کاربرد فناوری موک در فرایند آموزش

مقدمه
پیشینه کلاس درس سنتی به حدود ۱۰۰ سال پیش برمی‌گردد؛ یعنی زمانی‌ که فقط یک شخص کتاب داشت و در نقش استاد مقابل دانشجویان می‌ایستاد و کتاب را می‌خواند (Weissmann, ۲۰۱۲: ۹۳-۱۱۳). امروزه آموزش از راه دور آن‌لاین، به‌صورتی انعطاف‌پذیر ارائه می‌شود. این آموزش انعطاف‌پذیر و یادگیرنده محور است و به یادگیرندگانی نیاز دارد که به‌طور منظم وارد شوند و با کار کلاسی و تکالیف درسی خود مشغول شوند (ولایتی، ۱۳۹۵؛ درتاج، ۱۳۹۶).
در مقابل کلاس‌های معمولی یا دوره‌های سنتی آن‌لاین، دوره‌های موک مدل آموزشی منحصربه‌فردی است. سخنرانی‌های موک از نظر زمانی ۱۰ تا ۱۵ دقیقه طول می‌کشد؛ به‌جای سخنرانی سه ساعته در کلاس معمولی موک ابزار مهمی است برای درگیری یادگیرندگان باهم و به یادگیری خودسازمان‌دهی شده کمک می‌کند. این دوره‌ها از نظر زمانی و مکانی محدودیت کمی دارند و به‌طورکلی بر اجرا و مهارت مبتنی هستند. موک روش‌های متعددی پیش روی یادگیرندگان قرار می‌دهد تا بتوانند رفتارهای خودسازمان‌دهی شده را، بعد از کسب صلاحیت، افزایش دهند (درتاج، ۱۳۹۶).
موک مخفف دوره‌های آزاد جمعی بر خط است؛ البته با دو ویژگی اضافی: باز بودن (آزاد بودن) و بزرگی.
باز بودن یکی از مفاهیم اصلی ارتباط گرایی است. همان‌طور که داونز (۲۰۱۲) گفت: عنوان «باز بودن» در آموزش بسیار گسترده است، چنان‌که به کار جداگانه نیاز دارد (ص ۱۱). در مفهوم کلی، باز بودن در ارتباط به معنی آزادی در مشارکت، شفافیت محتوا و طراحی، آزادی یادگیرندگان برای تدریس و یادگیری است (Jacoby, ۲۰۱۴: ۷۳-۸۵). از دیدگاه یادگیرندگان، دوره بدون هیچ محدودیتی از لحاظ پرداخت شهریه، شناسایی شرایط قبلی یا مدارک ثبت‌نام قابل‌دسترس است. بنابراین ممکن است شامل طیف نامتجانسی از دانشجویان با پیشینه‌ها و سابقه‌ها، زبان‌ها، سن‌ها و فرهنگ‌ها باشد.
 «بزرگی» به امکان اندازه‌گیری دوره از نظر تعداد دانشجویان اشاره می‌کند (معینی‌کیا و همکاران، ۱۳۹۵: ۴۷-۴۵۸). می‌توان در نظر گرفت، بزرگی نتیجه ارائه دوره با هیچ محدودیتی در محیط شبکه‌ای است. درنتیجه، طبیعی به نظر می‌رسد که تعداد یادگیرندگان در موک بیش از تعداد کل یادگیرندگان ثبت‌نام شده در برخی مؤسسات و مراکز آموزشی ‌باشد (Markoff, ۲۰۱۱).

