دکتر
سیدمجتبی قافله‌باشی درششمین نشست تخصّصی مجلات آموزشی رشد مطرح کرد:
پیشرفت علم و فناوری در ایران و جهان؛ سه وضعیت و
یک چشم‌انداز
به گزارش واحد خبر و رسانه دفتر انتشارات و فناوری آموزشی، ششمین نشست از سلسله نشست‌های تخصّصی مجلات رشد با موضوع «تربیت علمی و فناورانه» در محل سالن اجتماعات مدرسه تاریخی دارالفنون برگزار شد. در این نشست که با حضور مدیرکل دفتر انتشارات و فناوری آموزشی، معاونان، سردبیران و مدیران داخلی مجلات رشد دانش‌آموزی، مجلات رشد عمومی بزرگسال و مجلات تخصّصی، رؤسا و کارشناسان گروه‌های مجلات رشد و همچنین اعضای شورای برنامه‌ریزی این نشریات برگزار شد، دکتر سیدمجتبی قافله‌باشی، مسئول میز تحول و پیشرفت در رسانه ملی و پژوهشگر و نویسنده حوزه علم و فناوری و گفتمان پیشرفت، چارچوبی از موضوع تربیت علمی و فناوری ارائه و به تبیین دلالت‌های ساحت علمی و فناورانه در مجلات رشد پرداخت.
چیستی و چرایی تربیت علمی و فناورانه
دکتر قافله‌باشی، با اشاره به اهمیت ساحت علمی و فناورانه در ساحت‌های شش‌گانه سندتحول بنیادین آموزش و پرورش گفت: در ابتدای سخن لازم می‌دانم در مورد ساختار محتوایی که امروز در زمینه تربیت علمی و فناورانه ارائه خواهد شد، نکاتی را یادآوری کنم. در مقدمه بحث در خصوص چرایی و چیستی تربیت علمی و الزاماتی که برای فعّالیت در عرصه تربیت علمی و فناورانه در آموزش و پرورش وجود دارد، صحبت خواهیم کرد. ضمن این‌که باید اشاره کنم، در گام اول لازم است که باور به توفیقات مسیر طی‌شده و پیشرفت وجود داشته باشد. موضوع دوم این‌است‌که معلّمان نسبت به جایگاه‌شان در حوزه پیشرفت آگاهی داشته و به فرایند انتقال پیام به شکل مطلوب کمک کنند. در نهایت در مورد اهداف و راهبردهای تربیت علمی که می‌بایست در کلاس درس از سوی معلم ارائه شود، صحبت خواهیم کرد.
سؤالات کلیدی برای ورود به موضوع ساحت تربیتی علمی و فناورانه
دکتر قافله‌باشی در پاسخ به این سؤال که اساساً چه تفاوتی بین آموزش‌های مرسوم و آنچه ما تربیت علمی می‌خوانیم، وجود دارد؟ گفت: منظور ما از تربیت علمی ایجاد یک سری شایستگی‌ها در متربیان است که از آن‌ها شخصیت‌هایی مسلح به تفکر خلاق و مهارت دانش‌افزایی و حل‌مسئله در مواجهه با علم و فناوری بسازد. همچنین خود را نسبت به جامعه مسئول بداند و برای انجام این مسئولیت تلاش کند. توجه به این نکته مهم است که این توانمندی‌ها از جنس رویکردی و مهارتی بوده، و لزوماً با حضور در مدرسه به دست نمی‌آید. ازاین‌رو، این‌که دانش‌آموز بتواند دانش‌افزا، خلاق و به دنبال حل‌مسئله باشد و در مواردی نیاز به کتاب درسی و معلم نداشته باشد، در فرایند چنین تربیتی محقّق می‌شود.
سؤال دوم این است‌که آیا تربیت علمی یک تربیت جداگانه است؟ و یا بر پرورش انسان در دیگر ساحت‌ها نیز اثرگذار است؟ در پاسخ به این سؤال هم باید گفت تربیت علمی در حقیقت ویژگی‌هایی دارد که می‌تواند به افراد کمک کند تا در دیگر ساحت‌ها و حوزه‌ها موفقیت بیشتری به دست آورد. دلیل این امر هم این است که تربیت علمی فرد را خلاق، نوآور و مسلّط برحل‌مسئله تربیت می‌کند و در نتیجه به دلیل چنین مهارت‌هایی او را قادر می‌سازد که بتواند در دیگر ساحت‌ها و حوزه‌های کاری و مراحل تحصیلی و زندگی، فرد مؤثّرتر و موفّق‌تری باشد. ازسوی‌دیگر، فردی که به توانمندی‌های لازم می‌رسد، برای خودش کرامت و جایگاه مسئولانه‌ای قائل می‌شود، در نتیجه می‌تواند برای خود، خانواده و جامعه نیز فرد مفید و موثّرتری باشد. ضمن این‌که علم از جنس ساختن است، و فردی که در معرض تربیت علمی قرار می‌گیرد خلاق، سازنده و مسئول می‌شود، و می‌تواند برای جامعه خود انسان کارآمد و مفیدی باشد.
