدف رسیدن به صلح جهانی فعالیت می‎کند.

دکتر نصیری قیداری افزود: ایران در سال ۱۳۲۷ به عضویت یونسکو درآمد و به علت برخورداری از عقبه بسیار قوی فرهنگی، بدون صرف هیچ هزینه‎ای، عضو شورای اجرایی یونسکو شد. دبیر کل سابق کمیسیون ملی یونسکو در ایران درباره فعالیت‎های این کمیسیون گفت: در سال ۲۰۱۵ نام سه دانشمند ایرانی یعنی محمد زکریای رازی، شیخ محمود شبستری مؤلف کتاب گلشن راز و سید مرتضی علم‎الهدی، دانشمند و فیلسوف ایرانی در فهرست مشاهیر جهانی یونسکو ثبت شد که در همین راستا برنامه‎های مختلفی در سطح ملی و بین‎المللی از جمله چاپ آثار و برنامه‎های بزرگداشت این دانشمندان به اجرا درآمد. وی همچنین ثبت جهانی «جندی‌شاپور» به‌عنوان نخستین دانشگاه جهان به مناسبت هزار و هفتصد و پنجاهمین سالگرد تأسیس آن و نیز ثبت‌ نام شیخ شهاب‎الدین سهروردی را در هشتصد و پنجاهمین سال درگذشت این فیلسوف و عارف نامی ایران در فهرست مشاهیر، از جمله اقدامات کمیسیون ملی یونسکو ایران در سال ۲۰۱۷ عنوان کرد.

نصیری قیداری گفت: این ثبت‎ها در یونسکو برای ۲ سال صورت می‎گیرد و در طول این دو سال انواع فعالیت‎ها در کشور میزبان انجام و خلاصه اقدامات به یونسکو ارسال می‎شود. وی افزود: با توجه به اینکه دولت‎ها، اعضای یونسکو هستند و هرسال حدود ۵/۳ میلیون دلار حق عضویت پرداخت می‎کنند، انتظار می‎رود به فعالیت‎های آموزشی که مورد تأکید اصلی یونسکو است، توجه بیشتری شود.

وی با بیان اینکه در تمام نام‎گذاری‎های یونسکو، مضرب ۵۰ لحاظ می‎شود گفت: به مناسبت صد و پنجاهمین سالگرد فرمول‎بندی جدول دوره‌ای عنصرها توسط دیمتری مندلیف که در سال ۱۸۶۹ انجام شد، سال ۲۰۱۹ به نام «جدول دوره‎ای عنصرها» نام‎گذاری شده که هدف آن افزایش آگاهی جهانی درباره شیمی و نیز توجه به جدول دوره‎ای عنصرها برای پیوند دادن جنبه‎های فرهنگی، اقتصادی و سیاسی جامعه جهانی از راه یک زبان مشترک بوده است.

دکتر محمد کوتی، رئیس کمیته تخصصی آموزش شیمی انجمن شیمی ایران سخنران بعدی نشست بود که در سخنرانی خود با عنوان «اهمیت جدول تناوبی در علوم و فناوری»، به اهمیت جدول تناوبی اشاره و تصریح کرد: قانون تناوب را می‎توان از نظر اهمیت و جایگاه با نظریه داروین مقایسه کرد که هر دو در یک زمان به بشریت معرفی شدند.

این استاد دانشگاه شهید چمران اهواز با اشاره به اینکه پیش از دیمیتری مندلیف، دانشمندان دیگری هم بودند که به تقسیم و طبقه‎بندی عنصرها پرداخته‎اند افزود: یکی از باورهای رایج نادرست در جامعه این است که وقتی اثر یک دانشمند مطرح می‎شود آثار دیگر دانشمندان بی‎ارزش یا احتمالاً با نتایج علمی اشتباه تلقی می‎شود درصورتی‌که در عرصه علم، چیزی به معنای «کار اشتباه» وجود ندارد؛ بنابراین ارزش کار مندلیف نه در یگانگی آن بلکه در کامل بودن آن است چرا که پیش از وی هم دانشمندانی بودند که به دسته‎بندی عنصرها پرداخته بودند. پس اصلاح این نوع نگاه‎ها در جامعه از جمله ضرورت‎های ترویج علم در جامعه است. کوتی با بیان این‎که فکر طبقه‎بندی عنصرها که در ذهن «مندلیف» ایجاد شد شبیه طبقه‎بندی موجودات توسط «داروین» بود و نشان از اهمیت جایگاه «فهم جهانی از علوم» است افزود: بخش مهمی از ترویج علم، آموزش زبان علم است.

