1. انتخاب
مسئله محور محتوا
موضوع تفکر و سواد رسانه‌ای مانند هر موضوع آموزشی دیگر از حیطه گسترده‌ای برخوردار است. بدیهی است آموزش چنین حجمی از دانش، مهارت‌ها و نگرش‌ها برای درسی با دو ساعت زمان آموزش در هفته و
در یک سال تحصیلی امکان‌پذیر نیست. لذا ضروری است براساس مهم‌ترین نیازها یا همان مسائل فرد و جامعه دست به انتخاب زده
شود. شناسایی مهم‌ترین نیازها و مسائل فرد و جامعه از طریق تحلیل
اسناد تحولی آموزش‌وپرورش شامل سند تحول بنیادین و برنامه درسی ملی،
مصاحبه با بیش از ده نفر از صاحب‌نظرانِ بنام حوزه علوم ارتباطات و علوم تربیتی، و نظرسنجی
مکتوب/ پیمایشی از 386 نفر از دانش‌آموزان گروه سنی معادل پایه دهم و یازدهم در
بهمن و اسفند 1394 در شش استان آذربایجان شرقی، اصفهان، البرز، شهر تهران،
شهرستان‌های تهران و هرمزگان انجام شد. براساس اطلاعات
حاصل از این نیازسنجی مسائل اولویت‌دار شناسایی شد. مسائلی مانند انواع بازنمایی
به‌خصوص بازنمایی خانواده در رسانه‌ها، فنون جذب و اقناع مخاطب، کلیشه‌سازی، وابستگی رسانه‌ای، نقش رسانه‌ها در سبک زندگی و هویت و ...
از آنجا که تأکید در
طراحی و تدوین کتاب، مبتنی بر کسب حداکثر توانمندی در 56 ساعت آموزشی(28 هفته)
بود، کمترین میزان مفاهیم با بیشترین تمرین کسب مهارت و نگرش در انتخاب محتوا در
نظر گرفته شد. به سخن دیگر، محتوای کتاب کمتر درباره «سواد رسانه‌ای» و بیشتر درباره «آموزش سواد رسانه‌ای» است.
2. سازماندهی مسئله محور محتوا
از آنجا که سازماندهی
محتوا خود روش تدریس درس را نیز مشخص می‌کند، ما پس از انتخاب
مسائل اولویت‌دار، محتوا را در قالب «موقعیت‌های مؤثر» به شیوه مسئله‌محور سازماندهی کردیم. لذا در بیشتر دروس کتاب، قبل از بیان
مفهوم، دانش‌آموزان باید در موقعیت حل مسئله قرار گیرند تا
با کشف و بازکشف موضوع به درک و احساسی از آن نائل آیند و مهارت‌ها و نگرش‌های سواد رسانه‌ای را تمرین کنند و پس
از آن دانش مورد نظر ارائه شود. به بیان دیگر معلم باید با ایجاد مسئله در ذهن
دانش‌آموز و دریافت پاسخ از او، موضوع را با بهره‌گیری از نظرات دانش‌آموزان تبیین نماید.
نمونه موقعیت‌های مؤثر طراحی شده در کتاب عبارت است از:
هر یک از موارد نام‌برده، در تبیین طراحی آموزشی دروس در بخش دوم کتاب راهنمای
معلم تفکر و سواد رسانه‌ای شرح داده شده است. در این مقاله فقط به
نمونه‌ای از آن‌ها که جزو دروس جشنواره نیز بود اشاره می‌شود.
نام درس: فنون اقناع 1
زمان: 2 ساعت آموزشی
موضوع: فنون اقناع
انتظارات عملکردی
از دانش‌آموزان انتظار می‌رود در حین و پس از فرایند
یادگیری:
ـ مفهوم اقناع و تعریف برخی از فنون اقناع را درک
کنند،
ـ متن آموزشی کتاب را تحلیل و ویژگی‌ها و مصادیق هر فن را استخراج کنند،
ـ مهارت‌های انتقال مفاهیم به
دیگران را به‌کار گیرند،
ـ برخی از روش‌ها و فنون اقناع را در تولیدات رسانه‌ای تشخیص دهند،
ـ روش‌ها و فنون اقناع را در
مراودات و تولیدات رسانه‌ای خود با هدف مثبت به‌کار برند،
ـ در تحلیل محتوای رسانه‌ها و نقد آرای دیگران استقلال و انصاف فکری را رعایت کنند،
ـ از زبان صحیح و دقیق برای بیان افکار، نظرات و
تصمیم‌های خود استفاده کنند،
ـ آداب گفت‌وگو‌های جمعی را رعایت کنند،
ـ با دیگران همفکری و برای رسیدن به توافق تلاش کنند،
ـ آرا و نظرات خود و دیگران را ارزیابی کنند و به
چالش بکشند.