سؤال سوم هم این‌است‌که تربیت علمی در مجموع چه فایده‌ای برای جامعه دارد؟ در پاسخ باید گفت تربیت علمی موجب ساختن نیرو و سرمایه انسانی است که مهم‌ترین دارائی هر جامعه‌ای به حساب می‌آید. در نتیجه افرادی که از تربیت علمی بهتر و با کیفیت‌تری برخوردار هستند، تبدیل به نیروی انسانی و سرمایه اجتماعی یک جامعه می‌شوند که می‌توانند آن جامعه را به سمت راه سعادت و پیشرفت سوق داده و رشد خود را به سوی کمال آسان‌تر سازند. ضمن این‌که چنین تربیتی می‌تواند به ساختن انسانی منجر شود که نگاه دانش‌بنیان به مسائل پیرامون خود داشته و به دنبال راه‌حل‌های اساسی برای پاسخ‌های بنیانی به مشکلات و مسائل جامعه خود طی طریق کند. به گونه‌ای که می‌توان گفت اگر جامعه و اقتصاد آن بتواند دانش‌بنیان شود، می‌توانیم چند پله بالاتر از جایگاهی که هم‌اکنون قرار داریم بایستیم.
و سؤال آخر این‌است‌که آیا توجّه به تربیت علمی، اثری بر سایر ساحت‌ها در جامعه دارد؟ پاسخ این سؤال هم مثبت است، زیرا اگر پیشرفت یک کشور و مسیر آن درون‌‌زا و متّکی بر توان و ظرفیت‌های بومی و داخلی باشد، تعامل و ارتباط اجزای آن جامعه هم با یکدیگر شکل و کیفیتی متفاوت خواهد یافت. در چنین فرضی درون‌زایی و انرژی حاصل از آن باعث اعتمادبه‌نفس، اتکای به ثروت و دارائی بومی و ملی، احساس امنیت خاطر و آسایش فکری خواهد شد و در نتیجه هر تلاش و کوششی با تکیه بر منابع بومی و داخلی، پیشرفت و رشد جامعه را به دنبال خواهد داشت. جامعه‌ای که از تربیت علمی و توان قابل ملاحظه‌ای برخوردار باشد و بتواند روی پای خودش بایستد، می‌تواند در مسیر توسعه و کارآمدی بیشتر، رفاه، امنیت و آسایش را برای آحاد جامعه فراهم کند که همه این‌ها نشان‌دهنده این‌است‌که تربیت علمی می‌تواند در ساختن جامعه‌ای مستقل و موفّق، مؤثّر باشد.
سه وضعیت و یک چشم‌انداز
این پژوهشگر و نویسنده حوزه علم و فناوری با ذکر این موضوع که کشورهای جهان در حال حاضر برای گام برداشتن به سوی آینده‌ای بهتر و مطمئن‌تر سه راه بیشتر پیش رو ندارند، اذعان داشت: هر کشوری در جهان کنونی یا باید به منابع زیرزمینی مانند گاز و نفت و معدن و... متکی باشد که این‌گونه منابع محدود، و دارای زمان مصرف مشخصی هستند.
راه دوم تکیه بر نیروی کار ارزان‌قیمت، مانند کشورهای فیلیپین، هند و... است که با ساختار شرکت‌های چندملیتی، تولید را بر عهده داشته و جایگاهی برای خود ایجاد کرده‌اند. موضوعی که می‌توان آن را دلیل عرضه ارزان‌قیمت نیروی کار در یک کشور قلمداد کرد، این‌است‌که این راه‌حل برای مسائل بنیانی یک کشور راه‌حل اساسی و بنیادی برشمرده نمی‌شود.
اما راه سوم که امروزه انتخاب بسیاری از کشورهای توسعه یافته است، دانش‌بنیان‌شدن یک کشور و تکیه بر سرمایه و نیروی انسانی است. یعنی کشور باید در صحنه‌ای حضور پیدا کند که در آن صحنه رقابت در حوزه دانش و ارزش افزوده است و باز هم مسیر آن از راه تربیت علمی و فناورانه می‌گذرد.
