تدریس درس اختیاری هنر: اقدام پژوهی

توصیف وضعیت موجود و تشخیص مسئله

هنر یکی از دروس اختیاری است که همگام با تغییر نظام آموزشی  و کتب درسی به برنامه‌ درسی ارائه‌شده در شاخه‌های نظری ، فنی و حرفه‌ای و کاردانش برای پایه دهم یا یازدهم اضافه شده است. ساعت تعریف‌شده برای درس‌های اختیاری، ۲ ساعت در هفته است که البته برای مدارس خاص (فرزانگان و نمونه دولتی) دو هفته یک‌بار در نظر گرفته شده است. این درس در دوره متوسطه دوم در سال‌های اول تدریس خود به سر می‌برد بنابراین با انبوهی از چالش‌ها، موانع، تهدیدها و البته فرصت‌ها روبه‌روست.

اولین مسئله‌ای که ما در این پژوهش با آن برخورد داشته‌ایم، عدم علاقه دانش‌آموزان به درس اختیاری هنر بود، و این علیرغم علاقه باطنی آن‌ها به هنر به‌عنوان فعالیتی عملی است و اعتراف آن‌ها به اینکه هنر تسکین‌دهنده روح آن‌ها است و همه در درون خود خواستار ادامه یکی از شاخه‌های هنری هستند. اما در ساعت کلاس تمرکز کافی نداشتند و انگیزه مورد انتظار را از خود نشان نمی‌دادند. مسئله دیگر این بود که برخی اوقات کلاس هنر به علت امتحانات درس‌های دیگر یا به دلیل اختصاص یافتن ساعت این درس به کلاس جبرانی برای دروس تخصصی، تشکیل نمی‌شد و در عمل دانش‌آموزان نمی‌توانستند ارتباط خود را با محتوای کتاب و فعالیت‌های عملی آن، حفظ کنند.



ابزار و روش‌های گردآوری داده‌ها (شواهد ۱)

دو ابزاری که در پژوهش حاضر از آن استفاده شد، مشاهده و مصاحبه است. ما با مشاهده رفتار دانش‌آموزان و زبان بدن آن‌ها در فضای کلاس هنگام تدریس محتوای کتاب، احساس کردیم که انگیزه و مشارکت لازم را در مباحث هنری بروز نمی‌دهند و تعداد کمی از آن‌ها با محتوای تعیین‌شده همراه می‌شوند.

الف. مشاهده

برحسب آنچه ما مشاهده کردیم، دانش‌آموزان:

• در سر کلاس هنر مشغول مطالعه و یا انجام تکالیف دروس اصلی و تخصصی به‌غیراز درس هنر بودند؛

• فعالیت‌های کتاب را فقط برای اخذ نمره انجام می‌دادند و شوقی در انجام کار نداشتند؛

• کتاب هنر را به همراه خود نمی‌آوردند و حتی آن را ورق نمی‌زدند بلکه بیشتر تمایل به شنیدن درس داشتند تا مشارکت در آن.

ب. مصاحبه: پس از صحبت با دانش‌آموزان و پرسش از آن‌ها در مورد علت بی‌علاقگی‌شان به درس اختیاری هنر، به دریافت‌های زیر رسیدیم:

۱. آن‌ها توجیه نشده بودند که چرا در پایه یازدهم، هنگامی‌که در سال آتی باید در آزمون سراسری دانشگاه (کنکور) شرکت کنند، درسی اختیاری را که خود نقشی در انتخاب آن نداشته‌اند، بگذرانند. از آن بدتر اینکه عده‌ای از آنان در واقع دروس اختیاری را زنگ تفریح و سپر بلای درس‌های تخصصی می‌پنداشتند. چرایی ارائه درس اختیاری هنر برای آن‌ها تعریف نشده بود. آن‌ها نمی‌دانستند در دوره متوسطه دوم که زمینه‌ای برای ورود به دانشگاه است در میان دروس تخصصی و کاربردی که دارند جایگاه دروس عمومی و به‌ویژه درس اختیاری هنر کجاست.

۲. از نظر آن‌ها حجم گسترده دروس تخصصی در رشته‌های نظری، زمانی برایشان باقی نمی‌گذاشت تا در خارج از ساعت کلاس به انجام کار عملی و مطالعه هنری بپردازند. لذا در ساعت درس هنر هم آن‌ها خواستار اختصاص این درس به مطالعه دروس تخصصی و یا آمادگی برای المپیادهای علمی و امتحانات ویژه مدارس خاص بودند.

