مقدمه
کمی بیش از نیم قرن پیش اعتقاد بر این بود که «علم شیمی علاوه بر اینکه قادر است انسان را تغذیه کند، میتواند لباس هم بپوشاند، بسیاری از چیزهای راحت، ارزان و کاربردی را به زندگی فرد بیاورد و تمام مشکلات ناشی از مصرف بیرویه سوختهای فسیلی و کمآبی را برطرف نماید». اما با وجود ارائه بسیاری از فراوردههای مفید در حوزههای دارویی، پوشاک، مواد غذایی، سوختهای پاک و غیره، بیشتر مردم تصویر بدی از این علم دارند. علم شیمی به دلیل مشکلاتی که برای نسل بشر به ارمغان آورده است و باز هم ممکن است به بار بیاورد، بهطور فزایندهای مورد تحقیر قرار گرفته است.
امروزه بین دو جمله معروف: «شیمی به امور انسانی دستدرازی میکند» و «موفقیتهای علم شیمی در همه جا برای ما قابل مشاهده است» تناقض زیادی وجود دارد. به نظر میرسد در قرن جدید، افراد کمتری به درستی متوجه میشوند که شیمی چیست. شیمیهراسی بهصورت «ترس غیر منطقی از مواد شیمیایی» هنوز در جهان وجود دارد و هر روز گستردهتر میشود. یکی از نمونههای معروف، ماجرای معرفیکردن ترکیبی به نام «دی هیدروژن مونوکسید» است. دی هیدروژن مونوکسید نام شیمیایی آب است که شوخیوار برای بهفکروادارکردن مردم استفاده میشود تا هر گفتاری را سهل باور نکنند و کمی روی آن فکر کنند. سال 1997، دانشآموز چهارده ساله آمریکایی متنی را در معرفی دی هیدروژن مونوکسید میان پنجاه نفر از دانشآموزان مدرسه خود به اشتراک گذاشت:
«این ماده شیمیایی رنگ و بو ندارد و در بسیاری از ترکیبات شیمیایی یافت میشود. اسید هیدرید و اسید هیدروکسیل نامهای دیگر آن هستند. عنصر مادر این ماده، رادیکال هیدروکسید ناپایدار است که در بسیاری از مواد شیمیایی خطرناک، مانند اسید سولفوریک، نیتروگلیسیرین، تیزاب سلطانی یا اتانول یافت میشود. تحقیقات علمی نشان دادهاند که دی هیدروژن مونوکسید میتواند ضررهای بسیاری برای انسان داشته باشد، برای مثال ایجاد تهوع در صورت مصرف زیاد، عنصر اصلی باران اسیدی، یکی از اصلیترین عوامل تولید گازهای گلخانهای در کره زمین، عامل سوختگی شدید بدن انسان وقتی که در حالت بخار باشد، از عوامل اصلی فرسایش اجسام است و بالاخره محققان دی هیدروژن مونوکسید را در تمامی غدد سرطانی پیدا کردهاند. تا به حال هیچ دولتی در دنیا دی هیدروژن مونوکسید را در فهرست مواد شیمیایی ممنوع قرار نداده است. خسارتهای مالی دی هیدروژن مونوکسید سالانه به میلیاردها دلار میرسد. تحقیقات نشان میدهد این ماده شیمیایی از میلیونها سال پیش به مقدار بسیار زیاد در قطب شمال و قطب جنوب ذخیره شده است. شایان ذکر است سازمانهای آتشنشانی سالها پیش یکی از خواص مهم این ماده را کشف کردند و از آن برای مهار آتش استفاده میکنند.»
از بین پنجاه دانشآموز شرکتکننده، 43 نفر به منع استفاده این ماده شیمیایی خطرناک رأی مثبت دادند و فقط یک دانشآموز متوجه شد که در زندگی روزمره دی هیدروژن مونوکسید نام رایجتری به نام آب دارد. بدترین موضوع در این ماجرا این است که اگر آن دانشآموز تصمیم میگرفت تا با آن متن، بزرگسالان را آزمایش کند، به احتمال زیاد همان نتیجه را میگرفت.
در مطالعهای که سال 2015، یک مؤسسه زیستمحیطی در زوریخ سوئیس درباره نگرش اروپاییها به شیمی انجام داد، مشخص شد نیمی از آنها سواد شیمی ندارند. نتیجه غمانگیز بود. تقریباً یکسوم پاسخدهندگان اعتراف کردند از مواد شیمیایی میترسند و تقریباً چهل درصد گفتند تا جای ممکن در زندگی روزمره از تماس با مواد شیمیایی اجتناب میکنند و دوست دارند در دنیایی زندگی کنند که در آن مواد شیمیایی وجود نداشته باشد [1].
چرا مردم از مواد شیمیایی میترسند؟
از چه زمانی و چرا مردم از شیمی ترسیدند؟ امروزه شیمی عامل مشکلات زیستمحیطی، بارانهای اسیدی، آلودگی هوا و اقیانوسها شناخته میشود. تقریباً کلمه شیمیایی مترادف با چیزی شده است که مضر یا خطرناک است. این واقعیتی است که تولیدکنندگان محصولات متعدد مورد مصرف مردم آشکارا بیان میکنند، آنها در تبلیغات خود تمام تلاش خود را به کار میگیرند تا بر نبود مواد شیمیایی مضر در محصول خود تأکید کنند. به عنوان مثال، در تبلیغات یک داروی کاهش وزن ادعا شده است که این دارو حاوی هیچگونه افزودنی و عنصر شیمیایی نیست و بنابراین برای سلامت بدن بسیار مفید است. در حالی که اگر شخص دارای اندکی سواد شیمی باشد، متوجه میشود که در بدن سالم هر کسی بیش از بیست عنصر شیمیایی وجود دارد. سال 2002، دو شیمیدان آمریکایی به نامهای رابرت استرنر1 و جیم السر2 فرمول مولکولی تجربی بدن یک فرد میانسال را از بدو تولد محاسبه کردند [2]. البته این یک فرمول شیمیایی واقعی نیست و فقط نسبت عناصر موجود در بدن انسان است که از انواع متعددی از ترکیبات آلی و معدنی تشکیل شده است و دارای 22 عنصر است.