انواع موک
فناوری موک انواع متفاوتی دارد. متخصصان تکنولوژی آموزشی انواع موک را بر مبنای روش‌های آموزشی به هشت دسته طبقه‌بندی کرده‌اند:
۱. انتقالی: همان دوره‌های کلاس‌های متداول است که بدون اندک تغییراتی در نوع و ساختار، به بستر موک انتقال داده شده‌اند. در این مدل، ارائه کلاسی استادان معروف ضبط می‌شود و در بستر موک قرار می‌گیرد. هدف این نوع موک‌ها‌ انتقال محتوا به یادگیرنده است و تعامل و همکاری بین یادگیرندگان اهمیت چندانی ندارد. نمونه این موک،  موک مکتب خانه‌ای است.
۲. تولیدی: دوره‌های موک تولیدی یا ساخته شده، تمایل بیشتری به نوآوری در استفاده از ویدئو دارد.  این دوره‌ها کلاس‌های متداول آموزش حضوری را به همان شکل به بستر موک انتقال نمی‌دهند، بلکه همان محتوای آموزشی را با تکنیک‌های بصری، به ویدئو‌های آموزشی سازگار با محیط‌های یادگیری الکترونیکی تبدیل می‌کنند. تعامل بین یادگیرندگان در این مدل اهمیت زیادی ندارد، بلکه فراهم کردن محتوای آموزشی با کیفیت و سازگار با محیط‌های الکترونیکی مهم است.
۳. هم‌زمان: دوره‌های موک هم‌زمان زمان‌بندی مشخصی دارند؛ به عبارت دیگر، تاریخ شروع، مهلت تکالیف و ارزیابی‌ها و زمان پایان دوره از ابتدا روشن است و همانند دوره‌های آموزشی متداول، افراد به تبعیت از این چارچوب زمانی موظف‌اند. با این تفاوت که محدودیت مکانی وجود ندارد.
۴. ناهم‌زمان: دوره‌های موک ناهم‌زمان، برخلاف دوره‌های هم‌زمان تاریخ‌ شروع مشخصی ندارند و یادگیرندگان هر زمان که تمایل داشته باشند می‌توانند دوره را شروع کنند. این دوره‌ها معمولاً تکالیف و ارزشیابی اندکی دارند و مهلت معینی نیز برای انجام آن‌ها در نظر گرفته نشده است. این دوره‌ها تاریخ پایان مشخصی نیز ندارند و یادگیرنده هر زمان که تمایل داشت می‌تواند دوره را ترک کند.
۵. انطباقی: دوره‌های موک انطباقی بر مبنای مفاهیمی مثل تفاوت‌های فردی بنا شده‌اند. استدلال این دوره‌ها این است که دوره باید با ویژگی‌های هر یادگیرنده منطبق باشد. هدف از آن‌ها ارائه دوره‌هایی تعاملی است که نه تنها به یادگیرندگان یاد می‌دهد، بلکه از آن‌ها نیز یاد می‌گیرد تا دوره‌ها وفق پیدا کنند و برای هرکس با مهارت‌ها و نیازهای خاص سفارشی شوند.
۶. گروهی: دوره‌های موک گروهی با گروه‌های کوچک و مشارکتی از یادگیرندگان شروع می‌شوند. این دوره‌ها در اصل پاسخی به نیاز گروه‌های خاص به تعامل با همتایان و بازخورد شخصی است. هدف این دوره‌ها کسب دانش نیست، بلکه هدف این است که مشارکت‌کنندگان با انجام یک پروژه آموزشی در گروه‌های تخصصی یادگیری خود را افزایش دهند. گروه‌ها بر مبنای جغرافیا، توانایی، موضوع و غیره شکل می‌گیرد. این دوره‌ها یادگیری رسمی و غیررسمی را ترکیب می‌کنند تا بر مسئولیت‌پذیری و یادداری یادگیرندگان بیفزایند. از این دوره‌ها به عنوان نمونه‌ای از موک‌های اختصاصی کوچک نیز یاد می‌شود.
۷. ارتباط‌گرا: این دوره به جای محتوای از پیش تعیین شده بر ارتباط درون شبکه تکیه می‌کند.
۸. کوچک: موک به طور معمول ممکن است شش تا هشت هفته طول بکشد. بسیاری از افراد فرصت دنبال کردن چنین دوره‌هایی را ندارند. بنابراین، موک‌های کوچک جایگزین مناسبی برای دوره‌های کامل هشت هفته‌ای هستند. موک‌های کوچک ممکن است در قالب یک ماژول یا فعالیت ارائه شوند. چنین دوره‌ای بر گرفته از مفهوم میکرو یادگیری است که در آن روی یک دانش هدفمند متمرکز می‌شوند (درتاج، ۱۳۹۶).