پس می‌توان گفت که تنها چاره کار برای توسعه و پیشرفت انتخاب همین راه سوم است که خوشبختانه در سال‌های اخیر زیرساخت‌های خوبی در کشور در حوزه علوم دانش‌بنیان و متکی بر فناوری‌های نوین ایجاد شده است. ضمن این‌که نیرو و سرمایه‌های انسانی قابلی در اختیار داریم که در صورت ایجاد عرصه می‌توانند در پیمودن چنین مسیری، برای کشور بسیار راهگشا و مفید باشند.
نکته مهم دیگر هم این است که بسیاری از مشکلات زیست‌محیطی، نیازهای خدماتی و صنعتی و تولید کشور، با استفاده از ظرفیت‌های دانش‌بنیان حل شده و مسیر توسعه و پیشرفت در این حوزه‌ها هموار می‌شود. بهعنوان مثال در زمینه استفاده از گاز، توصیه‌های زیادی در زمینه صرفه‌جویی و استفاده بهینه مطرح می‌شود، اما واقعیت این‌است‌که راه‌حل اصلی چنین مسائلی در حوزه گاز و بسیاری از انرژی‌های دیگر در استفاده هوشمندانه از فناوری نهفته است.
دکتر قافله‌باشی با بیان موضوعات فوق به بحث‌های اساسی در ساحت علمی و فناورانه پرداخت و نکات مهمی را در این زمینه بیان کرد که گزارش کامل آن را در ادامه می‌خوانید:
فرصت‌های ساحت علم و فناوری برای ورود به مباحث تربیتی
در ساحت علم و فناوری فرصت‌های زیادی برای تبیین مباحث تربیتی موجود است که در ادامه به دو مورد از مهم‌ترین آن‌ها اشاره می‌کنیم. فرصت‌هایی که آشنایی با آن‌ها می‌تواند به عینیت‌یافتن این ساحت تربیتی در مجلات آموزشی و تربیتی رشد، کمک کرده و با پرداختن به دلالت‌های آن در این نشریات، به شناخت و آگاهی بیشتر مخاطبان گسترده این مجلات دست یافت.
۱. ایجاد اشتراک نظر و وحدت نگاه در مورد وضعیت رو به رشد پیشرفتهای علم و فناوری در کشور
باید توجه داشته باشیم که شاخص جهانی نوآوری جهانی (Global Innovation Index)، کشورها را بر اساس توانمندی آن‌ها در نوآوری رتبه‌بندی می‌کند. نوآوری می‌تواند دربرگیرنده یک محصول جدید یا بهبودیافته (کالا یا خدمات)، یک فرآیند جدید، شیوه جدید بازاریابی، یا یک شیوه سازمانی جدید کسب‌و‌کار، و یا روابط خارجی باشد.
جمهوری اسلامی ایران از رتبه 95 در سال 2012 (سال ورود ایران به ارزیابی‌های این گزارش) به رتبه 53 در سال 2022 میلادی صعود کرده و یکی از بالاترین رشدهای ده سال اخیر جهان را به نام خود ثبت کرده است. از دلایل عمده این رشد که مصادف با شرایط تحریمی کشور بوده است می‌توان به بهبود حکمرانی و زیستبوم نظام نوآوری ایران اشاره نمود که خود را در رشد شرکت‌ها و محصولات دانش‌بنیان در حوزه‌های مختلف از جمله مواردی که در ذیل آمده، نشان داده است.
• حوزه‌های علم و فناوری
در حوزه علم و فناوری، کشور جمهوری اسلامی ایران توانسته است در موارد متعددی از جمله: تجهیزات صنعت نفت و گاز (توربین ملی گاز، انواع پمپ و توربین‌های صنعتی، انواع کاتالیست‌ها و غیره)، تجهیزات نیروگاهی (توربین نیروگاهی، نیروگاههای سیکل ترکیبی و غیره)، در حوزه دارو و تجهیزات پزشکی (واکسنسازی، داروهای نوترکیب، دستگاه شتاب‌دهنده خطی و غیره)، تجهیزات آزمایشگاهی (انواع میکروسکوپ، دستگاههای طیفسنجی، سانتریفیوژ و غیره)، صنایع ماشینسازی صنعتی (ماشین‌های سیانسی، ماشینآلات صنایع پلیمری و غیره)، صنایع الکترونیک (طراحی مدارهای پیشرفته الکترونیک، ساخت قطعات ابزار دقیق و غیره)، در زمینه زیرساخت‌های علوم پایه (رصدخانه ملی، پروژه چشمه نور و غیره)، صنایع دریایی و کشتیسازی (ساخت زیردریایی، ناوشکن، کشتی، سازه‌های دریایی، شناورها و غیره)، صنایع نظامی (انواع موشک، صنایع جنگال و غیره)، صنایع هوایی (پرتاب ماهواره، هواپیمای سبک، پهپاد، توانایی اورهال یعنی تعمیر اساسی قطعات و غیره)، فناوری‌های غذایی و کشاورزی (تولید انواع بذر بهبودیافته، بهبود خوراک دام، بهبود آبیاری و غیره) و فناوری‌های آب و محیط زیست (انواع سیستم‌های تصفیه آب و فاضلاب، سیستم‌های کاهش آلایندگی و غیره) دستاوردهای مهم و قابل توجهی داشته باشد.
