مقدمه
اختلال اضطراب اجتماعی1
عبارت از ترس یا اضطراب چشمگیر از آن موقعیت‌های اجتماعی است که امکان دارد فرد در آن‌ها مورد بررسی دقیق دیگران قرار بگیرد. افراد مبتلا به
اضطراب اجتماعی در حضور دیگران یا در موقعیت‌های جمعی قادر به عملکرد درست نبوده و از خود نشانه‌های فیزیولوژیک مانند تعریق زیاد، تپش قلب و... را نشان می‌دهند (کاپلان و سادوک2، 2005، ترجمه پورافکاری، 1382).
این افراد آن احساس
رضایت یا شادی را که در چنین موقعیتی باید به یک فرد عادی دست دهد تجربه نخواهند کرد
(دادستان، 1380). این اختلال، دومین نوع اختلال اضطرابی شایع است (کسلر و همکاران،
2005). براساس DSMV ترس یا اضطراب با تهدید واقعی توسط موقعیت
اجتماعی ایجاد می‌شود و با زمینه اجتماعی ـ فرهنگی تناسب ندارد.
ترس، اضطراب یا اجتناب مداوم است و معمولاً شش ماه یا بیشتر ادامه می‌یابد. برای درمان‌جویانی که به روان‌درمانی یا دارودرمانی جواب نمی‌دهند، علایم نویدبخشی در مورد منافع روش‌های دیگر، از جمله مصاحبه انگیزشی، درمان پذیرش و تعهد و
آگاهی کامل/ مراقبه و حضور ذهن وجود دارد (هالجین، 2014، ترجمه سیدمحمدی، 1393).
اما درمان اختلال اضطراب اجتماعی می‌تواند بسیار دشوار باشد، زیرا درمان‌جویان گرایش دارند خود را از لحاظ اجتماعی منزوی کنند. از این‌رو توجه به عوامل زمینه‌ساز در طرح‌واره‌درمانی نیز می‌تواند مؤثر باشد. بنابراین لزوم مداخلات درمانی مؤثر و بجا
ضروری می‌نماید. در این ارتباط در بین درمان‌های متعدد، درمان‌های شناختی مبتنی بر
حضور ذهن و طرحواره مؤثر واقع شده‌اند.
درمان‌شناختی مبتنی بر حضور ذهن3 یکی از درمان‌های شناختی رفتاری نسل سوم یا موج سوم4 قلمداد می‌شود. آموزش حضور ذهن مستلزم یادگیری فراشناختی و استراتژی‌های رفتاری جدید برای متمرکز شدن روی توجه، جلوگیری از
نشخوارهای فکری و گرایش به پاسخ‌های نگران‌کننده است و باعث گسترش افکار جدید و کاهش هیجانات ناخوشایند
می‌شود. حضور ذهن به معنای توجه کردن به شیوه خاص
هدفمند در زمان حال و خالی از قضاوت است (کابات زین، 2003، به نقل از آذرگون،
1388).
در دو دهه اخیر تعداد
زیادی از مداخلات و درمان‌های مبتنی بر حضور ذهن به ظهور رسیده (بائر5،
2006) که از آن جمله می‌توان به شناخت‌درمانی مبتنی بر حضور ذهن ویلیامز و همکاران (2002) اشاره
نمود. این مداخلات شامل تمرین توجه متمرکز است که در آن فرد توجه خود را روی یک
محرک خاص همچون تنفس، احساس‌های بدنی، در طول یک دوره زمانی خاص متمرکز می‌کند (کرین6، 2009). هرچند هدف اصلی حضور ذهن، آرام‌سازی نیست اما مشاهده غیرقضاوتی رویدادهای منفی درونی یا
برانگیختگی فیزیولوژیکی باعث بروز این حالت می‌شود (ویلیامز وسگال و تیزدل7، 2002، ترجمه محمد خانی،
1384).
طرح‌واره‌درمانی8، درمانی یکپارچه است که جنبه‌هایی از مدل‌های شناختی، رفتاری و دلبستگی را در هم می‌آمیزد. مدل طرحواره علاوه بر بینش، به تغییر شناختی، هیجانی،
بین فردی و رفتاری نیز اهمیت می‌دهد. یانگ9 (1990) معتقد است که طرحواره، الگوی
ثابت و درازمدتی است که در دوران کودکی شکل می‌گیرد و در زندگی بزرگ‌سالی نیز ادامه می‌یابد. این طرحواره‌ها، باورها و احساس‌های مهمی هستند که در
مورد خود و محیط می‌باشند و افراد آن‌ها را بدون چون و چرا پذیرفته‌اند. آن‌ها خود تداوم‌بخش‌اند و در برابر تغییر مقاومت زیادتری نشان می‌دهند. معمولاً این طرحواره‌ها به غیر از بافت درمانی در جای دیگر تغییر نمی‌کنند. طرح‌واره‌درمانی سه دسته تکنیک
درمانی عمده را با یکدیگر تلفیق کرده است. این سه تفکیک عمده عبارت‌اند از: تکنیک‌های شناختی، رفتاری و
تجربی.