فایده موک
۱. یادگیری در محیط غیررسمی رخ می‌دهد و دانش‌آموز محدودیت‌های کلاس را ندارد. همه کار، افکار و آموزش می‌تواند به اشتراک گذاشته شود و همه شرکت‌کنندگان می‌توانند آن را نقد و مشاهده کنند.
۲. تمام آنچه برای شرکت در دوره نیاز است، دستگاه متصل به اینترنت است.
۳. دانش‌آموزان می‌توانند تکالیف خود را هر زمان که دوست دارند انجام دهند.
۴. دوره موک برای علاقه‌مندان رایگان است. هر دوره موک را می‌توان با استفاده از ابزار رایگان در اینترنت، با هزینه کم، راه‌اندازی کرد. دوره‌های موک ظرفیت آموزشی زیادی دارند. دانشگاه‌های بزرگ جهان دوره‌های موک را با اشتیاق بیشتری برگزار می‌کنند. آموزش الکترونیک می‌تواند تهدیدی برای آموزش، آن‌طور که می‌شناسیم، باشد (درتاج، ۱۳۹۶؛ نوروزی، ولایتی و وحدانی اسدی، ۱۳۹۶).

ابعاد طراحی موک
بعضی چالش‌ها مانع از ادغام موک در آموزش می‌شوند؛ از جمله: عوامل اختلاف (تنوع و دگرگونی)، تعامل انسانی، سیستم‌های یادگیری الکترونیکی، برنامهآموزشی با محتوای مناسب، دقت ارزیابی، اجزای ویدئوی تعاملی و مدل یادگیری متمرکز. مشارکت‌کنندگان موک دیدگاه‌ها و انتظارات نامتجانسی دارند. به منظور استخراج ابعاد طراحی موک، نگاشتی از موک و چالش‌های آن و دسته‌های گوناگون از دیدگاه‌های ذینفعان ایجاد می‌شود. در واقع، موک از انعطاف‌پذیری و باز بودن حمایت می‌کند و فضایی را برای یادگیری خودسازمان یافته و شبکه‌ای فراهم می‌کند که در آن یادگیرندگان می‌توانند اهداف خود را تعریف کنند، دیدگاه‌های خود را ارائه دهند، مشارکت را گسترش دهند و دانش را به اشتراک بگذارند. موک  بر محتوای با کیفیت بالا تمرکز می‌کند و رویکرد طراحی آموزشی روشنی را دنبال می‌کند که در آن معلمان اهداف یادگیری را از طریق سخنرانی‌های ویدئویی به خوبی تعریف کرده‌اند و غالباً با وظایف ارزشیابی الکترونیکی دنبال شده‌اند (Yousef et al، ۲۰۱۵: ۱۴۰-۱۳۱).

ارزشیابی موک
در ارزشیابی فرصت‌های قابل‌توجهی برای تغییر روش وجود دارد؛ حرکتی به‌ دور از آزمون و نوشته‌های معمول که نمونه بارز آن نمونه کارهای الکترونیکی است. نمونه کار الکترونیکی می‌تواند شامل ارزشیابی هم‌سالان نیز باشد. برای ارزشیابی هم‌سالان، دانش‌آموزان می‌توانند از نمونه‌ای کاردستی که معلم قبلاً آماده کرده است استفاده کنند. پس از آزمون، از طرف موک به آن‌ها درجه داده می‌شود. معلم در اینجا نقش ارزشیاب فعالیت‌های دانش‌آموز را دارد و این کار را از طریق همان شبکه‌ای که دانش‌آموز در آن فعالیت می‌کند، پی می‌گیرد.
موک‌ها حتی می‌توانند به‌گونه‌ای طراحی شوند که به‌ صورت خودکار دانش‌آموز را ارزشیابی کنند و دانش‌آموز هر لحظه بتواند نتیجه فعالیت خود را مشاهده کند. در پژوهشی که دانشگاه استنفورد صورت داد، قابل‌توجه‌ترین دانش‌آموزان کسانی بودند که بدون در نظر گرفتن ارزشیابی مشغول دوره آموزشی شده بودند (حافظی‌نژاد، ۱۳۹۳).

