ضرورتها و اهداف
فصلنامه رشد آموزش علوم اجتماعی، مجله اختصاصی معلمان، دبیران، دانشجو-معلمان و کارشناسان علوم اجتماعی وزارت آموزشو پرورش است که با رویکرد آموزشی و هدف ارتقای بینش، افزایش دانش، روزآمدسازی اطلاعات، تقویت مهارتهای تدریس و نیز تبادل تجربهها و هماهنگی و همکاری میان اضلاع آموزش علوم اجتماعی کشور منتشر میشود. مجله «رشد آموزش علوم اجتماعی» در پاییز سال 1368 با هدفها، نیازها و ضرورتهای مشخص و روشنی متولد شد که نهتنها هنوز نیز به قوت خود باقی هستند، بلکه اهمیت پیگیری و تحقق آنها صدچندان شده است. خلاصه هدفهای مزبور از این قرار است:
1. پشتیبانی از برنامه درسی و آموزشی علوم اجتماعی؛
2 . دانشافزایی، روزآمدسازی و توسعه شناخت علمی معلمان نسبت به علوم اجتماعی؛
3. توسعه دانش اجتماعی بومی و پیوند علوم جتماعی با زندگی و تلاش برای بازیابی اندیشه های اجتماعی در منابع و ذخایر فرهنگی کشور؛
4. تبادل تجربههای زیسته بین معلمان علوم اجتماعی و توسعه مهارتهای آموزش و تدریس علوم اجتماعی؛
5. هماهنگی و تبادل نظر میان اضلاع سهگانه آموزش علوم اجتماعی در کشور، شامل معلمان و دبیران، سیاستگذاران و برنامهریزان درسی و استادان، صاحبنظران و اندیشمندان حوزه علوم اجتماعی در کشور.
مرور گذشته
در طول 27 دوره انتشار مجله، این هدفها همواره پیگیری شدهاند؛ اگرچه حرکت در جهت تحقق آنها متناوب بوده است. در برخی سالها بعد نظری (تئوریک) دانش اجتماعی بر مجله غالب شده و وجه دانشگاهی آن بر سایر ابعاد پیشی گرفته است. در چنین شرایطی لاجرم حضور استادان و صاحبنظران دانشگاهی در مجله پررنگتر بوده است و دو ضلع دیگر در حاشیه قرار داشتهاند. بهتبع این جهتگیری، مباحث آموزشی و مدرسهای، و نیز جنبههای کاربردی دانش اجتماعی هم سهم و وزن قابلتوجهی در مجله نداشتهاند.
در سالهای دیگری تلاش شد مجله بیشتر در خدمت یک ضلع دیگر آموزش، یعنی برنامهریزان، سیاستگذاران و گروههای تألیف کتابهای درسی، قرار گیرد. در این وضعیت نیز معلمان، دبیران، صاحبنظران و اندیشمندان حوزه علوم اجتماعی در سایه قرار گرفتند و ظهور و بروز شایسته و درخوری در مجله نداشتند. مباحث نظری و دانش روز علوم اجتماعی از یک سو، و تجربههای زیسته معلمان و چگونگی اجرا و عملیاتیشدن برنامه قصدشده در مدرسه از سوی دیگر، در این دوره با توجه به جهتگیری کلی آن، کمتر مجال بروز و انتشار مناسب در مجله یافته است.
در برخی سالها نیز که دوره فترت به شمار میرود، آموزش دانش اجتماعی در مجله اصولاً به حاشیه رفت و مبحثهای اقتضایی و کمتر مرتبط با دانش روز علوم اجتماعی و یا موضوعهای کمترمدرسهای جای آن را گرفت. به تبع چنین شرایطی هر سه ضلع آموزش حضور کمفروغی در مجله داشتند.
