دبیر برنامه ویژه مدرسه گفت دفتر انتشارات و فناوری آموزشی می‌تواند در اشاعه و الگوسازی برنامه ویژه مدرسه نقش مؤثری ایفا کند.
به گزارش واحد خبر و رسانه دفتر انتشارات و فناوری آموزشی، جلسه تبیین برنامه ویژه مدرسه و ارتباط آن با فعالیت‌های این دفتر با حضور محمدصالح مذنبی، مدیرکل دفتر انتشارات و فناوری آموزشی، عظیم محبی، دبیر برنامه ویژه مدرسه و معاونان و رؤسای گروه‌‌های دفتر انتشارات و فناوری آموزشی برگزار شد.
در ابتدای این جلسه دکتر محمدصالح مذنبی، مدیرکل دفتر انتشارات و فناوری آموزشی هدف از برگزاری این جلسه را چنین بیان کرد: این جلسه با موضوع طرح بوم و ارتباط آن با مجموعه فعالیت‌های دفتر انتشارات و فناوری آموزشی تشکیل شده است. هم‌زمان با فعالیت‌های جاری در این دفتر لازم است از منظر اندیشه‌ورزی، مستمراً به آینده و مأموریت‌هایی که بر عهده داریم با نگاه اندیشمندانه و عالمانه بنگریم. این باعث خواهد شد که بر فعالیت‌های ما یک جهت‌گیری کلی حاکم شود و هیچ وقت فراموش نکنیم که مسئولیت ما در دفتر انتشارات و فناوری آموزشی و سازمان پژوهش چیست و در نتیجه ناظر به یک طرح کلی برنامه‌ریزی کنیم و بهبود سیستم انجام بدهیم.
وی ادامه داد: طرح بوم یکی از موضوعات بسیار مهمی است که از بخش‌های شکوفای برنامه درسی ملی است و اگر با همة ظرافت‌هایی که دارد در مجموعه نظام آموزشی از ستاد تا صف، خوب پایه‌ریزی شود، قادر خواهد بود که آینده مدارس ایران را به صورت پیش‌رونده جلو ببرد.
چیستی، چرایی و چگونگی بوم
در ادامه دکتر عظیم محبی، دبیر برنامه ویژه مدرسه در خصوص چیستی، چرایی و چگونگی برنامه ویژه مدرسه گفت: برنامه ویژه مدرسه چیست؟ با چه هدفی اجرا می‌شود؟ و چگونه در مدرسه اجرا می‌شود؟
وی ادامه داد: در سال 1394 دکتر امانی مدیرکل وقت دفتر تألیف کتاب‌های درسی ابتدایی و متوسطه نظری برای تدوین جدول دروس متوسطه دوم نظری از عبارت «برنامه ویژه مدرسه» استفاده کرد. بنابراین این برنامه جزو برنامه‌های درسی تلقی می‌شود که مصوبه شورای عالی آموزش‌وپرورش را دارد.
بر اساس بند 2-13 برنامه درسی ملی، برنامه ویژه مدرسه شامل اجرای فعالیت‌های خلاقانه، سمینار، پژوهش و... می‌باشد که در تمام پایه‌ها 50 ساعت به برنامه‌های درسی خارج از کلاس و مدرسه و 50 ساعت هم به فعالیت‌های پرورشی خارج از کلاس درس اختصاص می‌یابد. یعنی مدرسه 100 ساعت خارج از زمان رسمی برنامه دارد.
در مورد این واژه اختلاف نظرهایی وجود داشت. در سال 1395 بخشنامه‌ای بر اساس همین کلیدواژه به وزارتخانه آمد که به استان‌ها ابلاغ شود اما در جلسه مستندسازی تصویب نشد. دلیل آن‌ها هم این بود که این 100 ساعت همان فعالیت‌های معاونت پرورشی و آموزشی است. بنابراین عملاً این موضوع متوقف شد تا سال 1397 که وزیر وقت وزارت آموزش و پرورش (دکتر بطحایی) که رویکرد مدرسه محوری را دنبال می‌کرد به موضوع برنامه ویژه مدرسه علاقه‌مند شد. در شورای معاونان وقت وزارتخانه این موضوع دوباره مطرح شد. با وجود اینکه بوم فقط برای دوره متوسطه دوم مصوبه داشت، در آن جلسه شیوه‌‌نامه‌ای که جنبه قانونی دارد و در حال حاضر مبنای کار مدارس است، با امضای وزیر وقت به همه مدیران دوره متوسطه اول و دوره دوم ابتدایی ابلاغ شد.