۳. عده‌ای از دانش‌آموزان از فشار خانواده‌هاشان برای تمرکز بر روی دروس تخصصی گله می‌کردند، چرا که آن خانواده‌ها انجام کار هنری و حتی مطالعه در خصوص فعالیت‌های تعریف‌شده در کتاب درسی هنر را اتلاف وقت تلقی می‌کردند.

۴. برخی از دانش‌آموزان به مشابهت برخی مباحث کتاب هنر با مباحث سواد رسانه‌ای (درس اختیاری دیگر در پایه دهم) و برخی دروس دیگر اشاره می‌کردند.

۵. تعداد زیادی از دانش‌آموزان از علاقه خود به هنر سخن می‌گفتند، منتهی اذعان می‌داشتند که تنها به‌عنوان دوستدار اثر هنری از آن لذت می‌برند و تمایلی به‌صرف وقت برای انجام کار هنری ندارند. حتی تعدادی از دانش‌آموزان که در شاخه‌های مختلف هنری مانند موسیقی، نقاشی، عکاسی و خوشنویسی توانمند هستند، تأکید می‌کردند که به خاطر کمی وقت و برنامه‌ریزی‌شان جهت قبولی در دانشگاه نمی‌توانند برای ادامه و تمرین در رشته هنری مورد علاقه‌شان وقت صرف کنند.

۶. تصور عمومی آن‌ها این بود که هنرمندان شاخص دارای استعدادی ویژه هستند و چون این‌ها خودشان از این استعداد بی‌بهره‌اند پس تمرکز بر هنر و انجام کار عملی هنر و حتی شنیدن درباره هنر و دیدن آثار هنری و خلق اثر هنری توسط آن‌ها بی‌فایده است وموجب ناامیدی‌شان خواهد شد.



تفسیر و تحلیل داده‌ها

در بخش سامان‌دهی و تحلیل داده‌ها، اطلاعات کسب‌شده در دو روش مصاحبه و مشاهده را به‌صورت خلاصه در پیش روی خود می‌گذاریم تا ارتباط عوامل تأثیرگذار بر روی مسئله روشن‌تر شود. جدول ۱.



انتخاب راه‌حل موقتی

در نتیجه صحبت‌های صورت گرفته با دانش‌آموزان و همکاران، پیشنهادهای زیر ارائه می‌شود:

۱. تغییر روش تدریس و نمایش فیلم‌های هنری

۲. در صورت مساعد بودن هوا، تشکیل کلاس در حیاط مدرسه یا فضای باز

۳. ترکیب فعالیت عملی در کنار تدریس تئوری هنر

۴. تغییر چیدمان فضای کلاس (چیدمان صندلی گرد)

۵. از دانش‌آموزان خواسته شد دفترچه هایکو تهیه کنند (تشویق به نوشتن جملات زیبا و یا شعر و کشیدن تصویر ساده برای آن)

۶. تماشای نمونه آثار هنری در شاخه‌های هنری مورد علاقه دانش‌آموزان

۷. جهت آموزش تفکر انتقادی از آن‌ها خواسته شد، بخش‌هایی از متن کتاب را که نمی‌پذیرند، با ذکر دلیل بازنویسی کنند.

۸. تشویق دانش‌آموزان برای آوردن و نمایش دادن فایل‌های صوتی و تصویری هنری در کلاس

۹. نمایش آثار هنری (شامل اجراهای موسیقی و هنرهای نمایشی) دانش‌آموزان در کلاس

۱۰. برپایی نمایشگاه آثار هنری دانش‌آموزان در گالری‌ها و دانشکده‌های هنر

۱۱. تشویق آن‌ها به انجام کار هنری فارغ از نمره کلاسی و برگزاری امتحان تحلیلی

۱۲. بهره‌مند شدن از دانش‌آموزانِ آشنا با هنری خاص برای مثال خوشنویسی جهت انجام کارهای هنری گروهی

۱۳. تشویق دانش‌آموزان جهت شرکت در مسابقات هنری

۱۴. برپایی ژوژمان (نمایش و ارزیابی) در سطح هر کلاس

۱۵. ارتباط دادن مباحث هنری با مسائل اجتماعی و فرهنگی

۱۶. پیشگیری از برپایی مراسم فوق‌برنامه و امتحانات تخصصی در ساعت کلاس هنر

۱۷. تشویق دانش‌آموزان به استفاده از تولیدات هنری، جهت هدیه به دوستان

۱۸. برپایی فراخوان مدرسه برای انتخاب طرح‌هایی جهت زیباسازی فضای آموزشگاه.