بهطور کلی به نظر میرسد در همه این سالهای پرفراز و نشیب، بهرغم نقش بسیار مثبت این مجله در توسعه دانش اجتماعی و آموزش ضمن خدمت معلمان، و با وجود تلاشهای صادقانه و بیشائبه همه دستاندکاران، مجله رشد علوم اجتماعی کمتر توانست آنچنانکه باید منعکسکننده معتدل صدای همه اضلاع سهگانه آموزش علوم اجتماعی در کشور (معلمان، سیاستگذاران و برنامهریزان و استادان و صاحبنظران) باشد. در این میان، معلمان و دبیران بهعنوان بنیادیترین حلقه آموزش و مروجان اصلی دانش اجتماعی و نیز مخاطبان اصلی مجله، کمترین سهم و حضور را در مجله داشتهاند و محتوای مجله کمتر پاسخگوی نیازها و مطالبات آنان برای تدریس بهتر و عمیقتر این درس بوده است. تجربههای زیسته معلمان و نقد و نظرهای آنها در مورد منابع درسی کمتر در مجله منعکس شده و نیازهای معلمان علوم اجتماعی دورههای ابتدایی و متوسطه اول (راهنمایی) اصولاً فرصتی برای طرح در مجله نداشته است.
از سوی دیگر، تقویت و تکمیل برنامههای درسی و نقد و ارزیابی آنها با نگاهی رو به جلو و آیندهنگرانه، و نیز رویکردهای تلفیقی نوین در آموزش علوم اجتماعی هم مجال مناسب و درخوری برای بحث و بررسی در مجله نیافته است. علاوه بر اینها، دانش روز علوم اجتماعی، نظریههای جدید صاحبنظران مطرح و شاخصها، سؤالها و مسئلههای جدید این حوزه در سطح جهانی از یک سو، و نیز دانش اجتماعی بومی و ملی و مسائل اجتماعی کشور از سوی دیگر، آنچنانکه مورد انتظار است، در مجله مطرح نشده است.
تحول مجله
در پرتو چنین دریافتی و ارزیابی از وضعیت گذشته، مجله رشد علوم اجتماعی از دوره شانزدهم (شماره 60) در پاییز سال 1392، کوشید با توجه به اسناد بالادستی، بهویژه برنامه درسی ملی و هدفها و راهبردهای مجلههای رشد، تحولات فضای اجتماعی و فرهنگی کشور، تغییر علاقهها و نگرشهای مخاطبان، و نیز تحول آرایش رسانهای و میدانگرفتن رسانهها و شبکههای اجتماعی، بهتدریج طی سه سرفصل به شرح زیر آینه تمامنمای خواستها، نیازها، مطالبهها، انتظارها و تواناییهای اضلاع سهگانه آموزش علوم اجتماعی در کشور باشد:
۱. برنامه درسی و آموزشی علوم اجتماعی
با توجه به رویکرد آموزشی مجله، احساس نیاز معلمان و مخاطبان و نیز تغییر و تحولاتی که به تبع برنامه درسی ملی در برنامه درسی علوم اجتماعی رخ داده است، این بخش جایگاه مهمی در این دوره از مجله داشت. در این سرفصل طی دوره جدید به مطالب و موضوعهایی از این دست پرداخته شد: اشاعه، تقویت، تکمیل و تحلیل برنامه درسی؛ نقد و ارزیابی کتابها و منابع آموزشی و روشهای تدریس و ارزشیابی درس علوم اجتماعی؛ شرح و بسط مبانی، مفهومها و موضوعهای کتابهای درسی در پرتو دانش جدید، پیوند دانش اجتماعی با زندگی اجتماعی و کاربردیکردن درسهای علوم اجتماعی؛ طرح تجربههای معلمان؛ گفتوگو با معلمان مؤلف، پژوهشگر و موفق؛ گفتوگو با برنامهریزان و مؤلفان کتابهای درسی؛ معرفی انجمنهای علمی معلمان، دبیرخانه کشوری درس علوم اجتماعی و اطلاعرسانی از نشستها، همایشها و گردهماییهای معلمان علوم اجتماعی.
۲. دانش نوین علوم اجتماعی
تحولات علوم اجتماعی طی دهههای اخیر، رشد و گسترش نظریات و رویکردهای نو و تولد صاحبنظران جدید از یک سو، و احساس نیاز و فاصلهگرفتن معلمان از مبحثهای جدید اجتماعی و ضرورت بازآموزی و آموزش ضمن خدمت معلمان از سوی دیگر، طرح موضوع دانش نوین علوم اجتماعی در مجله و بحث در مورد آن را اجتنابناپذیر کرد. از همین رو در سرفصل دانش نوین علوم اجتماعی، این مبحثها مورد تأکید و توجه ویژه قرار گرفتند: تبیین مفهومها و موضوعهای جدید در علوم اجتماعی؛ طرح نظریهها، مکتبها و رویکردهای نو در علوم اجتماعی؛ معرفی صاحبنظران و اندیشمندان معاصر؛ شرح روشهای تحقیق در علوم اجتماعی؛ معرفی پژوهشها و کتابهای جدید و نیز نشریهها و سایتهای تخصصی این حوزه؛ گزارش نشستها و همایشهای ملی و بینالمللی؛ معرفی رشتهها، گرایشها، دانشگاهها و انجمنها و مجامع علمی و بینالمللی.
