مقدمه
سم‌ها
برای هزاران سال در تاریخ و افسانه‌های
ما، نقش‌های به یادماندنی
داشته‌اند. این مواد در
سراسر جهان و در تمدن‌های
گوناگون در دو شکل ـ هم برای درمان و هم به‌عنوان
ابزار دفاع یا وسیله
شکار ـ استفاده می‌شدند.
پژوهشگران بر این باورند که استفاده از سم‌ها
در نابودی دشمن، برای نخستین بار از سوی قبیله‌ها
به کار گرفته شد. مشاهده مرگ ناگهانی و غیرقابل توجیه ناشی از حضور مواد سمی، پایه‌گذار سنت و ایده‌های
قدیمی در تمدن‌های مختلف بود که سم‌ها را به نیروهای سحرآمیز و اهریمنی
نسبت دهند.
در اشاره به سابقه استفاده از ترکیب‌های سمی در برابر دشمن می‌توان این موارد را برشمرد:
ـ از هندیان باستان رساله‌ای درباره آلوده کردن غذای دشمن به سم
باقیمانده است.
ـ اسنادی که قدمت آن به قرن دوم پیش از
میلاد می‌رسد به استفاده از سم
قورباغه شکارچی در چین اشاره می‌کنند
که با سوزاندن سبزی‌های
سمی تهیه می‌شد.
ـ از جمله رویکردهای جنگی یونانیان
باستان، مسموم کردن آب آشامیدنی اهالی منطقه مورد حمله بود.
حتی
نقل شده است که لئوناردو
داوینچی برای از پا در آوردن دشمن توصیه می‌کرد
ظرفی حاوی گوگرد، ارسنیک و مس استات به سمت کشتی‌های
آنان پرتاب شود. تنفس دود حاصل از این مخلوط سبب خفگی ناگهانی ملوانان دشمن می‌شد.
واژه سم از دیدگاه علمی
در زبان فارسی، از واژه سم به‌عنوان برگردان برای دو واژه بیگانه استفاده شده است که تعریف‌های متفاوتی به آن‌ها
نسبت داده می‌شود؛ یکی به ماده‌ای گفته می‌شود
که از راه یک واکنش شیمیایی یا یک فعالیت مولکولی به آسیب، بیماری یا مرگ یک موجود
زنده بینجامد1. واژه دیگر2 که ریشه‌ای
یونانی به معنی « نیزه سمی»3 دارد به موادی اشاره می‌کند که مقدار اندک از آن‌ها به سرعت سبب مرگ می‌شود.
برای سم و زهر نیز تعریف جداگانه شده
است: سم‌ها مواد زیان‌آوری هستند که بدن از راه پوست یا روده
جذب می‌کند. زهرها مواد سمی
هستند که با نیش یا گزش جانورانی چون زنبور یا مار به بدن تزریق می‌شوند.
مواد سمی باستانی
در فهرست مواد مورد استفاده برای ایجاد
مسمومیت در دوران باستان، موارد مشابهی دیده می‌شود.
به جز چند نمونه نادر، همه تمدن‌های
کهن با این مواد آشنا بوده‌اند.
اما قدیمی‌ترین اسناد در این
زمینه مربوط به 3000 سال پیش از میلاد، مصر باستان را نشانه می‌گیرد. بنابراین سوابق، یکی از پیشگامان واقعی در عرصه بررسی مواد
سمی، مِنِس4 است؛ فردی که نامش به‌عنوان
قدیمی‌ترین فرعون، در اسناد
ثبت شده و به مطالعه خواص سمی گیاهان و زهرها علاقه‌مند
بوده است.
بنابراین شواهد، مصریان اطلاعاتی درباره
عنصرهایی همچون انتیموان، سرب، ارسنیک و مس داشته‌اند
و از تریاک نیز به‌عنوان
ترکیبی سمی یاد می‌کردند.
مطالب نگاشته شده در پاپیروس‌ها
ثابت می‌کند که آنان با روش
تقطیر آشنا بوده‌اند و در استخراج
سیانید از هسته میوه‌هایی
همچون زردآلو مهارت داشتند. از این‌رو،
به عنوان نخستین سازندگان مواد سمی، از مصریان باستان یاد می‌شود.
میترادات5 ششم ـ حکمران
پونتاس6، واقع در ترکیه امروزی که در 114 تا 63 سال پیش از میلاد می‌زیست ـ در تاریخ بررسی سم‌ها نقشی برجسته از خود به جا گذاشته
است. او که در تمام دوران زندگی از مسموم شدن به دست دشمنان هراس داشت به‌طور چشمگیری در شناخت پادزهر‌ها ـ موادی که اثر سم‌ها را خنثی می‌کنند
ـ همکاری می‌کرد و گذشته از آزمایش این مواد روی مجرمان، خودش نیز
روزانه مقداری از سم‌های
مختلف مصرف می‌کرد با این هدف که در
برابر آن‌ها ایمنی پیدا کند.