مفهوم برنامه ویژه مدرسه
بوم مخفف «برنامه ویژه مدرسه» است. به مرور زمان این کلمه، خود به خود معنای واقعی خودش را که همان بوم مدرسه، اقتضائات محله و... را پیدا کرده است. بوم در حال حاضر یعنی هر مدرسه متناسب با نیازهای محلی و منطقه‌ای خودش برنامه تهیه کند.
اولین همایش توجیهی بوم در سال 1397 برای معاونان آموزشی و پرورشی استان‌ها برگزار شد. پس از آن دبیرخانه‌ای به نام شورای راهبری برنامه ویژه مدرسه با مسئولیت سازمان پژوهش تشکیل شد که جلسات آن هنوز ادامه دارد.
برنامه ویژه مدرسه به مدارس اجازه می‌دهد تا در طول یک سال حدود 60 ساعت از زمان آموزش را بر اساس نیازسنجی، به مهارت‌هایی با قید مهارتهای شغلی ـ حرفهای ذیل شش ساحت تعلیم و تربیت (تربیتی اعتقادی، عبادی و اخلاقی؛ تربیت اقتصادی و حرفهای؛ تربیت علمی و فناوری؛ تربیت اجتماعی و سیاسی؛ تربیت زیستی و بدنی؛ تربیت زیبایی‌شناختی و هنری) را پیش بینی کنند و آموزش بدهند.
چگونگی اختصاص زمان برای ارائه برنامه در ساعات کلاسی و غیرکلاسی از اختیارات مدرسه است و باید به گونه‌ای باشد که بهترین شرایط را برای اجرای موفق برنامه فراهم سازد.
پس این 60 ساعت اختیار، یکی از چرخش‌های تحولی به شمار می‌آید. یعنی از مدرسه از مدرسه مجری به مدرسه برنامه‌ریز و مولد تبدیل می‌شود.
این چرخش تحولی به چرخش‌های تحولی مبانی سند تحول در ذیل برنامه درسی بر می‌گردد که بر کاهش تمرکز و مشارکت مدارس تأکید دارد. ما در نظام آموزشی کشور، آموزش و پرورش غیر متمرکز نداریم. آموزش و پرورش ما متمرکز و حاکمیتی است. در این شیوه‌نامه جلوه‌های سیاست کاهش تمرکز و مدرسه محوری وجود دارد.
چون مدارس از نظر بودجه و نیروی انسانی هیچ اختیاری ندارند، کلمه «مدرسه محوری» اشتباه است. در آموزش و پرورش از منظر مدیریتی چیزی به عنوان مدرسه‌محوری (غیرمتمرکز) نداریم.
چرا بوم؟
دلیل علمی اجرای بوم این است که تا زمانی که برنامه‌های درسی موجود شامل کتاب‌های درسی و مجلات رشد به صورت متمرکز طراحی می‌شوند، نمی‌توانند همه نیازها را پوشش دهند. در برنامه‌ریزی متمرکز شرایط اقلیمی و محیطی همه مناطق کشور به طور کامل پوشش داده نمی‌شود.
در بوم سه هدف اصلی بر اساس اصل سوم برنامه درسی ملی مشخص شده است. توجه به تفاوت‌های ناشی از محیط زندگی (شهری، روستایی، عشایری، فرهنگی و جغرافیایی)؛ توجه به تفاوت‌های جنسیتی و توجه به تفاوت‌های فردی (استعداد و علاقه). یعنی برنامه‌های متمرکز طبق مبانی نظری هویت مشترک (هویت ویژه، هویت مشترک و هویت اختصاصی) را پاسخ می‌دهند. در هویت مشترک باید به نیازهای مشترک و ویژه دانش‌آموزان پاسخ داده شود. اما هویت ویژه و اختصاصی به هویت ملی، هویت محلی، هویت خانوادگی، آداب و رسوم و... دانش‌آموزان در مناطق مختلف کشور می‌پردازد.