نتیجه‌ گیری
موک‌ها با سرعت بسیار بالایی ظهور پیدا کردند و به ‌واسطه ارتباطات اینترنتی، تکنولوژی و نیاز اجتماعی به دسترسی آسان یادگیری، تقویت شدند. به نظر می‌رسد، فشارهای اساسی ملاحظات و ضرورت‌های در نظر گرفته‌شده نظیر دسترس‌پذیری، پیشرفت‌های تکنولوژی و یادگیرندگان اینترنت مربوط به سال‌های آینده، همچنان ادامه داشته باشند. نخستین واکنش‌ها از اقدامات فردی پراکنده شروع شدند و با بازه‌ای از اقدامات بسیار سازمان ‌یافته و دقیق طراحی‌شدند (درتاج، ۱۳۹۶). با وجود اینکه احتمال نمی‌رود این ابتکارات به‌ صورت کامل جایگزین مراکز آموزشی سنتی شوند، اما نقش بسیار مهمی در فرصت‌های یادگیری قابل ‌دسترس و مقرون ‌به ‌صرفه ایجاد می‌کنند. مراکز آموزشی باید با این محیط در حال تغییر تطبیق پیدا کنند.

 منابع.............................................................................................................................................................................................................................
۱. درتاج، فریبا (۱۳۹۶). طراحی و اعتباریابی الگوی آموزشی مبتنی بر فناوری در آموزش از راه دور و تأثیر آن بر درگیری تحصیلی و عملکرد تحصیلی. رسالة دکتری. دانشگاه علامه طباطبایی.
۲. معینی‌کیا، مهدی؛ ابراهیم آریانی‌؛ عادل زاهد بابلان؛ طیبه موسوی و سلیم کاظمی (۱۳۹۵). مطالعة عوامل مؤثر بر اجرای دوره‌های همگانی آموزش آزاد درون خطی (موک) در آموزش عالی: پژوهش آمیخته. دو ماه‌نامة راهبردهای آموزش در علوم پزشکی. ۴۰.
۳. نوروزی، داریوش؛ الهه ولایتی و محمدرضا وحدانی اسدی (۱۳۹۶). تکنولوژی آموزشی پیشرفته. سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت). تهران.
۴. ولایتی، الهه (۱۳۹۵). طراحی و اعتباریابی الگوی آموزشی مبتنی بر نظریة بار شناختی در محیط یادگیری رایانه‌ای و تأثیر آن بر یادگیری، یادداری و انگیزش پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان کم‌توان ذهنی. رسالة دکتری. دانشگاه علامه طباطبایی.
۵. بختیاری، ابوالفضل و بهناز حق‌بین (۱۳۹۵). فرهنگ آموزش و رسانه (موک چیست). انتشارات آوای نور. تهران.

6. Jacoby, J. (2014). The disruptive potential of the Massive Open Online Course (MOOC): A literature review. Journal of Open, Flexible & Distance Learning, 18(1).
7. Markoff, J. (2011). Virtual and artificial, but 58,000 want course. New York, NY: Sage.
8. Weissmann, J. (2012). The single most important experiment in higher education. Distance Education, 31(1).
9. Yousef, A. M. F., Chatti, M. A., Danoyan, N., Thus, H., & Schroeder, U. (2015). Video-Mapper: A Video Annotation Tool to Support Collaborative Learning in MOOCs. Proceedings of The Third European MOOCs Stakeholders Summit EMOOCs.