• پیشرفتهای حاصله در زمینه نانو
بهعنوان یک نمونه شاخص و غرورآفرین، برنامه فناوری نانو ایران بر اساس برنامه ده‌ساله باعث رشد این فناوری در ایران شده است. ضمن این‌که در حال حاضر تعداد مقالات علمی قابل استناد ایران در پایگاههای معتبر جهانی در حوزه فناوری نانو به بیش از 12هزار مقاله در سال رسیده است. ایران بعد از چین، آمریکا و هند بیشترین تعداد مقاله را دارد و حتی بالاتر از کره جنوبی، آلمان و ژاپن ایستاده است. آن‌هم درحالی‌که سه کشور بالاتر از ایران روی هم رفته به اندازه 36 برابر ما جمعیت دارند. برنامه نانوی ایران تنها به دنبال دستاوردهای علمی نبوده و از همان ابتدا، برای تولید درآمد برای کشور و رفع مشکلات جامعه برنامه‌ریزی کرده است. آمار این حوزه نشان می‌دهد تعداد اقلام تولید شده در این حوزه از 11 قلم در سال 1387 به 1266 قلم در بیش از 10 حوزه صنعتی و توسط 268 شرکت در سال 1401 رسیده است. همچنین حجم فروش محصولات تولید داخل فناوری نانو از سال 1392 تا 99 بیش از 140 برابر رشد داشته است. این افزایش پس از حذف عامل تورم، در حدود 40 برابر بوده است. در سال 1400 بودجه تقریبی این ستاد رقمی در حدود 100 میلیارد تومان بوده است و نمیتواند عرض اندامی در مقابل دیگر کشورهای پیشرو داشته باشد.
اما عملکرد موفق برنامه نانو در ایران نشان می‌دهد دلایل موفقیت یک مجموعه در میزان بودجههای دولتی جست‌وجو نمی‌شود. موفقیت برنامه ملی نانوی ایران در حوزه توسعه علمی مدیون استفاده از ظرفیت‌های پراکنده در اقصی‌نقاط کشور بوده است. این برنامه میتوانست توسعه فناوری نانو را به صورت متمرکز در یک مرکز تحقیقاتی بزرگ در پایتخت و با استخدام دانشمندان این حوزه انجام دهد؛ اما متولیان این برنامه ترجیح دادند چتر حمایتی خود را در تمام کشور گسترش داده و به جای هزینهکردن برای ساخت و اداره یک مجموعه تحقیقاتی متمرکز، از ظرفیت تمام مراکز تحقیقاتی و تمام دانشمندان و دانشجویان کشور بهرهمند شوند.
۲. قابل لمس‌بودن و الهامبخشی مباحث علم و فناوری
ماهیت اقدامات و تلاش‌ها و در نتیجه آن پیشرفتهای حاصل در زمینه علم و فناوری، به‌گونه‌ای‌است که ملموس بوده و به‌همین‌جهت می‌تواند به راحتی مورد ارزیابی و قضاوت قرار گرفته و به دلیل تأثیرات مثبت آن موجب خرسندی، اعتمادبه‌نفس و افتخار جامعه باشد. برای نمونه می‌توان در خصوص تأثیر محصولات ساخت داخل در حوزه فناوری نانو، و تأثیر و بهبود آن در زندگی افراد به موارد زیر اشاره کرد:
• محصولات ساخت داخل در حوزه فناوری نان
پوشش سیمانی (ضدحریق)؛ می‌دانیم که اسکلت و سازه‌های فلزی ساختمان‌ها در برابر حریق بسیار آسیبپذیر هستند و افزایش مقاومت آن‌ها در برابر آتشسوزی زمان کافی را برای اطفای حریق توسط نیروهای آتش‌نشانی فراهم می‌سازد. پوشش سیمانی ضد حریق می‌تواند در این زمینه بسیار قابل استفاده باشد.
ساخت بتن سازهای (سبک)؛ می‌تواند موجب کاهش آسیب‌های زلزله و بهبود حمل و نقل شود.