دست بر قضا دست به دامان چیزی شد که همه عمر از آن می‌گریخت؛
وقتی رومیان به قلمرو او حمله آوردند، تصمیم گرفت با مصرف سم خودکشی کند اما این
همنشین دیرینه، عهد خود نشکست و کارگر نیفتاد! میترادات به ناچار، به سربازی
التماس کرد تا به ضرب خنجر، زندگیش را پایان دهد.
در قرن پانزدهم میلادی دو مفهومی کلیدی
به حوزه سمشناسی راه یافت.
پاراسلسوس7 ـ کیمیاگر، پزشک و گیاه‌شناس
معروف دوره رنسانس ـ در پی بررسی‌های
خود توجه به ارتباط اثر با مقدار مصرف مواد را با این بیان، زمینه‌سازی کرد: مواد سمی همه جا هستند و هر
چیزی می‌تواند سمی باشد. [1]
این بیان تأکیدی بر این واقعیت بود که خطر یک سم، به مقدار مصرف شده از آن وابسته
است و مصرف برخی مواد خطرناک در مقدار کم، زیانی در برندارد. پاراسلسوس نه‌تنها برای نخستین بار از طبیعت سم‌ها سخن گفت بلکه با انجام آزمایش، عملکرد سم‌ها
را نیز مورد بررسی قرار داد و از این‌رو،
پیش از دانشمندان دیگر، شیمی سم را به اثر زیست‌شناختی
آن مربوط دانست. از آن زمان، شیمی سم و چگونگی عمل آن، پایه‌های
درک سمشناسی به شمار می‌روند.
مرگ‌آورترین موادسمی
• بلادونا
گیاهی بوته‌ای
است که در برگ، ریشه و میوه آن آلکالوییدهای سمی وجود دارد. بلادونا8
در فرانسه به‌طور گسترده کاشته می‌شود. زیرا آلکالوییدهای موجود در آن، از
جمله هیوسیامین9، هیوسین 10 و آتروپین 11 در
صنعت داروسازی به کار می‌روند.
انتخاب نام بلادونا برای این سم، ریشه
در سابقه مصرف آن به‌عنوان
ماده‌ای آرایشی در قرون
وسطی دارد. چنان‌که در این دوره، زنان
برای گلگون شدن چهره خود از آن استفاده می‌کردند.
از این‌رو، این نام به معنی
«بانوی زیبا» به این سم نسبت داده شده است.
• شوکران
شوکران12 نام سمی است
که در یک گیاه گلدار از خانواده هویج وجود دارد. همه بخش‌های
این گیاه دارای آلکالوییدی سمی به نام کانیین13 است که مصرف آن باعث
درد معده، تهوع و فلج شدن دستگاه عصبی می‌شود. این سم در قرن پنجم پیش از میلاد
از سوی دادگاه آتن به‌عنوان
مجازات قانونی اعدام برای مجرمان استفاده می‌شد.
این روش برای کشتن سقراط، فیلسوف معروف یونانی در 399 سال پیش از میلاد هم
اجرا شد و از آن زمان این سم و نام سقراط، هر یک یادآور نام دیگری است.
• مردم
گیاه
ریشه مردم گیاه14 شبیه پیکر یک
انسان است و در آن آلکالوییدهای سمی وجود دارد، شکل 6. این گیاه بومی مناطق
مدیترانه‌ای و هیمالیاست.
امروزه مواد استخراج شده از ریشه این گیاه به‌عنوان
داروی رفع زگیل کاربرد دارد. اما مسمومیت با آن بی‌درنگ
بر کلیه و کبد اثرهای نامطلوب می‌گذارد.
[2]
• استریکنین
هندیان از دوران کهن با سم استریکنین15
آشنا بودند. این ماده از درخت استریکنوس ناکس16 به دست می‌آمد که بومی هندوستان بود. اروپائیان در
پایان دهه 1700 با این سم آشنا شدند؛ زمانی که درخت حاوی آن به اروپا آورده شد. از
آنجا که دانه‌های این درخت حاوی
استریکنین بود باعث مسمومیت و مرگ در پرندگان می‌شد.
همچنین در مرگ موش‌های
صحرایی مناسب شناخته شد. در سال 1818 دو شیمی‌دان
فرانسوی به نام‌های جوزف کاونتو و
پیرجوزف پلتیر17 موفق به شناسایی استریکنین شدند. مسمومیت با استریکنین
با نشانه‌هایی به صورت گرفتگی
غیرقابل کنترل ماهیچه،کف
کردن دهان و سرانجام خفگی و مرگ همراه است.