در تکنیک‌های شناختی درمانگر به بیمار کمک می‌کند تا به این آگاهی عقلانی برسد که طرحواره غلط است. با
استفاده از تکنیک الگوشکنی رفتاری بیمار نحوه مقابله با طرحواره را در سطح رفتاری
تجربه می‌کند و در راهبردهای تجربی که به دو صورت مورد
استفاده قرار می‌گیرد به بیمار کمک می‌شود که با طرحواره‌ها در سطح عاطفی
بجنگد. راهبردهای تجربی برای سنجش و تغییر به‌کار گرفته می‌شوند. عمده‌ترین تکنیک تجربی که در مرحله سنجش به‌کار گرفته می‌شود تصویرسازی ذهنی است که با استفاده از آن به
بیمار کمک می‌شود تا ریشه‌های تحولی دوران کودکی طرحواره‌ها را درک کرده و طرحواره‌ها را به مشکلات فعلی ربط دهد. در مرحله سنجش از تکنیک‌های متعدد استفاده می‌شود که سه تکنیک اصلی عبارت‌اند از: تصویرسازی ذهنی، گفت‌وگوی خیالی و نوشتن نامه به والدین، کلیه این تکنیک‌ها کمک می‌کنند تا بیمار به یک بینش هیجانی علاوه بر بینش
عقلانی دست یابد (یانگ، 1990، ترجمه حمیدپور، 1386).
در ایران پژوهشی که
بخواهد مقایسه اثربخشی درمان‌شناختی مبتنی بر حضور ذهن با طرح‌واره‌درمانی بر روی اضطراب اجتماعی را مورد بررسی
قرار دهد یافت نشد. بنابراین پژوهش حاضر قصد دارد به بررسی مقایسه شناخت‌درمانی مبتنی بر حضور ذهن و طرح‌واره‌درمانی در کاهش اضطراب اجتماعی بپردازد.
روش
طرح پژوهش: این پژوهش،
از نظر هدف تحقیق، کاربردی است و در آن از طرح نیمه‌آزمایشی پیش‌آزمون ـ پس‌آزمون استفاده شده است.
آزمودنی‌ها: جامعه آماری مورد نظر شامل دانش‌آموزان در حال تحصیل دوره متوسطه دوم، پایه‌های دوم و سوم شهر کرمانشاه بود. نمونه به روش خوشه‌ای چندمرحله‌ای با جایگزینی تصادفی انتخاب شد. در این پژوهش
هر گروه 17 نفر است که در آن ضمن مشاهده یا اندازه‌گیری مکرر مداخله‌درمانی صورت می‌گیرد و مقایسه دو گروه آزمایش با هم مد نظر بوده است.
ابزار و تحلیل
ابزار: پرسشنامه اضطراب اجتماعی (SPIN) (کونور و همکاران، 2000): این پرسشنامه یک ابزار خودسنجی 17 ماده‌ای است که دارای سه خرده مقیاس ترس، اجتناب و ناراحتی فیزیولوژیکی
است.
تحلیل: داده‌های پژوهش به روش تحلیل واریانس آمیخته با اندازه‌گیری مکرر و با استفاده از نرم‌افزار SPSS تحلیل شده است.
روند اجرای پژوهش
درمان شناختی مبتنی بر حضور ذهن در 8 جلسه یک و نیم ساعته با گروه
آزمایش 1، یک بار در هفته و طرح‌واره‌درمانی در 8 جلسه
دوساعته با گروه آزمایش 2، یک بار در هفته به‌صورت گروهی انجام شده است.
یافته‌ها
در پژوهش حاضر میانگین
و انحراف استاندارد اضطراب اجتماعی و علایم فیزیولوژیک به تفکیک پیش‌آزمون، جلسه چهارم، پس‌آزمون و پیگیری در گروه MBCT و طرح‌واره‌درمانی بررسی شد.
سطح معناداری به‌دست آمده از آزمون کلموگروف ـ اسمیرنوف برای نمرات پیش‌آزمون، جلسه چهارم، پس‌آزمون و پیگیری اضطراب اجتماعی و علایم فیزیولوژیک بزرگ‌تر از 05/0 می‌باشد. بنابراین داده‌های مربوط به این دوره‌ها نرمال است و می‌توان برای تجزیه و تحلیل
استنباطی داده‌ها از آزمون‌های پارامتریک استفاده کرد.