دکتر کوتی در بخش دیگری از سخنان خود ضمن اشاره به نقش عنصرهای جدول دوره‌ای در صنایع کاربردی و چند نمونه از آن‌ها، تصریح کرد: کشور ما ۱۷ درصد گاز هلیم را در اختیار دارد اما باید دید آیا کارخانه‎ای هم برای استخراج این عنصر که در ساخت ابر رسانه‎ها استفاده می‎شود وجود دارد یا نه. وی همچنین گفت ۹۷ درصد خاک‎های نادر در چین تولید می‎شود که در انواع فناوری‎ها کاربرد دارند.

وی با بیان اینکه جدول دوره‌ای عنصرها نه‌تنها در شیمی بلکه در علوم دیگر هم اهمیت دارد ابراز امیدواری کرد که با کشف عنصرهای جدید، راه برای کشف‎های دیگر باز شود. وی خاطرنشان کرد: با وجود گسترش و توسعه علوم بشری، جدول تناوبی تغییر چندانی نکرده است و این نشان از اصول محکم و تغییرناپذیر در پایه‌گذاری این جدول دارد.

دکتر کوتی در پایان از سخنان خود، هدف نهایی ترویج علم را ایجاد تفکر علمی دانست که نیازمند همکاری‎های میان‎رشته‎ای است و سال جهانی «جدول دوره‎ای عنصرها» می‎تواند آغازی بر این همکاری‎ها باشد.

در بخش دیگری از نشست علمی «سال جهانی جدول دوره‎ای عنصرها» دکتر منصور وصالی، استاد دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی در سخنرانی خود با عنوان «چرا دانستن جدول دوره‌ای عنصرها برای مردم مهم است؟» به بررسی اهمیت ترویج علم در جامعه پرداخت و گفت: ترویج علم حوزه‎ای آکادمیک و میان‌رشته‌ای است که مؤلفه‌های آن عمدتاً علوم انسانی و اجتماعی هستند.

وی ادامه داد: هدف ترویج علم این است که مردم بدانند علم چیست و چطور کار می‎کند. علم جزء مهمی از فرهنگ بشری است و مانند هر فرهنگی زبان خاص خود را دارد و ناگزیر از تعامل با جامعه است. بنابراین جامعه ناچار است زبان علم را بداند و دانش‎گران ناگزیرند این زبان را آموزش دهند.

دکتر سیف‎اله جلیلی، رئیس موزه ملی علوم و فناوری، به‌عنوان میزبان این نشست ضمن قدردانی از برگزارکنندگان مراسم، هدف این گردهمایی با حضور جمعی از فعالان علمی سراسر کشور را اجرای فعالیت‎های متعدد در زمینه معرفی ارزش و جایگاه جدول دوره‎ای عنصرها در سالی که به نام این جدول نام‎گذاری شده عنوان کرد. وی ترویج علم را وظیفه تمامی انجمن‎های علمی و نهادهای مسئول دانست و تأکید کرد: موزه ملی علوم و فناوری به‌عنوان یک مرکز علمی با بودجه‏ای محدود، به وظیفه خود در حوزه ترویج علم عمل می‎کند اما موضوع «آموزش» بسیار کلان است و نیاز به حمایت ساختارهای حاکمیتی دارد.

دکتر جلیلی در پایان، به برنامه‎های متعدد موزه ملی علوم و فناوری در سال جهانی «جدول دوره‎ای عنصرها» از جمله «جدولیف» اشاره و ابراز امیدواری کرد که انجمن‎های علمی سراسر کشور هم وارد برنامه‎های عملیاتی شوند و اگر پیشنهاد و طرحی دارند با موزه ملی علوم و فناوری مطرح کنند.