رادیاتور (ضدخوردگی)؛ به منظور افزایش مقاومت رادیاتور، در برابر زنگ‌زدگی و فرسایش، با استفاده از لایه اکسید زیرکنیم نانومتری از پوشش‌دهی سطح استفاده می‌شود.
یخچال فریزر (آنتی باکتریال)؛ باکتری‌های موجود در یخچال می‌توانند موجب فساد مواد غذایی، تغییر در مزه و بوی آن‌ها شوند. علاوه بر این برخی از باکتری‌های داخل یخچال می‌توانند باعث بیماری شوند. بر همین اساس، استفاده از یخچال‌هایی که دارای بدنه داخلی آنتیباکتریال هستند می‌تواند مورد توجه قرار گیرد.
اجاق گاز (با پوشش چربی‌گریز)؛ اجاق گازی با پوشش حاوی نانوذرات با خاصیت چربی‌گریزی است که به منظور تسهیل پاک‌کردن این آلودگی کاربرد دارد.
ظروف آشپزخانه (آنتی باکتریال)؛ با بهره‌گیری از مواد دارای خاصیت آنتی باکتریال در بخش نانومتری اثر ضد باکتریایی به صورت چشمگیری افزایش می‌یابد، به‌‌طوری‌که قادر به ازبین‌بردن انواع مختلفی از باکتری‌ها است.
ژن موضعی درمان سالک؛ آمفوتریسین B داروی ضد انگل و ضد قارچ مؤثّری است که برای درمان بیماری سالک به کار می‌رود. به علت ایجاد سمیت کلیوی توسط این دارو فرمولاسیون‌های لیپوزومال می‌تواند برای دارورسانی هدفمند مورد استفاده قرار گیرد. فرم لیپوزومی آن از تأثیرات مخرّب این دارو بر بدن می‌کاهد و باعث افزایش نفوذ و انتقال به سطح قارچ می‌شود.
لباس هوشمند تب‌نمای کودک؛ پوشاکی است که به والدین این امکان را می‌دهد تا تب کودک خود را در نخستین دقایق بروز آن و از طریق تغییر رنگ لباس متوجه شوند. این خاصیت با استفاده از رنگدانه‌های حساس به دما (ترموکرومیک) حاصل می‌شود که با افزایش دمای بدن نوزاد، شروع به تغییر رنگ از آبی یا صورتی به سفید می‌کند.
دستگاه آرسنیک‌زدایی از آب؛ آرسنیک یکی از عناصری است که برای بدن انسان سمی و سرطان‌زا است. حذف آرسنیک از آب امری سخت و هزینه‌بردار است در روش جذب سطحی عناصر موجود در آب خام، در تماس با ماده واسطه، از آب جدا شده و جذب آن ماده می‌شوند.
دستگاه نانو حباب‌ساز؛ برای استفاده در کشاورزی و افزایش تولیدات گلخانه‌های هیدروپونیک، آبزی‌پروری و شیلات (افزایش تولید در واحد سطح)، محیط زیست (تصفیه آب و فاضلاب، احیای تالاب‌ها و دریاچه‌ها، بوزدایی)، فرآیندهای اکسیداسیون پیشرفته، تولید انواع محلول‌های گاز - مایع و مایع - مایع، صنایع لبنی و غذایی، پتروشیمی و نفت و گاز و جداسازی آب و روغن.
• کاربردهای فناوری بومی در حوزه روستایی
فناوری‌های بومی نه تنها در شهرها، بلکه در مناطق روستایی کشور قابل استفاده بوده که می‌توان از جمله كاربردهای آن به این موارد اشاره کرد:
پهپاد؛ شامل پهپادهای مبارزه با آفات و بیماری‌ها (تشخیص و سم‌پاشی) و کارنده (بذرپاشی مرتعی)،
ماهواره؛ مانند: ماهواره خیام و مقابله با تغییر کاربری اراضی کشاورزی،
فناوری‌های آب؛ به منظور تصفیه آب برای مصارف کشاورزی، دامپروری؛ در زمینه تهیه خوراک دام از حشرات، ضایعات و پسماندها، کسب و کار روستایی مانند فناوری‌های تبدیلی کوچک در زمینه تولید شکر، نخ ابریشم و جوراب.
اهداف و راهبردها
اهداف و راهبردهای ساحت علم و فناوری برگرفته از قوانین موضوعه و اسناد بالادستی هستند که در ادامه برخی از مهم‌ترین آن‌ها را مرور می‌کنیم.