در این مقایسه از
آزمون تحلیل واریانس با اندازه‌گیری مکرر استفاده گردید. پیش‌فرض‌های تحلیل واریانس با اندازه‌گیری مکرر، آزمون‌های باکس، کرویت موچلی
و لوین می‌باشد. براساس نتایج آزمون باکس که برای اضطراب
اجتماعی و علایم فیزیولوژیک معنادار نبوده است، شرط همگنی ماتریس‌های واریانس کواریانس به درستی رعایت شده است. براساس آزمون
کرویت موچلی که در اضطراب اجتماعی و علایم فیزیولوژیک معنادار نبوده است، فرض
برابری واریانس‌های درون‌آزمودنی‌ها رعایت شده است و براساس آزمون لوین و عدم
معناداری آن برای اضطراب اجتماعی و علایم فیزیولوژیک، شرط برابری واریانس‌های بین گروهی نیز رعایت شده است.
بین میانگین پیش‌آزمون، جلسه چهارم، پس‌آزمون و پیگیری اضطراب اجتماعی و علایم فیزیولوژیک در دو
گروه MBCT و طرح‌واره‌درمانی تفاوت معنادار وجود دارد. اما بین
اثربخشی دو گروه تفاوت معنادار وجود ندارد. علاوه بر این، تحلیل‌ها نشان داده است که اندازه اثر MBCT و طرح‌واره‌درمانی در اضطراب
اجتماعی به ترتیب 77/0 و 56/0 و در علایم فیزیولوژیک به ترتیب 88/0 و 89/0 بوده
است.
براساس آزمون تعقیبی
بنفرونی، در گروه MBCT میانگین پیش‌آزمون علایم اضطراب اجتماعی بیشتر از جلسه چهارم، پس‌آزمون و پیگیری، و در جلسه چهارم بیشتر از پس‌آزمون و پیگیری و در جلسه پس‌آزمون بیشتر از پیگیری بوده است. در گروه طرح‌واره‌درمانی میانگین پیش‌آزمون بیشتر از جلسه چهارم، پس‌آزمون و پیگیری و در جلسه چهارم بیشتر از پس‌آزمون و کمتر از پیگیری و در جلسه پس‌آزمون کمتر از پیگیری بوده است. به عبارت دیگر MBCT و طرح‌واره‌درمانی بر کاهش علایم
اضطراب اجتماعی تأثیر معنادار داشته‌اند و در گروه MBCT و طرح‌واره‌درمانی میانگین پیش‌آزمون علایم فیزیولوژیک بیشتر از جلسه چهارم، پس‌آزمون و پیگیری، و در جلسه چهارم کمتر از پس‌آزمون و پیگیری و در جلسه پس‌آزمون بیشتر از پیگیری بوده است. به عبارت دیگر MBCT و طرح‌واره‌درمانی بر کاهش علایم
فیزیولوژیک تأثیر معنادار داشته‌اند.
خلاصه بحث
هدف پژوهش حاضر بررسی
اثربخشی درمان‌شناختی مبتنی بر حضور ذهن با طرح‌واره‌درمانی بر اضطراب اجتماعی و علایم فیزیولوژیک
بوده است. در این پژوهش بعد از جمع‌آوری پرسش‌نامه‌ها، نتایج پرسش‌نامه‌ها با توجه به نرمال بودن توزیع متغیرها با
آزمون آماری تحلیل واریانس با اندازه‌گیری مکرر مورد تجزیه
و تحلیل قرار گرفت. و در اینجا نتایج مورد بحث قرار می‌گیرد. نتایج تحلیل واریانس مختلط یا تحلیل واریانس با
اندازه‌گیری مکرر نشان داد که بین میانگین پیش‌آزمون، جلسه چهارم، پس‌آزمون و پیگیری اضطراب اجتماعی در دو گروه MBCT و طرح‌واره‌درمانی تفاوت معنادار
وجود دارد. اما بین اثربخشی دو گروه تفاوت معنادار وجود ندارد. از بُعد اثربخشی حضور
ذهن بر کاهش اضطراب اجتماعی و علایم فیزیولوژیک می‌توان گفت که این نتیجه یافته‌های قبلی (تانی و همکاران، 2012، کاویانی و همکاران، 1384،
آذرگون و همکاران، 1388، بیرامی، 1388، ابراهیمی‌نژاد، 1392، نجار، 1393، اسدی، 1393، موسوی، 1393، مولایی،
1394) را مورد تأیید قرار می‌دهد که حضور ذهن موجب تعدیل نشانه‌های اضطراب و نگرانی در افراد مبتلا به اختلال اضطراب می‌گردد.