• سیانید
و ارسنیک
این دو ماده بیش از دیگر مواد سمی در
طول تاریخ مورد استفاده قرار گرفته‌اند.
با این حال سیانید تا سال 1782 که شیل18، شیمی‌دان
سوئدی موفق به تقطیر هیدروژن سیانید شد، ناشناخته بود. پس از آن به‌عنوان رنگ آبی در نقاشی کاربرد یافت اما
وقتی مشخص شد که به سرعت باعث مرگ می‌شود
بی‌آنکه با احساس درد
همراه باشد، کنار گذاشته شد. در عوض نیروهای نظامی به‌عنوان
سلاحی مرگ‌بار به استفاده از آن
روی آوردند. مصرف سیانید از راه ایجاد ناتوانی در جذب اکسیژن باعث مرگ سریع می‌شود.
ارسنیک، معروف به سلطان سم‌ها، ماده‌ای
بی‌رنگ، بی‌بو و بی‌مزه
است که چند دانه از آن برای مرگ
یک مرد بالغ کافی است. کاربرد این سم از دید فنی به دوره رومیان می‌رسد. زنان در این دوره برای شست‌‌وشوی صورت از ارسنیک استفاده می‌کردند. این کار باعث انقباض رگ‌ها و سفید شدن پوست می‌شد.
پادزهر؛ واژه‌ای فارسی
در گذشته که هنوز دلیل بروز مسمومیت به
روشنی مشخص نشده بود، مجموعه‌ای
از درمان‌های غیرمنطقی و بی‌پایه از دیدگاه علمی برای نجات فرد
مسموم رواج داشت، از طلسم شاخ اسب افسانه‌ای
معروف به «اسب تک شاخ» گرفته، تا سنگ زهر که به آن زهر مهره19 نیز گفته
می‌شد و از واژه فارسی
پادزهر گرفته شده بود.[4]
توده‌های
جامد و غیرقابل هضمی که از معده و روده
حیوانات ـ معمولاً بز وحشی ـ استخراج می‌شد،
به پادزهر معروف بود. این توده‌ها
که شبیه سنگ بودند در اطراف گردن فرد مسموم آویزان می‌شدند
تا اثر سم را خنثی کنند.
با وجود این باورهای بی‌اساس از دیدگاه علمی، امروز همچنان واژه پادزهر یا پادتن20، کاربرد
دارد. با پیشرفت سمشناسی،
این واژه با معنی جدید و برای نامیدن موادی که در خنثی کردن اثر سم‌ها، خواص درمانی از خود نشان می‌دهند،
متداول شد.
در خلال قرون وسطی و رنسانس، اطلاعات
درباره سم‌ها روبه گسترش بود و
رساله‌هایی درباره سم‌های شناخته شده، چگونگی عملکرد و درمان
آن‌ها نگاشته شد. اگر چه
که امروزه از بسیاری از آن‌ها
اثری باقی نمانده است.
روند پیشرفت در سمشناسی
با انجام آزمایش‌هایی در جریان قرن 14
و 15 در ایتالیا با تولید مواد سمی قوی‌تر
تلفیق شد و چنان تا پاریس توسعه یافت که راه تولد و رشد صنعت سم‌سازی را هموار کرد. همچنین با فعال بودن
صنعت نشر در ایتالیا، رساله جامعی درباره سم‌هایی
که تا آن زمان شناخته شده بودند توسط جیوانی باتیستا پورتا21 چاپ شد.
با وجود چنین سابقه‌ای،
آغاز بررسی نظام‌مند درباره سم‌ها به قرن 16 نسبت داده می‌شود و تا قرن 17 مراکز آموزشی سمشناسی در ونیز و روم بنا شد.
دوران ملکه ویکتوریا به عصر طلایی سم‌ها شهرت گرفته است. در این دوره دسترسی
عموم به انواع سم‌ها امکان‌پذیر بود. کاغذ مگس‌کش و مرگ موش نمونه‌هایی از آن جمله‌اند
که به‌عنوان وسیله قتل،
بسیار به کار می‌رفتند.
بی‌تردید
هر چه شناخت در این عرصه گسترش می‌یافت
بازار عرضه و تقاضای سم‌ها
هم بیشتر رونق می‌گرفت. در این هنگام
نیاز به روش‌هایی برای تشخیص سم‌ها به شدت احساس می‌شد و ناتوانی در این زمینه تعقیب و
مجازات جنایتکاران را دشوار می‌کرد.