اجرای طرح جدید و نظارت بر آن

در این مرحله راه‌حل‌های انتخابی به مرحله اجرا درمی‌آمد، همچنین به‌صورت فرایندی و مداوم از کارها ارزیابی به عمل آمد تا به‌عنوان ملاک و معیاری برای ارزیابی نهایی مورد استفاده قرار گیرد. از جمله، تغییر چیدمان کلاس صورت گرفت، لوازم اولیه هنری به دانش‌آموزان معرفی شد، محتوای کتاب همراه با مثال و چند نمونه اثر هنری به‌صورت فایل تصویری یا صوتی نمایش داده می‌شد. تدریس به هدف ایجاد لذت دیداری و شنیداری صورت می‌گرفت. در مورد زیبایی‌شناسی اثر، مراحل ساخت اثر و محل نگهداری آن صحبت می‌شد. برای مثال هنگامی‌که بعد از مشاهده برخی از آثار هنری ملی بچه‌ها متوجه می‌شدند که این اثر هم‌اکنون در موزه‌های خارج از ایران قرار دارد، اظهار تأسف می‌کردند و توجه ایشان به مسائل تاریخی و اجتماعی و اهمیت میراث فرهنگی جلب می‌شد.

مبانی هنرهای تجسمی در حین کار عملی توضیح داده شد. بحث رنگ بر اساس آشنایی با مفاهیم ریتم، تضاد و غیره صورت گرفت. خلق تصویر و متن ادبی به‌صورت ترکیبی در دفترچه‌های هایکوی دانش‌آموزان انجام می‌شد. به‌منظور استفاده از توانایی‌های دانش‌آموزان در شاخه‌های گوناگون هنرهای تجسمی تلاش شد تا پیوند بین هنرهای مختلف، به‌ویژه خوشنویسی و نقاشی را فراهم کنیم. خلق آثار نقاشی‌خط، جهت تقویت روحیه ابداع هنری نمونه این همکاری است. ضمن معرفی سبک و مکاتب هنری، از طریق امتحان کردن روش‌های هنری مختلف، امکان آشناشدن دانش‌آموزان با سبک‌های هنری گوناگون فراهم می‌شد و این زمینه ارتقای سواد هنری، نقد هنری و درک زیبایی‌شناسی را فراهم می‌کرد (تصویر ۱)

• از دانش‌آموزان خواستیم، از هنر خود برای فعالیت‌های پرورشی و حوزه فرهنگی دیگر استفاده کنند، که در نتیجه تعدادی از دانش‌آموزان بسیجی جهت تزیین نمایشگاه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس از تصاویر نقاشی شده استفاده کردند (تصویر ۲ و ۳)

• تشویق دانش‌آموزان به شرکت در مسابقات فرهنگی و هنری و مسابقه نقاشی همگانی (تصویر ۴ و ۵)

• برپایی نمایشگاه عکس دانش‌آموزان در دانشکده هنر همراه با دعوت از والدین (تصویر ۶ و ۷)

• فراخوان طرح نقاشی دیواری برای زیباسازی فضای آموزشگاه (تصویر ۸)



ارزیابی با گردآوری اطلاعات (شواهد ۲)

از واکنش‌های دانش‌آموزان، از جمله آوردن نمونه‌کارهای هنری به‌صورت فایل‌های دیداری و شنیداری به مدرسه، مشخص بود که آن‌ها توانسته‌اند با محتوای درسی ارتباط برقرار کنند. بسیاری از دانش‌آموزان وقتی علاقه خود را در یک شاخه هنری مشاهده کردند، تصمیم گرفتند در تابستان در کلاس‌های آزاد هنری شرکت کنند؛ یا هنگامی‌که در کلاس هنر توانایی‌های دوستان خود را مشاهده می‌کردند، در مورد چگونگی انجام کار از آن‌ها توضیح می‌خواستند و کنجکاوی خود را در توجه به چگونگی خلق اثر هنری نشان می‌دادند. علاقه برخی از دانش‌آموزان به‌گونه‌ای بود که حتی خارج از ساعت کلاس و حتی مدرسه در صورت امکانِ برقراری ارتباط، از مسائل هنری خود پرسش می‌کردند. هنگام انجام فعالیت هنری که همراه شنیدن آهنگ و فضای شاد در کلاس بود، خواستار ادامه کلاس حتی در زنگ تفریح بودند.

