در جست‌وجوی هویت

خوش‌نویسی در فرهنگ ایرانی جایگاه مقدسی دارد و نه تنها به عنوان خط، یعنی وسیله‌ای برای بیان سخن، بلکه به‌عنوان عنصری گران‌بها از میراث هنری ما شناخته می‌شود. سیالیت و ظرافت خطوط زیبای فارسی به‌طور تاریخی در کانون هویت زیبایی‌شناختی و فرهنگی ایران قرار دارد و با سنت‌های غنی شعر، ادبیات و هنرهای بصری آن در هم تنیده است. چند سالی است سیاست آموزشی در کشور برای آموزش خط تحریری از اول ابتدایی از روش آموزش خط نسخ به سمت آموزش خط نستعلیق تغییر مسیر داده است و امروز این پرسش‌ ظریف بین معلمان دوره ابتدایی و همچنین معلمان هنر مطرح است: «آیا این خط نستعلیق است که هویت ایرانی را به‌طور اصیل تجسم می‌بخشد یا خط نسخ؟ و برای آموزش خط تحریری کدام روش مناسب‌تر است؟»

خط نستعلیق که اغلب به‌خاطر زیبایی، ظرافت و سیالیت آن مورد ستایش است، مدت‌ها با شعر و نسخه‌های خطی فارسی مرتبط بوده است و به‌ویژه در دوران تیموری و صفوی به‌ شهرت رسیده است. در عین‌حال خط نسخ هم، با شکل زاویه‌دار و ساختارمند خود، به‌طور گسترده در متن‌های مذهبی و اسناد رسمی استفاده شده است و جنبه متفاوتی از حوزه فرهنگی اسلامی را نمایندگی می‌کند. دوگانگی بین این دو خط فراتر از ترجیحات صرفاً سبک‌شناختی بوده است و به روایت‌های تاریخی و فرهنگی عمیق‌تری می‌پردازد.

در این شماره با بررسی انتقادی پیشینه‌های تاریخی این دو خط، به تفاوت‌های سبک‌شناختی و اهمیت فرهنگی آن‌ها در چارچوب گسترده‌‌تر میراث ایرانی پرداخته‌ایم و با بررسی منشأ و تکامل آن‌ها تلاش کرده‌ایم درهم ‌تنیدگی این خطوط را در جوامع فارسی‌زبان کشف کنیم. هدف نیز این است که نه‌تنها این ‌شکل‌های خوش‌نویسی را آینه‌سان و مقابل هم قرار دهیم، بلکه نقش‌های آن‌ها را در چشم‌انداز بصری و فرهنگی ایران نیز نشان دهیم.

موافقان آموزش خط نستعلیق این روش آموزشی را در زمینه گسترد‌ه‌تر یعنی تاریخ شکل‌گیری ادبیات و تاریخ تولید کتاب‌آرایی می‌بینند و تأکید می‌کنند که درک روش آموزشی بر پایه خط نستعلیق بر اهمیت یادگیری این سنت دیرپا در سنین کودکی تأکید دارد و در فهم زیبایی‌شناسی و شکل‌دهی چشم‌انداز بصری و فرهنگی ایران در آینده تأثیر‌گذار خواهد بود. اما مخالفان بر این باورند که هر چند خط نستعلیق جلوه زیبایی‌شناختی قدرتمندی دارد، اما همین باعث دیرخوانی کلمات می‌شود و این مسئله برای دانش‌آموز اول ابتدایی که در حال یادگیری «تصویر حروف» است باعث دوگانگی می‌شود؛ بنابراین همان روش مرسوم قبلی موفق‌تر است.

به هر روی ما در این شماره و برای رسیدن به اهداف تحلیلی و تاریخی بحث، به پیشینه جغرافیایی خوش‌نویسی در ایران پرداخته‌ایم و اسناد بالا‌دستی آموزش‌‌و‌پرورش را بررسی کرده‌ایم.نیز با خوش‌نویسان طراز مصاحبه ترتیب داده‌ایم و نظر معلمان سطح ابتدایی را پرسیده‌ایم و خلاصه تلاش کرده‌ایم با توجه به محدودیت صفحه‌ها در نشریه یکی از مباحث ارزشمند و تأثیر‌گذار آموزش هنر در کشور را بررسی کنیم. در آینده نیز تلاش خواهیم کرد دوباره به این پرونده بازگردیم و صفحه‌های مجله را در اختیار کارشناسان بیشتری قرار دهیم.