از آنجا که این ترکیب‌ها
در دسترس عموم قرار داشتند استفاده‌های
شیطانی از آن‌ها نیز فزونی یافت و
دولتمردان را برآن داشت که اقداماتی برای محدودیت در این زمینه، کنترل کاربرد مواد
سمی و جنایت‌های ناشی از آن داشته
باشند. برای نمونه در سال 1851 قانونی برای محدود شدن توزیع و فروش ارسنیک وضع شد.
همچنین تلاش دانشمندان در توسعه روش‌های
استاندارد و قابل‌اعتماد برای تشخیص سم‌ها سرانجام به نتیجه رسید، چنان‌که مارش و رینش22 به‌طور جداگانه در سال‌های 1836 و 1841 روش‌هایی برای تشخیص ارسنیک معرفی کردند و
به برکت این یافته‌ها،
پس از آن بسیاری از جنایتکاران مورد مجازات قرار گرفتند. اما ناپلئون یکی از
افرادی بود که از نتایج این پیشرفت‌ها
بی‌بهره ماند، او در سال
1820 با ارسنیک مسموم شد یعنی زمانی که هنوز راهی برای اثبات آن نبود. به تازگی
نمونه‌های مربوط به
دیوارهای خانه‌ای که ناپلئون در آن
زندگی می‌کرد، وجود ارسنیک را
در فضای خانه نشان داد. به‌نظر
می‌رسد سوخت و ساز کپک‌های روی دیوار، باعث آزاد شدن این سم،
در حالت گازی آن شده است.
اقدام شرلی آلن، پرستار، در استفاده از ضدیخ (اتیلن‌گلیکول) برای قتل همسرش، در دهه 1980
روی داد و این ماده را به‌عنوان
ترکیبی سمی معرفی کرد. از جمله کاربردهای امروزی ضدیخ، مصرف آن در بستنی‌سازی،
برای حالت کِرِم بخشیدن به بستنی است.
کلام پایانی
امروزه تلاش برای یافتن ترکیب‌های سمی جدید همچنان ادامه دارد با این
حال، خطر مسموم شدن نگرانی‌های
جدی را در عموم بر نمی‌انگیزد
زیرا روش‌های استانداردی برای
تشخیص و ردیابی مقدارهای جزئی این ترکیب‌ها
در دسترس قرار گرفته است. بنابه گزارش‌ها
بیشتر مسمومیت‌ها از خوردن تصادفی
مواد سمی از سوی کودکان ناشی می‌شود.
هم‌اکنون
می‌دانیم داروهای حیاتی
که به خواص درمانی آن‌ها
اطمینان داریم از ترکیب‌هایی
تهیه می‌شوند که در گذشته
اهریمنی شمرده می‌شدند. انسولین و
سوکسینیل کلرید ـ داروی کاهش دهنده گرفتگی در ماهیچه‌ها
ـ ممکن است اثرهای سمی از خود نشان
دهند اما تمرکز بر باور پدر علم سمشناسی،
پاراسلسوس بار دیگر اهمیت توجه به مقدار مصرف این مواد را به ما یادآور می‌شود. آفت‌کش‌ها که کاربرد گسترده در کشاورزی دارند،
مواد شوینده و پاک‌کننده
و بسیاری از ترکیب‌های
شیمیایی نیز از این قاعده پیروی می‌کنند.
امروزه می‌دانیم
استفاده از واژه سم برای توصیف مواد، وزنه‌ای
است که آن‌ها را خطرناک‌تر جلوه می‌دهد.
با دیدگاه‌های کنونی برآمده از پیشروی در عرصه سمشناسی
طی هزاره‌ها، باید نگرانی‌های
بی‌مورد را کنار گذاشت و
دستور استفاده از مواد و ترکیب‌ها
را جدی گرفت.
پی نوشت
ها
1.poison
2.
toxin
3.
toxicon
4.
Menes
5.
Mithradate
6.
Pontus
7.
Paracelsus
8.
belladonna
9.
hyoscyamine
10.
hyoscine
11.
atropine
12.
hemlock
13.
coniin
14.
aconite
15.
strychnine
16.
strychnosnux
17.
Caventou & pelletier
18.
Scheel
19.
bezoar
20.
antidote
21.
Porta, J.B
22.
Marsh & Reinsch
منابع
1.
Poison: the good, the bad and deadly
www.
ancient. origin. net/ .../ poison - good - ...
2.
The deadliest poison in history
iog.
gizmodo. com/ the - deadliest - ...
3.
www. britanica. com ˃ plant ˃ belladonna
4.
Toxic legacy: a brief history of poison remedies
www.
theguardion. com/ .../ jul/ toxiclegacy - ...