برای کاهش نشانه‌های اضطراب اجتماعی و علایم فیزیولوژیک بر اثر حضور ذهن می‌توان گفت که حضور ذهن از تکنیک‌های توصیف کردن، مشاهده کردن، عمل کردن با آگاهی، عدم قضاوت
و عدم واکنش‌دهی برخوردار است و درمان حضور ذهن با برخورداری
از مشاهده غیرقضاوتی رویدادهای منفی درونی یا برانگیختگی فیزیولوژیک باعث کاهش علایم
اضطراب اجتماعی می‌شود و آموزش تکنیک‌های دیگر از جمله آرام‌سازی یا تن‌آرامی به افرادی که دارای علایم فیزیولوژیک
اضطراب اجتماعی هستند باعث می‌شود که آنان علایم فیزیولوژیک اضطراب اجتماعی
را بدون قضاوت و واکنش منفی بپذیرند در تکنیک تن‌آرامی منقبض شدن و شل شدن عضلات به افراد آموزش داده می‌شود که خود این امر می‌تواند در کاهش گزارش علایم فیزیولویک از جمله گرفتن عضلات
نقش داشته باشد.
مراقبه حضور ذهن باعث
فعال شدن ناحیه‌ای از مغز می‌شود که باعث ایجاد عواطف مثبت و اثرهای سودمند در کارکرد ایمن‌سازی بدن و کاهش اضطراب می‌گردد (ویلیامز وسگال و تیزدل، 2002؛ ترجمه محمدخانی، 1384).
از بُعد اثربخشی طرح‌واره‌درمانی بر کاهش اضطراب
اجتماعی و علایم فیزیولوژیک می‌توان گفت که این نتیجه با یافته‌های (خورشیدزاده و همکاران، 1390، بیگی، 1390، امامی، 1391،
شفیع‌آبادی و دوستان، 1392، بیاتی، 1393، مقدم،
1394) همخوان است که به این نتیجه دست یافتند که طرح‌واره‌درمانی موجب کاهش فعالیت طرحواره‌های ناسازگار اولیه در تمامی حوزه‌های طرح‌واره‌درمانی در درمان
اختلال اضطراب اجتماعی است و از اثربخشی لازم برخوردار بوده است. مدل‌های شناختی معاصر اضطراب اجتماعی بیان می‌دارند که افراد دارای اختلال اضطراب اجتماعی، طرحواره‌هایی غیرانطباقی در مورد خود و رابطه خود با دیگران دارند و
زمانی که در یک موقعیت اجتماعی، فعال شوند، باعث سوگیری‌های توجهی و شناختی شده و به افراد دارای اضطراب اجتماعی
کمک می‌کند تا به‌صورت اختیاری یا گزینشی، به اطلاعات مرتبط با تهدید اجتماعی،
توجه کنند (ریجکبور، ون دن برگ و ون دن بوت، 2005).
هدف طرح‌واره‌درمانی، ایجاد آگاهی روان‌شناختی و افزایش کنترل آگاهانه بر طرحواره‌هاست و هدف نهایی آن بهبود طرحواره‌ها و سبک‌های مقابله‌ای است (یانگ، کلوسکو و ویشار، 2000). بنابراین می‌توان گفت که طرح‌واره‌درمانی با تأکید بر تغییر سبک‌های مقابله‌ای ناسازگار و طرحواره‌های ناسازگار شکل گرفته در دوران کودکی و تبیین نحوه
اثرگذاری آن‌ها در پردازش و رویارویی با رویدادهای زندگی در
درمان و ارائه تکنیک‌های شناختی و رفتاری و همچنین با تأکید بر جایگزین
کردن الگوهای رفتاری و شناختی سازگارتر و جدیدتر به جای سبک‌ها و راهبردهای مقابله‌ای ناکارآمد می‌تواند فرصتی را برای
بهبود و کاهش گزارش علایم فیزیولوژیکی اضطراب اجتماعی فراهم آورد.
یکی از برتری‌های این پژوهش، گروهی برگزار شدن آن است که در مقایسه با
درمان‌های فردی مقرون به‌صرفه است؛ هم به لحاظ مادی و هم اثربخشی آن در واحد زمان.