مواد و وسایل آموزشی
تصاویر، فیلم‌ها، اشعار، متون و ... که نمونه‌هایی از فنون اقناع در آن‌ها به‌کار رفته است؛ مانند صفحات 47 ـ 45 کتاب درسی.
فرایند اجرای درس
به دانش‌آموزان بگویید در گذشته، افراد یا کشورها برای اینکه شخص
دیگر یا کشور دیگری را به کاری ترغیب یا وادار کنند به زور متوسل می‌شدند. از آن‌ها بخواهید نمونه‌هایی از آن را بیان کنند. مثال‌ها می‌تواند جنگ علیه یک کشور، تنبیه بدنی در مدرسه یا
خانه و ... باشد. امروزه روش‌ها تغییر کرده است. مفهوم و هدف از اقناع را با
استفاده از متن کتاب به دانش‌آموزان توضیح دهید.
«بیشترین هدف از زندگی
اجتماعی و تفهیم و تفاهم با دیگران و ارسال پیام، تشویق گیرنده است به تغییر
رفتار، نگرش، باور، ارزش یا دیدگاه افراد، مطابق نظر فرستنده، که به آن «اقناع»
می‌گویند. رسانه‌ها نیز با استفاده از شیوه‌های اقناعی سعی می‌کنند از طریق عقل
(منطق) یا احساس یا هردوی آن‌ها روی ما تأثیر بگذارند. اثرات رسانه‌ها بر ذهن و قلب مخاطب دقیق، ماهرانه و پیچیده است. این مهم
توسط فنون و روش‌هایی برای جلب توجه و نظر ما، پدید آوردن
اعتبار و اعتماد برای خودشان، شبیه‌سازی آمال و آرزوهای خودشان در وجود ما، تحریک
ما برای انجام یک عمل مانند خرید، رأی دادن، سرمایه‌گذاری و ... و در مجموع قانع کردن ما انجام می‌شود. این روش‌ها و فنون «زبان اقناع» نامیده می‌شود. یاد گرفتن زبان اقناع از مهم‌ترین مهارت‌های سواد رسانه‌ای است. اگر شما درک کنید که رسانه چطور و به چه روشی سعی می‌کند پیام خود را بفرستد تا بتواند شما را قانع کند به چیزی
اعتقاد پیدا کنید یا کاری را انجام دهید؛ آن وقت شما بهتر و با چشمان بازتر می‌توانید تصمیم بگیرید.»
البته در استفاده از
فنون اقناع نیز نوعی فشار روانی بر مخاطب وجود دارد اما در تعریف کتاب به منظور
ساده‌سازی به این مورد اشاره نشده است.
فعالیت گروهی
از دانش‌آموزان بخواهید گروه‌های کلاسی خود را تشکیل
دهند، و شما فنون معرفی شده در صفحات 42 تا 45 کتاب را برای تحلیل بین اعضای گروه
تقسیم و شیوه «تدریس اعضای تیم» را اجرا کنید.
شرط اجرای شیوه تدریس
اعضای تیم این است که مطالبی که برای بررسی و ارائه به یک فرد اختصاص می‌یابد از لحاظ مقدار تقریباً با دیگران مساوی باشد، و متن هیچ‌یک از اعضای گروه پیش‌نیاز متن دیگری نباشد.
مراحل اجرای این روش تدریس:
روش تدریس اعضای تیم
ـ دانش‌آموزان را به گروه‌های پنج یا شش نفره
تقسیم کنید و به هریک از اعضای گروه شماره‌ای اختصاص دهید.
ـ هر عضو گروه دو
یا سه عنوان از فنون اقناع را بررسی و تحلیل
کند. او باید ویژگی‌های هر فن و مثال‌های ذکر شده در متن را استخراج کند و مثال‌هایی نیز به آن بیفزاید.