بر این اساس سه نوع برنامه درسی داریم که در همان چرخش‌های تحولی زیرنظام برنامه درسی آمده است: برنامه درسی تجویزی، نیمه تجویزی و غیر تجویزی.
برنامه درسی تجویزی همان است که در کتاب‌های درسی نوشته می‌شود و الزامی است. البته در برخی از کتاب‌های درسی مثل فارسی، تفکر و کار و فناوری که درس‌های آزاد و انتخابی دارند به صورت نیمه‌تجویزی کار شده است. برنامه درسی غیر تجویزی یعنی کاملاً در اختیار مدرسه و معلم است.
در برنامه درسی موجود خلاء‌هایی وجود دارد که فعلاً مدارس آن را از طریق این 60 ساعت تحلیل و تکمیل می‌کنند. پس این سه برنامه جدا از هم نیستند. باید در یک راستا باشند تا اهداف شش ساحت را تأمین کنند و به تربیت دانش‌آموزان کمک کنند.
سال گذشته بسته‌های تحولی به عنوان یکی از برنامه‌های سازمان پژوهش معرفی شد. این فرصت خوبی بود که عوامل را آموزش بدهیم. از طریق آموزش‌های ضمن خدمت تمام مدیران دوره متوسطه اول و ابتدایی دوره دوم را آموزش دادیم.
برنامه‌ریزی در سطح مدرسه
تلاش کردیم متناسب با برنامه ویژه مدرسه یک الگوی نیازسنجی برای مدارس تعریف کنیم. الگوی نیازسنجی معلم در برنامه درسی شامل فراگیران، جامعه و رشته علمی است. این الگو برای برنامه ویژه مدرسه در مدرسه مناسب نیست. در کتاب الگوی برنامه‌ریزی بوم 10 منبع مهم نیازسنجی معرفی شده است که مدارس بر اساس آن عمل کنند. یکی از این منابع اهداف مصوب دوره‌های تحصیلی است. کار مدرسه این است که اهداف دوره‌های تحصیلی را تحلیل کند. مهم‌ترین منبع تحلیل نیازها برای تشخیص خلاءها آن اهداف دوره‌های تحصیلی است.
بعضی از هدف‌ها موجود هستند و خلاءشان کم است. مانند اهداف اعتقادی اخلاقی عبادی. کتاب‌ها و فعالیت‌های مرتبط زیادی در این رابطه وجود دارد. بنابراین اولین منبع نیازسنجی این است که اهداف را تحلیل کنند. از این تحلیل گزاره‌هایی به دست می‌آید و مهارتهای مورد نیاز استخراج می‌شوند.
یکی دیگر از منابع نیازسنجی اسناد توسعه کشور است. از میان این اسناد، سند مربوط به سیاست‌های اقتصاد مقاومتی و بیانیه گام دوم انقلاب می‌تواند در برنامه درسی مدرسه قرار بگیرند.
در اینجا مدرسه چه کار باید بکند؟ در تحلیل کلان، این موضوع در مجلات رشد به آن پرداخته می‌شود و کار مدرسه نیست. اما مدرسه می‌تواند تحلیل کند که آیا در کتاب‌های درسی و فعالیت‌های پرورشی به دانش و پژوهش، اخلاق و معنویت و سبک‌های زندگی پرداخته شده و آیا برای آن‌ها برنامه‌ای وجود دارد؟ اگر برنامه‌ای وجود ندارد، مدرسه خودش برای آن برنامه‌ریزی کند. در پنج بند از 21 بند سیاست‌های اقتصاد مقاومتی به توسعه فرهنگ کارآفرینی اشاره شده است که برخی از آن بی‌اطلاعند.
از تحلیل فعالیت‌های عاطفی و اجتماعی مدرسه، تحلیل عملکرد بچه‌ها، و... می‌توانند به موضوعاتی برسند و در آن زمینه کار کنند. در نهایت به تدوین برنامه‌هایشان می‌رسند. برای تدوین برنامهها فرمی برای استان‌ها ارسال شده است که همان عناصر برنامه درسی هستند.