دکتر نعمت‎الله ارشدی نیز به‌عنوان آخرین سخنران، ابراز امیدواری کرد این نشست انگیزه‎ای شود برای مدارس و مراکز دانشگاهی تا در سال جهانی جدول دوره‎ای عنصرها برنامه‎های متعددی در این حوزه اجرا کنند. وی در پایان، میزبانان این مراسم را به این قرار معرفی کرد: انجمن فیزیک ایران، انجمن شیمی ایران، انجمن ترویج علم ایران، انجمن بیوشیمی ایران، انجمن الکتروشیمی ایران، دفتر منطقه‎ای یونسکو در تهران، کمیسیون ملی یونسکو در ایران و موزه ملی علوم و فناوری جمهوری اسلامی ایران. هر یک از استادان، مدیران انجمن‎ها و نهادهای علمی کشور در پایان این نشست علمی، درباره موضوع «سال جهانی جدول دوره‎ای عنصرها» با رسانه‎ها به گفت‎وگو پرداختند که در ادامه، شرح کوتاهی از آن ارائه می‎شود.

 

جدول مندلیف؛ ابداعی کهن اما مدرن
دیمیتری مندلیف (۱۹۰۷-۱۸۳۴) دانشمند روس، نخستین جدول دوره‌ای عنصرها را در سال ۱۸۶۹ ابداع کرد. وی ۶۳ عنصری را که در آن زمان شناخته شده بود، بر اساس جرم اتمی در جدولی مرتب کرد و نخستین کسی بود که در این زمینه، خلاقیتی شگرف به خرج داد.

وی عنصرها با ویژگی‌های مشابه را هم‌گروه کرد و جای عنصرهای کشف‌نشده را خالی گذاشت تا بعدها پر شوند. در جدول امروزی عنصرها، حدود ۱۱۷ عنصر بر اساس افزایش عدد اتمی مرتب شده‌اند و در خواص عنصرها الگویی تکرارشونده دیده می‌شود و به همین دلیل هم به آن جدول دوره‌ای می‌گویند. دو عنصر در این جدول نام زنان دانشمند را بر خود دارند: کوریم (۹۶Cm) که به افتخار ماری کوری چنین نامیده شده و میتنریم (۱۰۹Mt) که به لیز میتنر اشاره دارد.

 

ده‎ها کنفرانس تخصصی شیمی در سال جدول دوره‎ای عنصرها
یدالله یمینی، رئیس انجمن شیمی ایران و رابط انجمن در جلسه‌های مربوط به جدول مندلیف، در معرفی این انجمن خاطرنشان کرد: به‌جرئت می‎توان گفت انجمن شیمی یکی از بزرگ‎ترین و قدیمی‎ترین انجمن‎های علمی کشور است که در سال ۱۳۵۴ تأسیس شده است. این انجمن از ده کمیته و پنج هزار عضو فعال تشکیل شده است و مخاطبان آن، دانشگاهیان و مدارس کشور و عامه مردم هستند. هر دانشگاه، نماینده‎ای در انجمن شیمی دارد که با انجمن در ارتباط است و ایده‎های خود برای برگزاری برنامه‎های مختلف را معرفی خواهد کرد.

وی درباره برنامه‎های این انجمن در سال جدول دوره‌ای عنصرها یادآور شد: طی سال جاری بیش از ده کنفرانس مختلف خواهیم داشت که فرصت خوبی است تا بیشتر در مورد جدول دوره‌ای و اهمیت آن گفت‎وگو شود.

وی با اشاره به حضور معلمان در کمیته آموزش شیمی، ادامه داد: امیدواریم به این ترتیب، در مورد جدول تناوبی و اهمیت آن در مدارس بیشتر صحبت شود چرا که آگاه شدن دانش آموزان به منزله آگاهی خانواده است. امیدواریم بتوانیم در ۶ نشریه تخصصی شیمی که داریم، پیام خود را به مردم ایران و جهان برسانیم.

 

جدول دوره‌ای و حیات زیست، شعار انجمن بیوشیمی در سال جدول دوره‌ای عنصرها
فرشته تقوی، از اعضای انجمن بیوشیمی و بیوفیزیک، ضمن بیان اینکه این انجمن فعال در عرصه علم، در سال ۱۳۸۰ تأسیس شده و نزدیک به دویست عضو فعال دارد، گفت: انجمن بیوشیمی/ بیوفیزیک تلاش دارد در نخستین گام با برگزاری همایش‎ها، کارگاه‎ها، تدوین بولتن‎های خبری و یوزرتل‎ها از نشست‎ها و مستنداتی که ارائه می‎دهد، اطلاع‎رسانی کند.