ـ افراد هم‌شماره از همه گروه‌ها در جایی از کلاس یک
گروه جدید تشکیل دهند، شماره‌های یک در یک گروه، شماره‌های دو در یک گروه و ... .
ـ اعضای گروه جدید،
آموخته‌های خود درباره فنون مورد بررسی را برای یکدیگر
توضیح می‌دهند. مثال‌های اضافه شده را با یکدیگر تبادل می‌کنند و یادگیری خود را تعمیق می‌بخشند.
ـ هر دانش‌آموز به گروه اولیه خود بازمی‌گردد و فن مورد نظر را به هم‌گروهی‌هایش تدریس می‌کند و به این طریق ضمن یادگیری فنون اقناع، مهارت‌های تحلیل یک متن نوشتاری و مهارت‌های ارائه را نیز تمرین می‌کند.
ـ پس از پایان این
مرحله معلم به‌طور تصادفی از تعدادی از دانش‌آموزان می‌خواهد هر یک فنی را تعریف کنند، در صورت نقص یا
کمبود، تعاریف با هدایت معلم محترم، توسط دانش‌آموزان اصلاح و تکمیل می‌شود.
برای اطمینان از درک
مفهوم هر فن توسط دانش‌آموزان فیلم‌ها، تصاویر و متونی (که برخی از آن‌ها در صفحات 45 الی47 کتاب آمده است) توسط معلم محترم ارائه
می‌شود که دانش‌آموزان فن یا فنون اقناع به‌کار رفته در آن را شناسایی کنند. معلم محترم نیز توضیحات
تکمیلی را ارائه می‌کنند. همان‌طور که ملاحظه می‌کنید در این نوع طراحی
آموزشی نقش اصلی را دانش‌آموزان ایفا می‌کنند و معلم محترم نقش تسهیل‌گری و مدیریت فرایند را برعهده دارد. تصویر صفحه بعد این
مراحل را نشان می‌دهد.
پس از طی این مراحل از
دانش‌آموزان خواسته می‌شود در طول هفته به‌عنوان تکلیف در خانه،
محیط (تلویزیون، تارنماها/ وب‌سایت‌ها، شبکه‌های اجتماعی، تابلوهای تبلیغاتی و ...) و تولیدات رسانه‌ای را با دقت بیشتری مورد مشاهده قرار دهند تا نمونه‌هایی برای فنون اقناع
بیابند. آن‌ها باید حداقل سه نمونه قابل نمایش بیابند و
جلسه آینده به کلاس ارائه کنند بسته به میزان امکانات دانش‌آموزان ممکن است نمونه‌های ارائه شده، عکس گرفته شده، فیلم ضبط شده یک تبلیغات، عکس
بریده شده از یک نشریه، و ... یا حتی توصیف نوشتاری هر یک از آن‌ها در یک برگه باشد. در جلسه بعد هیئتی از داوران به آن‌ها امتیاز خواهد داد.
معیارهای امتیازدهی شامل
موارد زیر است.
ـ انتخاب نمونه‌های گوناگون از انواع رسانه‌ها (3 امتیاز)
ـ تشخیص فنون
اقناع در نمونه‌ها (3 امتیاز)
ـ تسلط در ارائه
به کلاس(3 امتیاز)
توجه داشته باشید که
تسلط در ارائه ممکن است از مهارت‌های سواد رسانه‌ای نباشد اما از مهارت‌های تفکر است. دانش‌آموزان باید بتوانند
آرا و نظرات خود را به دیگران ارائه کنند. در این درس و «فعالیت در خانه» آن این
فرصت به خوبی فراهم می‌شود.
شاید شما نیز از
همکارانی باشید که این درس را با همین الگو تدریس کردید اما فیلم الگوی تدریس شما
به مرحله کشوری راه نیافت! اگر چنین است علت آن چیزی نیست جز عدم آشنایی برخی از
افراد با رویکرد مسئله‌محور و ایجاد موقعیت مؤثر یادگیری. باشد که در
سال‌های آینده شاهد جشنواره‌هایی پربار باشیم.
منبع
1. دانشور، میترا.
احمد غلامحسینی، مریم سلیمی و لیلا وصالی. راهنمای معلم کتاب تفکر و سواد رسانه‌ای، سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، 1396.