برای بهبود کار از مدیر و معاونین مدرسه خواسته شد، در سال تحصیلی آینده، فضایی را جهت برپایی کارگاه هنری در اختیار دانش‌آموزان بگذارند تا هم دانش‌آموز از حمل وسایل هنری در هر جلسه فارغ شود و هم اینکه به بهانه نبود وسایل و ابزار کار پویایی کلاس هنر مختل نشود. مورد پیشنهادی دیگر قرار دادن زنگ هنر به‌عنوان در ساعت آخر برنامه روزانه بود تا دیگر دغدغه امتحان درس زنگ دوم و سوم ذهن دانش‌آموزان را مغشوش نکند.



تحلیل اطلاعات حاصل از شواهد ۲ (تحلیل ارزیابی)

درمجموع نسبت به جلسات قبل، مشارکت دانش‌آموزان در انجام فعالیت‌ها بیشتر شده بود و حتی پیشنهادهای سازنده‌ای جهت ایجاد فضای شاد در کلاس برای انجام فعالیت‌های هنر توسط خود دانش‌آموزان ارائه می‌شد. در مورد ادامه تحصیل در رابطه با شاخه‌های مرتبط با هنر مانند معماری نیز تمایل نشان می‌دادند.

درمجموع، دانش‌آموزان برای شرکت در مسابقات فرهنگی و هنری حاضر به همکاری هستند و در بهترین حالت سعی می‌کنند از آموخته‌های خود در حوزه هنر در تهیه ابزارهای علمی برای دروس دیگر استفاده کنند و نوعی ارتباط میان هنر و دروس تخصصی برقرار سازند. حتی از اعضای خانواده می‌خواهند که آن‌ها را در انجام و تکمیل فعالیت‌های هنری حمایت کنند.



گزارش نهایی

ارائه درس اختیاری هنر برای دانش‌آموزان شاخه‌های نظری باید با در نظر گرفتن این مسئله باشد که این دانش‌آموزان از مرحله استعدادیابی، شناخت علایق و انتخاب رشته تحصیلی گذشته‌اند. در دوره متوسطه دوم دانش‌آموز با انتخاب رشته علوم تجربی، ریاضی- فیزیک و علوم انسانی تا حد زیادی هدفش را جهت ادامه تحصیل در رشته‌ای خاص می‌داند. همچنان که پیش از این ذکر شد، هدف اصلی درس اختیاری هنر، ارتقای سطح سواد هنری، توجه به میراث فرهنگی و توان نقد هنری است. برای رسیدن به این هدف تنها بیان مبانی هنری، هنرهای اسلامی و فلسفه هنری حتی در قالب فعالیت‌های ارائه‌شده در کتاب نمی‌تواند جذاب باشد. روش تدریس و نحوه ارائه درس اختیاری هنر برای درسی که فقط در کلام اختیاری است و بیشتر شبیه توفیقی اجباری است و همچنین ارائه آن نیز بسته به نظر اولیای مدرسه است، خیلی اهمیت دارد. زیرا نباید فراموش کنیم که ما درسی را برای دانش‌آموزان علاقه‌مند به شاخه‌های نظری ارائه می‌دهیم که آن را طلب نکرده‌اند و بیان محتوایی که نیاز و ضرورتش طلب و درک نشده است، باید با خلاقیت در روش تدریس همراه باشد. در این رابطه پژوهش‌های مرتبط زیر پیشنهاد می‌شود:

۱. شناخت آسیب‌شناسی آموزش هنر در مقطع متوسطه دوم برای شاخه‌های نظری

۲. برپایی کلاس توجیهی و نظرسنجی از خانواده و دانش‌آموز در خصوص دروس اختیاری

۳. برپایی نمایشگاه گروهی مدارس یک ناحیه در خصوص دستاوردهای درس هنر

۴. استفاده از دانش‌آموزانی که دارای تفکر نقد هنری، توانایی ابداع و ابتکار هنری هستند در امور فرهنگی و هنری اداره آموزش‌وپرورش.



منابع

۱. داوری اردکانی، رضا (۱۳۹۰). درباره تعلیم و تربیت در ایران. تهران: سخن.

۲. شریف کاظمی، علی (۱۳۹۶). نگاهی بر هنر پایه دهم و چالش‌های روبه‌رو. تهران: رشد آموزش هنر. دوره یازدهم. شماره ۲.

۳. قاسمی پویا، اقبال (۱۳۸۰). راهنمای عملی پژوهش در عمل. تهران: وزارت آموزش‌وپرورش.

۴. مهر محمدی، محمود (۱۳۷۹)، جستارهایی در پژوهش در آموزش‌وپرورش. تهران: پژوهشکده تعلیم و تربیت.