این پژوهش با محدودیت‌هایی نیز همراه بوده است از جمله محدود شدن نمونه به دانش‌آموزان دوره متوسطه. محدودیت دیگر تحقیق استفاده از
روش پرسشنامه برای ارزیابی اضطراب
اجتماعی و علایم آن بوده است؛ این امر سوگیری در پاسخ دادن به پرسش‌نامه‌ها را به همراه دارد. و بالاخره نداشتن گروه مقایسه‌ای، که هیچ‌گونه درمانی روی آن‌ها اجرا نشده باشد، از دیگر
محدودیت‌های این پژوهش به شمار می‌رود.
پی‌نوشت‌ها
1. Social anxiety disorder
2. Kaplan & Sadoc
3. Mind Fulness
4. Third Wave
5. Baer
6. Crane
7. Williams & Segal & Tisdel
8. Schema Therapy
9. Yaung
منابع
1. آذرگون، حسن و
همکاران، اثربخشی آموزش حضور ذهن بر کاهش نشخوار فکری و افسردگی دانشجویان دانشگاه
اصفهان، دو ماهنامه علمی پژوهشی شاهد دانشگاه، (1388)، سال 16، دوره جدید، شماره
34.
2. باچر، جیمز و
همکاران، (2006)، آسیب‌شناسی روانی، ترجمه سیدمحمدی، یحیی، تهران، ایران،
نشر ارسباران، جلد 1.
3. حسنوند عموزاده،
مهدی و همکاران، (1389)، بررسی روایی و اعتبار سیاهه هراس اجتماعی SPIN بر روی نمونه‌های غیربالینی ایرانی، مجموعه مقالات پنجمین سمینار
سراسری بهداشت روانی دانشجویان دانشگاه شاهد تهران 23ـ 22 اردیبهشت (1389)، صفحه
76 ـ 75.
4. خورشیدزاده، محسن و
همکاران، اثربخشی طرح‌واره‌درمانی در کاهش فعالیت‌های طرحواره‌های ناسازگار اولیه در زنان مبتلا به اختلال
اضطراب اجتماعی، نشریه فرهنگ مشاوره، (1390)، شماره 6، ص 1.
5. دادستان، پریرخ،
(1383)، روان‌شناسی مرضی تحولی، تهران، سمت، جلد دوم.
6. کاپلان، ج، سادوک،
ب، (2003)، خلاصه روان‌پزشکی ـ علوم رفتاری، روان‌پزشکی بالینی، رفیعی، حسن، سجانیان، خسرو، تهران، ارجمند،
جلد 2، ویراست 9.
7. کرین، ربکا،
(2009)، شناخت‌درمانی مبتنی بر حضور ذهن، ترجمه انیسی خوش‌لهجه صدق، انتشارات روان.
8. ویلیامز، سگال،
(2006)، درمان‌شناختی مبتنی بر حضور ذهن برای افسردگی، پروانه
محمدخانی، شیما تمنایی‌فر، عذرا جهانی تابش، نشر فرادید.
9. هالجین، ریچارد پی،
کراس ویتبورن، سوزان، (2006)، آسیب‌شناسی روانی، سیدمحمدی، یحیی، تهران، روان، جلد
1، ویراست، (2014).
10. یانگ، جفری،
کلوسکو، ژانت، ویشار، مارجوری، (2014)، طرح‌واره‌درمانی، حمیدپور، حسن، اندوز، زهرا، تهران، ارجمند، جلد 1.
11. Baer, R-A (2006), Mindfulness-Based Treatment Approaches Clinicians Guide to Evidence Base and Application USA Academic press is an imprint of Elsevier.
12. Connor, K.M, Davidson, J.R.T, Curchill,, L.E, Sherwwood, A., Foa, E., & Weisler, R.H. (2000). Psychornetric properties of the Social Phobia Inventory. British Journal of Psychiatry, 176, 379-386
13. Crane, R (2009), Mindfulness-based Cognitive Therapy. New York: Routledge.
14. Rijkeboer MM, Van den Bergh H, Van den Bout J. (2005). Stability and discriminative power of the Young SchemaQuestionnaire in a Dutch clinical versus nonclinical sample. J
BehavTherExp Psychiatry; 36: 129-44.
15. Segal, Z.V., Williams, M. G., & Teasdale, J.D. (2002), Mindfulness- based cognitive therapy for depression. New York: Guilford Press.
16. Tanay, G., Lotan, G., & Bernstein, A. (2012). Salutary Proximal Processes and Distal Mood and Anxiety Vulnerability Outcomes of Mindfulness Traininng: A Pilot Preventive Intervention. Behavior Therapy, 4 43 3 (33), 492-505.
17. Young J, Klosko J, Weishaar M. (2000). Schema Therapy: A Practitioner's Guide: Guliford Press