در فرم تدوین برنامه از مدارس خواسته شده زمان مشخص اجرای برنامهها را مشخص کنند. ارتباط برنامهها با درس‌های تجویزی مشخص شود. مجری چه کسی است؟ چه امکاناتی مورد نیاز است؟ مدارس با استفاده از بوم می‌توانند علم برنامه‌ریزی درسی را هم تمرین کنند.
مدرسه در برنامه ویژه مدرسه می‌تواند از نهادهای محلی و.. استفاده کند. مبنای کار ما این است که مدرسه بتواند برنامه تدوین کند. طبیعی است که در شرایط کرونا، برنامه درسی ما هم خوب اجرا نمی‌شود.
طبق برنامه درسی ملی در مدارس 30 هفته برنامه رسمی داریم. بر اساس اظهار دفتر تألیف، کتاب‌های درسی برای 28 هفته تألیف شده‌اند. مدارس برای این دو هفته وقت دارند که کارهای ترمیمی انجام دهند که اسم آن مدیریت زمان است. این کار به صورت هفتگی برای مدارس ابتدایی امکان‌پذیر است اما برای مدارس متوسطه کم‌تر امکان دارد. مخاطب اصلی آن هم فقط معلمان نیستند. مربیان تربیتی و مشاوران هم هستند.
امسال چهارمین سالی است که برای دوره متوسطه اول و دوره دوم ابتدایی بخشنامه ارسال شده است. سال اول در اختیار استان‌ها بود که آن را اجرا کنند. بررسی‌ها نشان داده سال1397 (سال اول) حدود 10 درصد سال 1398 (سال دوم) حدود 50 درصد و سال گذشته تمام مدارس دوره ابتدایی دوم و متوسطه اول توجیه شده‌اند و کار در مدارس انجام می‌شود.
ارتباط بوم با فعالیت‌های دفتر انتشارات و فناوری آموزشی
اولین مأموریت این دفتر اشاعه و الگوسازی بوم است. در این زمینه در برخی از مجلات رشد مانند رشد مدرسه فردا به برنامه ویژه مدرسه اشاره مستقیم شده است. سال گذشته ویژه‌نامه‌ای برای بوم در رشد مدرسه فردا منتشر شد. در هر شماره از رشد معلم نیز توضیحاتی در این خصوص ارائه می‌شود. در شبکه رشد هم فیلم‌های آموزشی، کتاب‌های راهنما و... برای استفادة مدارس بارگذاری شده‌اند.
با ثبت تجربه معلمان در رشد آموزش ابتدایی یا انعکاس چرخش تحولی مدرسه‌محور و... در رشد مدیریت مدرسه نیز می‌توان در اشاعه بوم سهیم بود.
همچنین معلمان مدارس می‌توانند از مجلات دانش‌آموزی رشد به عنوان بسته‌ای برای آموزش استفاده کنند. شرط آن این است که این مجلات مطالبی متناسب با کارآفرینی، مهارتهای پژوهشی و... را کار کنند. یعنی زمانی که مجلات رشد دانش‌آموزی به دست مدیر مدرسه رسید بتواند با استفاده از آن مهارتهای پژوهشی را به دانش‌آموز یاد بدهد. در این مجلات می‌توان متناسب با سن دانش‌آموزان مهارتهای پژوهشی یا سواد مالی را توضیح داد. ما باید از ظرفیت مجلات دانش‌آموزی بیشتر استفاده کنیم.
در جشنواره‌های رشد نیز باید به منابعی اولویت بدهیم که در زمینه آموزش مهارت‌ها و کارآفرینی فعالیت دارند. باید با فراخوان در این زمینه بخش خصوصی را تشویق کنیم که روی این موضوعات کار کنند و در جشنواره‌های رشد شرکت کنند. در نهایت پس از بررسی و پذیرش آثار تولید شده، در سایت رشد بارگذاری شوند. الان مشکل اینجاست که بسته آموزشی خوب وجود ندارد.
در پایان این جلسه تعدادی از حاضران به بررسی و تحلیل ابعاد مختلف برنامه ویژه مدرسه، نحوه انعکاس این برنامه در مجلات رشد، مسائل و چالش‌های آن پرداختند.