۳. دانش اجتماعی بومی ایران
بازیابی و معرفی سرچشمههای اندیشه اجتماعی در فرهنگ دینی و ملی ایران، و از این رهگذر، آشنایی با ذخایر ارزشمند دانش اجتماعی بومی ایران، یکی از محورهای اساسی مجله رشد علوم اجتماعی در دوره جدید بود. زیر سرفصل سوم این موضوعها مورد توجه قرار گرفتند: تبیین اندیشههای اجتماعی در اسلام و متون دینی؛ شرح آرای اجتماعی عالمان مسلمان؛ اندیشههای اجتماعی در متون کهن ادبی و نیز ادبیات معاصر ایران؛ فرهنگ و فولکلور ایران، مردمشناسی و تکنگاریهایی در مورد زندگی اجتماعی در منطقههای متفاوت ایران؛ معرفی مطالعات موردی در زمینه زندگی اجتماعی در ایران؛ تبیین جامعهشناسی زندگی روزمره در ایران؛ بررسی دیدگاهها و نظریات مختلف در مورد جامعه ایران و معرفی جامعهشناسان و اندیشمندان اجتماعی ایران.
آنچه بهعنوان محورها و سرفصلهای محتوایی مجله در دوره جدید مطرح شد، فهرستی بسته و محدود به عنوانهای مطرحشده نیست، بلکه این عنوانها و موضوعها متناسب با تحولهای جامعه، دانش اجتماعی و نیازها، مطالبهها و نظرات معلمان و مخاطبان مجله و سایر اضلاع آموزشی، مورد بازاندیش قرار گرفت و مسیر پویایی و تحول همچنان ادامه خواهد یافت.
رویکرد مجله در هر یک از این سه سرفصل، با توجه به خط مشی مجله، آموزشی است. تلاش شد معلمان در هر یک از این سه حوزه به دانش، بینش و مهارتهایی تجهیز شوند که بتوانند درس علوم اجتماعی را غنیتر، عمیقتر، لذتبخشتر و مؤثرتر ارائه کنند. از این رهگذر تلاش شد جایگاه، اعتبار و ارزش این درس نزد معلمان و دانشآموزان بیش از پیش تقویت شود. مجله رشد آموزش علوم اجتماعی، همچنان که پیش از این یادآوری شد، کوشید به شکلی معتدل انعکاس صدای همه دستاندرکاران آموزش علوم اجتماعی، بهویژه معلمان و دبیران باشد.
مشارکت دبیران و معلمان
فصلنامه رشد آموزش علوم اجتماعی تحریریهای به وسعت همه معلمان، کارشناسان و برنامهریزان آموزشی، مؤلفان کتابهای درسی، استادان و دانشجویان رشتههای علوم اجتماعی در دانشگاه فرهنگیان و مراکز تربیت معلم و سایر دانشگاههای کشور دارد. رویکرد مجله در دوره جدید و تلاش برای اینکه ارگان و صدای دبیران و معلمان علوم اجتماعی کشور باشد، با استقبال بینظیری از سوی دبیران و معلمان کشور روبهرو شده است. به همین دلیل سهم و نقش دبیران، معلمان و فرهنگیان در تولید محتوای مجله رشد آموزش علوم اجتماعی در دوره جدید بیش از سایر گروهها بوده است؛ به نحوی که طی ۱٠٠ شماره به طور متوسط 70 درصد مطالب مجله در قالب مقاله، گفتوگو، گزارش، یادداشت، خاطره و تجربه از سوی دبیران، معلمان و کارشناسان آموزشی کشور به رشته تحریر در آمده است که در این میان یک سوم آثار از دبیران و معلمان استان تهران و دو سوم آثار از دبیران و معلمان سایر استانهای کشور بوده است.