قانون اساسی: در بخشی از متن مقدمه قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، آمده است: هدف از حکومت، رشددادن انسان در حرکت به‌سوی نظام الهی است (و الی الله مصیر) تا زمینه بروز و شکوفایی استعدادها به منظور تجلّی ابعاد خداگونگی انسان فراهم آید (تخلقوا باخلاق الله)، و این در گرو مشارکت فعّال و گسترده تمامی عناصر اجتماع در روند تحوّل جامعه است. همچنین در بخشی از اصل 3 قانون اساسی و بخشی از اصل ۴۳ آن قانون به: تقویت روح بررسی و تتبّع و ابتکار در تمام زمینه‌های علمی، فنی، فرهنگی و اسلامی از طریق تأسیس مراکز تحقیق و تشویق محقّقان و استفاده از علوم و فنون و تربیت افراد ماهر به نسبت احتیاج برای توسعه و پیشرفت اقتصاد کشور اشاره شده است.
بیانات رهبر معظم انقلاب: معظّم‌له در دیدار نخبگان و استعدادهای برتر تحصیلی در روز ۲۷ مهر ۱۴۰۱، فرد نخبه را بهعنوان یک توصیف ارزشی، مطرح نموده و منظور از آن را انسان صاحب استعداد پرکار و پرتلاشی بیان کردند که از هدایت الهی بهره گرفته باشد. همچنین ایشان انتظار از نخبگان را تبدیل تواناییِ شخصی به توانایی ملّی (ماندن در کنار مردم)، عدم غفلت از توانایی‌های خود (متوقّف‌نشدن)، عدم غفلت از ظرفیت‌های عظیم و وسیع کشور و عدم غفلت از دشمن و انتظار از مسئولین، زمینه‌سازی رشد و تحقیقات، شاخص قراردادن حل‌مسئله و نشان‌دادن افق روشن و شوقانگیزکردن فضای کشور برشمردند. موضوعاتی که می‌تواند در زمینه ساحت علم و فناوری بسیار مهم و مورد توجه باشد.
سند تحول بنیادین آموزش و پرورش: در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش که در سال ۱۳۹۰ از سوی شورای عالی انقلاب فرهنگی مصوّب و توسّط (ریاست جمهور وقت) برای اجرا ابلاغ شده است، در زمینه ساحت علم و فناوری موارد زیر به چشم می‌خورد:
• منزلت علم نافع، هدایت‌گر و توانمندساز و مقام و جایگاه عالم و معلّم؛
• ارج‌نهادن به دستاوردهای علمی و تجربه‌های بشری در چارچوب نظام معیار اسلامی و بسترسازی برای دستیابی به مرجعیّت علمی جهان؛
• زمینه‌سازی برای اقتدار و مرجعیت علمی و تکوین تمدن اسلامی؛
• تقویت روحیه علمی؛
• ارتقاء جایگاه علم و علم‌آموزی بهعنوان عاملی مؤثّر در دستیابی به حیات طیبه با تأکید بر حیثیت کاشفیت و مطلوبیت علم؛
• پرورش تربیت‌یافتگانی که از دانش‌های پایه و عمومی سازگار با نظام معیار اسلامی، همچنین از توان تفکّر، درک و کشف پدیده‌ها و رویدادها بهعنوان آیات الهی و تجلّی فاعلیت خداوند در خلقت و نیز، دانش، بینش و مهارت‌‌ها و روحیه مواجهه علمی و خلاق با مسائل فردی و خانوادگی و اجتماعی برخوردارند؛
• تبیین دستاوردهای علمی و فنی و تمدّن اسلامی ـ ایرانی؛
• توسعه مستمر شایستگی‌ها و توانمندی‌های اعتقادی، تربیتی، علمی و حرفه‌ای فرهنگیان.
سند راهبردی کشور در امور نخبگان (1391): همچنین در سند راهبردی کشور در امور نخبگان که در سال ۱۳۹۱ برای اجرا ابلاغ شده است. نخبه به فردی برجسته و کارآمد اطلاق می‌شود که در خلق و گسترش علم، فناوری، هنر، ادب، فرهنگ و مدیریت کشور در چارچوب ارزش‌های اسلامی اثرگذاری بارز داشته باشد و همچنین فعّالیت‌های وی بر پایه هوش، خلاقیت، انگیزه و توانمندی‌های ذاتی ازیک‌سو؛ و خبرگی، تخصّص و توانمندی‌های اکتسابی ازسوی‌دیگر، موجب سرعت‌بخشیدن به پیشرفت و اعتلای کشور شود. همچنین در سند مذکور، صاحب استعداد برتر به فردی اطلاق می‌شود که با توجّه به ویژگی‌های ذاتی خود امکان رسیدن به مرحله نخبگی را داراست ولی هنوز زمینه‌های لازم برای شناسایی کامل و بروز استعدادهای ویژه او فراهم نشده است.