وی افزود: ایجاد یک نشریه علمی‌ـ ترویجی به نام «نشاء علم»، برنامه دیگری است که انجمن در آن فعال است. هدف از پایه‌گذاری این نشریه، رویکرد ترویجی است که نسبت به علم شیمی، فیزیک، بیوشیمی، بیوفیزیک و علوم وابسته دارد. به عبارتی این نشریه یک نشریه سیاست پژوهی علم و فناوری و اطلاع‌رسانی ترویجی است که قرار است برای اطلاع‌رسانی مفاهیم جدول دوره‌ای عنصرها استفاده شود.

تقوی خاطرنشان کرد: موضوع جدول دوره‎ای عنصرها برای ما هدف بسیار خوبی است تا بتوانیم از آن برای توسعه مفاهیم و انتقال آن به جامعه، به‌گونه‌ای مؤثر، استفاده کنیم. بر همین اساس عنوان «جدول دوره‌ای و حیات زیست» را برای کارهای انجمن مدنظر قرار دادیم که اعضای هیئت‌مدیره، دست‌اندرکار انتخاب سرفصل‌ها و مفاهیم وابسته به آن هستند. علاقه‌مندان می‌توانند اطلاعات کامل برنامه‌ها را در تارنماهای
 Ucird.ut.ac.ir و Isobc.org مشاهده کنند.

 

انجمن فیزیک، میزبان میزگردها و سخنرانی‌های جدول دوره‎ای عنصرها خواهد بود
علیرضا مشفق، عضو هیئت‌مدیره انجمن فیزیک ایران هم درباره برنامه‎های این انجمن در سالی که به جدول دوره‎ای عنصرها نام‎گذاری شده است، گفت: انجمن فیزیک در نظر دارد در برنامه‎های مختلفی به این بزرگداشت بپردازد. در نظر داریم به کمک باشگاه فیزیک که در بسیاری از مراکز استان‌ها از جمله اصفهان، شیراز، مشهد و غیره دفتر دارد، برای دانشجویان برنامه اجرا کنیم. همچنین قرار است جلسه‌هایی مخصوص برای جدول دوره‌ای برگزار شود.

اختصاص برنامه روز فیزیک‌ـ که آذرماه هرسال برگزار می‎شود‌ـ هم برنامه دیگر انجمن فیزیک است که مشفق در اشاره به آن گفت: انجمن فیزیک ایران، هفته اول شهریورماه به مدت پنج روز، کنفرانسی سراسری با حضور نزدیک به هشتصد نفر، در استان تبریز خواهد داشت که قرار است در حاشیه آن، میزگردهایی در زمینه ترویج این رویداد علمی برگزار شود که اطلاعات کامل آن در تارنمای انجمن، psi.ir، گنجانده خواهد شد.

 

ترویج جدول دوره‌ای عنصرها به کمک کمیته معلمان مروج علم
منصور وصالی، عضو هیئت‌مدیره انجمن ترویج علم ایران و نماینده انجمن در ستاد سال جهانی جدول دوره‎ای عنصرها، گفت: انجمن ترویج علم بنا دارد از جنبه کیفی به این نام‎گذاری بپردازد و نقش سیاست‎گذاری و ایجاد تصویر کلان در حوزه ترویج علم را داشته باشد.

وی ابراز امیدواری کرد که با شناسایی و تقسیم‎بندی قشرهای مختلف جامعه در حوزه دانشگاه، معلمان و حوزه عمومی، سیاست‎هایی تدوین شود که بتوان طی سال جاری از آن‎ها بهره گرفت و با شکل‎گیری تصویر کلان و بنیان‎های نظری راهکارهایی برای ترویج علم ارائه داد.

وصالی یادآور شد: بنا داریم از دید عملیاتی، به کمک کمیته «معلمان مروج علم» که هدف از ایجاد آن ارائه درک و تصویر درست مطالب به معلمان کشور و انتقال آن به دانش‌آموزان است، برنامه‎هایی تدارک ببینیم تا با استفاده از جدول مندلیف، ایده‎هایی را که درباره علم در جهان مطرح است و اغلب نادیده گرفته می‎شود طی دوره‎ها و کارگاه‎ها به معلمان انتقال دهیم.