از اینرو دست همه این عزیزان را به گرمی میفشاریم و از همه معلمان، دبیران، برنامهریزان، مؤلفان کتابهای درسی و دانشجویان، استادان و صاحبنظران و اندیشمندان علوماجتماعی و نیز نهادها و انجمنهای ملی که دغدغه توسعه دانش علوم اجتماعی در جامعه ایران را دارند دعوت میکنیم که با ارسال مطالب، مقالات، نقدها، نظرات و پیشنهادهای خود، ما را در این راه یاری کنند.
سهگانه تحول
در مجموع حاصل ارزیابی دوره جدید مجله رشد آموزش علوم اجتماعی را میتوان تحول در سه حوزه رویکردهای کلان ، محتوا و قالبهای رسانهای چنین خلاصه کرد:
رویکرد:
• توجه و تأکید بر رویکردها و جهتگیریهای برنامه درسی ملی به آموزش علوم اجتماعی؛
• توجه و تأکید بر تغییر و تحولات در دنیای علم و دانش نوین علوم اجتماعی و تحولات فناوریهای نوین؛
• توجه و تأکید بر سه سرمشق کلان: برنامه درسی و آموزشی علوم اجتماعی، دانش اجتماعی بومی و دانش نوین علوم اجتماعی؛
• توجه به برنامههای حال و آینده آموزش و تربیت دبیر علوم اجتماعی؛
• توجه و تأکید بر آموزش معکوس و مجازی همپای آموزش معمول و حضوری.
محتوا:
• توجه به پیوند درس با واقعیتها و مسئلههای زندگی اجتماعی؛
• توجه به مباحث کاربردی و عملی همپای مباحث نظری؛
• توجه همزمان به اشاعه و ترویج برنامههای آموزشی در کنار نقد و ارزیابی آنها؛
• توجه به موضوعها و مسئلههای جامعه مجازی همپای جامعه واقعی؛
• توجه به جامعهشناسی بومی و دینی همپای جامعهشناسی علمی و نوین؛
• توجه به جامعهشناسان ایرانی همپای جامعهشناسان جهانی؛
• توجه و تأکید بر تبادل تجربههای علمی و آموزشی بین دبیران و معلمان.
معیارهای رسانهای:
• توجه و تأکید بر روزآمدی محتوا متناسب با دوره انتشار؛
• توجه و تأکید بر تصویر و اطلاعنگاری (اینفوگرافی) همپای شکلهای متنی؛
• توجه و تأکید بر تنوع قالبهای رسانهای، شامل مقاله، یادداشت، گفتوگو، میزگرد، گزارش، خاطره و تجربه، نقد و معرفی کتاب، معرفی فیلم و پویانمایی؛
• توجه و تأکید بر تنوع و تکثر نویسندگان؛
• توجه و تأکید بر کوتاهی، جذابیت و روانی و سلیسی مطالب.
چشمانداز آینده
فصلنامه رشد آموزش علوم اجتماعی، با توجه به تغییرهای فضای رسانهای، توسعه رسانههای مبتنی بر وب و شبکهها و رسانههای اجتماعی، از یکسو سعی دارد روزآمدسازی مطالب و محتوا را همواره در نظر داشته باشد و سهولت و سرعت دسترسی مخاطبان را به مجله افزایش دهد، و از سوی دیگر آمادگی دارد تنها به نسخه چاپی مجله اکتفا نکند و علاوه بر ضمیمهکردن فایلهای صوتی و تصویری هر یک از مطالب در نسخه دیجیتال هر شماره از نشریه، زیر عنوان «مدرسه برخط علوم اجتماعی»، مبحثهای زیر را دنبال کند:
• آموزش برخط نظریههای کلاسیک جامعهشناسی؛
• آموزش برخط نظریههای نوین جامعهشناسی؛
• آموزش برخط روشهای پژوهش در علوم اجتماعی؛
• معرفی برخط رشتهها و شاخههای علوم اجتماعی؛
• معرفی برخط تجربههای معلمان علوم اجتماعی سایر کشورها؛
• معرفی منابع منتخب آموزش علوم اجتماعی در سایر کشورها.
این درسنامه به شکل مجموعهای از فیلمهای کوتاه، بین 5 تا 10 دقیقه، همراه با ترجمه و زیرنویس، در وبگاه (سایت) مجله رشد آموزش علوم اجتماعی در دسترس خواهد بود.