اهداف کلان، راهبردها، اصول انتقال مفاهیم
اهداف کلان مطرح در زمینه ساحت علم و فناوری عبارتند از: ایجاد زمینه‌های شناسایی، رشد و شکوفایی حداکثری استعدادهای فردی و گروهی، همچنین ارتقاء ابعاد معنوی و دینی آن‌ها، تحقّق نظام جامع اخلاق نخبگی مبتنی بر آموزه‌های اسلامی و تلاش برای ترویج آن، به منظور رشد اخلاقی و معرفتی اجتماع نخبگانی و مصون‌سازی آنان، تبیین و تنظیم مسؤولیت‌ها و حقوق متقابل اجتماع نخبگانی و جامعه و افزایش حس دلبستگی ملّی آنان در چارچوب گفتمان نظام اسلامی و زمینه‌سازی شناخت و همکاری متقابل نخبگان مسلمان در سراسر جهان به منظور تحقّق بین‌الملل اسلامی و برپایی تمدّن نوین اسلامی.
اصول انتقال مفاهیم
اصول انتقال مفاهیم در ساحت علم و فناوری، در حوزه روش‌ها؛ شامل: آگاهیبخشی، آموزش و مشارکت؛ در زمینه دستاوردها؛ ارائه مصادیق به‌صورت ملموس، فراز و نشیب‌ها و انتقال حلاوت طی طریق به مخاطبان می‌باشد.
همچنین در زمینه شخصیت‌ها می‌توان از زاویه مسئولیت‌پذیری و حل‌مسئله، پرتلاشی و تسلیم‌نشدن در برابر سختی‌ها و توکّل و ایمان آنان به هدایت الهی، به این موضوعات پرداخت.
راهبردهای تفصیلی
در زمینه راهبردهای تفضیلی سه موضوع هدف، راهبرد و ابزار و روش مطرح است که در ادامه دو هدف و راهبرد و روش‌های مربوطه آن برای آشنایی بیشتر معرّفی می‌شود:
هدف اول شناسایی و رشد استعدادها (تقویت روحیه علمی و ارتقاء جایگاه علم و علم‌آموزی)، که راهبرد مورد نظر در این خصوص کمک به متربّی برای شناسایی استعدادهای ذاتی بوده و ابزار و روش مرتبط با بیان جذّابیت‌ها در حوزه‌های متنوّع علمی به زبان کودک و نوجوان و روش‌های استعدادیابی (کانونهای ارزیابی و توسعه) می‌باشد.
هدف دوم باز هم شناسایی و رشد استعدادها (تقویت روحیه علمی و ارتقاء جایگاه علم و علم‌آموزی) است؛ اما این‌بار با راهبرد داستانها، بازیها و تمرین‌هایی در مورد کار گروهی، صبر و حوصله، آموزش تجربه و فعّالیت‌های آزمایشگاهی: زمینه‌سازی رشد و پرورش استعدادهای ذاتی (تقویت توانمندی‌های اکتسابی) و با ابزار و روش کمک به متربی برای شناسایی استعدادهای ذاتی می‌باشد.
آشنایی با برخی راهبردهای تفصیلی در ساحت علمی و فناورانه
• بیان جذّابیت‌ها در حوزه‌های متنوع علمی به زبان کودکان (در سنین مختلف و قالب‌های مختلف) از طریق کتاب‌خوانی: بیان و پرداختن به جذّابیت‌های مطرح در ساحت علمی و فناورانه، در حوزه‌های متنوّع علمی می‌تواند کمک زیادی به مخاطبان بنماید تا با این ساحت و موضوعات مهم علمی و فناورانه آشنا شوند.
• روش‌های استعدادیابی (کانونهای ارزیابی و توسعه شایستگی‌ها): کانون ارزیابی رخدادی است که در آن تعدادی از افراد در مجموعه تمرین‌ها یا آزمون‌ها شرکت می‌کنند و توسّط ارزیابان آموزش دیده، از نظر شایستگی، مورد مشاهده و ارزیابی قرار می‌گیرند. کانون ارزیابی بر خلاف آنچه ممکن است از نام آن‌ها برداشت شود، یک مکان خاص نیست، بلکه ترکیبی ساختار یافته از تکنیک‌های ارزیابی و توسعه فردی است تا امکان ارزیابی کلی و دقیق از هر شرکتکننده را فراهم کند.
• زمینه‌سازی رشد و پرورش استعدادهای ذاتی (تقویت توانمندی‌های اکتسابی): داستانها، بازیها و آزمایش‌هایی در مورد کار گروهی، تجربه، فعّالیت‌های آزمایشگاهی و غیره می‌توانند خیلی مفید باشند.
• نشان‌دادن افق روشن و شوقانگیزکردن فضای کشور: در ساحت علم و فناوری فرصت‌های زیادی برای نشان‌دادن افق روشن و شوقانگیزکردن فضای کشور وجود دارد که می‌توان از آن در مجلات آموزشی رشد بهره گرفت. یکی از این موارد «تبیین مسیر طی‌شده و افق پیشرو (به‌ویژه با نگاه الگوی اسلامی ایرانی)» است.
• ارائه گزارش‌های شوقبرانگیز از فضاهای علمی: علاوه بر نشان‌دادن آن افق‌های روشن ارائه گزارش‌های عینی شوق‌انگیز از فضاهای علمی کشور خیلی مهم است. بهعنوان نمونه می‌توان به مورد استاد مجید انتظامی و واکنش ایشان پس از بازدید از نمایشگاه دائمی نانو اشاره کرد که گفته‌اند: از دیدن دستاوردهای ایران در حوزه فناوری نانو احساس غرور می‌کنم، چیزهایی داریم که می‌توانیم به آن ببالیم اما مردم از آن بی‌اطلاعند، امیدوارم روزبه‌روز بیشتر پیشرفت کنیم.
• آشنایی با ظرفیت‌های گذشته تمدّنی و ظرفیت‌های فعلی کشور برای پیشرفت: بیان گذشته تمدّنی و هویت‌ها و ظرفیت‌های سنتی، دینی و جغرافیایی کشور ایران می‌تواند در ساحت علم و فناوری بسیار غرورانگیز و شوق‌آفرین باشد.
• تبیین ظرفیت‌های نظام نوآوری برای رشد کشور و نسل جوان: بیان ظرفیت‌ها و توانمندی‌های نظام نوآوری برای رشد کشور و نسل جوان، در خصوص ساحت علمی و فناورانه، فرصت بسیار مهمی است که در این رابطه می‌توان به ظرفیت‌های مشارکت دانش‌آموزان در حرکت علمی کشور (جشنوارهها و المپیادهای علمی داخلی) و همچین خدمات علمی ارائه‌شده برای رشد اشاره کرد.
• مسئولیت‌پذیری نسبت به جامعه و شاخص قراردادن کارآمدی و حل مسئله: تبیین جایگاه مسئولیت‌پذیری در ساختن زندگی خوب و تأثیر همه اقشار به‌ویژه نسل جدید در ساخت آینده بسیار مهم و تأثیرگذار است که این موضوع در حوزه علم و فناوری جایگاه خاصی دارد. به‌همین منظور می‌توان در مجلات آموزشی رشد سرفصل‌هایی را به موضوع مسئولیت‌پذیری نسبت به جامعه و شاخص قراردادن کارآمدی و حل‌مسئله اختصاص داد.
• باور به بهرهمندی از هدایت الهی و ارتقاء ابعاد معنوی و دینی: ایمان و اعتقاد راسخ به موضوع هدایت امور از سوی خداوند متعال و تقویت ابعاد معنوی و دینی دانش‌آموزان و معلّمان، از جمله اموری است که در ساحت علمی و فناوری، همانند دیگر ساحت‌های شش‌گانه سند تحول بنیادین آموزش و پرورش، بسیار مهم و اثرگذار است.
• تزریق روحیه پرتلاشی و عدم توقّف در برابر چالشها: تقویت روحیه تلاش و کوشش و عدم سستی و تنبلی در این مسیر و همچنین عدم غفلت از مکر دشمن، موضوع مهمی است که می‌تواند در ساحت علمی و فناورانه مورد توجه قرار گیرد.
گفتنی است نشست‌های تخصّصی مجلات رشد در موضوعاتی با عناوین هشت‌گانه: «سبک زندگی اسلامی و ایرانی»، «تربیت زیستی و بدنی»، «تربیت اعتقادی، عبادی و اخلاقی»، «سواد حل‌مسئله»، «تربیت اجتماعی و سیاسی»، «تربیت زیبایی‌شناختی و هنری»، «تربیت اقتصادی و حرفه‌ای» و«تربیت علمی و فناورانه» از سوی دفتر انتشارات و فناوری آموزشی در سال جاری برنامه‌ریزی شده است.
از مجموعه این نشست‌ها تا کنون شش نشست با موضوعات «سبک زندگی اسلامی و ایرانی»، «تربیت زیستی و بدنی»، «سواد حل‌مسئله»، «تربیت زیبایی‌شناختی و هنری»، «تربیت اقتصادی و حرفه‌ای» و «تربیت علمی و فناورانه» برگزار شده است.