افرادی که از شیمیهراسی رنج میبرند، معتقدند مواد طبیعی بسیار مفیدتر و ایمنتر از موادی هستند که شیمیدانها در آزمایشگاه تولید میکنند. شیمیهراسی اغلب بسیار خطرناکتر از یک ماده شیمیایی میشود! گاهی اوقات بسیار دشوار است به یک شیمیهراس توضیح دهیم که ویتامین ث تولیدشده از گلوکز (هزاران تن در سال) مانند ویتامین ث طبیعی جداشده از گلبرگهای رز است.
در طول یک قرن گذشته حوادث گوناگونی که به خاطر توسعه صنایع شیمیایی در جایجای کره زمین رخ داده، چهره نامناسبی از این علم ساخته است. تولید سلاحهای شیمیایی و مواد منفجره که آتش جنگهای عظیمی را شعلهور کردند، استفاده بیرویه از سوختهای فسیلی و افزایش گازهای گلخانهای، گرمایش کره زمین، آبشدن یخهای قطبی، استفاده بیرویه از سمها و کودهای شیمیایی، آلودگی آبهای جاری و زیرزمینی با فاضلابهای صنایع شیمیایی، ساخت داروهایی با اثرات جانبی خطرناک نظیر تالیدومید، استفاده بیرویه از افزودنیهای شیمیایی به مواد غذایی و ... سبب شد تا شیمیهراسی نیز در جامعه گسترش یابد.
بسیاری از شیمیهراسان آرزو میکنند که ای کاش، علم شیمی در اوایل قرن گذشته توسعه نمییافت. تصور کنید، اگر سال 1904 علم شیمی را متوقف میکردیم، گاز اعصاب، انواع سوختهای فسیلی و بسیاری از صنایع شیمیایی وجود نداشت، اما پنیسیلین هم وجود نداشت. انواع خودروها و هواپیماها و صنایع مختلف نیز وجود نداشتند.
هارولد کروتو3، برنده جایزه نوبل شیمی سال 1996، معتقد است کل علم یک معامله است. رولد هافمن4، برنده جایزه نوبل شیمی سال 1981، میگوید: «همه اینها طبیعی است؛ چون مولکولهایی که انسانها تولید کردهاند، میتوانند هم مفید و هم مضر باشند. مطمئناً دنیایی را که ما در آن زندگی میکنیم یافتههای شیمی تغییر داده است. مردم این تغییرات را برای گذر به دنیایی پیشرفته تأیید میکنند و در عین حال از آنها میترسند. این مسیری است که به شیمی هراسی منجر میشود. به نظر من نباید مصادیق آسیب را نادیده گرفت؛ زیرا هر ترسی بیانگر ارتباط انسانی است و میتواند به فرصتی برای آموزش تبدیل شود، آموزش فهمیدن شیمی و بعد از آن شاید، فقط شاید، توقف ترس از علم شیمی». وی سپس میپرسد: «آیا مولکولها از نظر توانایی سود و زیانرساندن به شما خیلی شبیه انسان نیستند؟ در مورد آن فکر کنید».
شیمیدوستی
چگونه میتوان فردی را عاشق شیمی کرد؟
هر کدام از ما یک شیمیدان هستیم. وقتی خانهمان را تمیز میکنیم، لباس میشوییم یا در آشپزخانه آشپزی میکنیم، در حال فعالیت در زمینه شیمی هستیم. در حقیقت، دستور آشپزی هر غذای لذیذ بسیار به روشی شبیه است که برای انجام آزمایش در آزمایشگاه شیمی استفاده میشود. یک فرد معمولی متوجه نیست که به زبان شیمیدانهای حرفهای صحبت میکند و حتی دقیقاً از همان واژهها استفاده میکند! علاوه بر این، کلمههای شیمی یا شیمیایی در گفتار روزانه ما شنیده میشود. هنگامی که در فروشگاه، در قسمت مواد شیمیایی خانگی، پودر لباسشویی یا شامپو را انتخاب میکنیم، برای خودرو از بنزین تولیدشده در پالایشگاه استفاده میکنیم، در داروخانه، داروها و مواد آرایشیبهداشتی تولیدی صنایع داروسازی را میخریم، یا برای رفتن به آزمایشگاه بالینی عجله میکنیم تا نتایج آزمایشهای بیوشیمیایی را بدانیم، اوج دخالت شیمی در زندگی را درک میکنیم.
شیمی همه جا هست! جورج پورتر5، برنده جایزه نوبل شیمی سال 1967، معتقد بود: «تلاش برای انجامدادن کاری بدون شیمی، به اندازه تلاش برای متوقفکردن جهان و پیادهشدن از آن، سادهلوحانه است». از نظر وی منشأ نگرش منفی به شیمی نداشتن آگاهی و دانش است. جهل ترس را به وجود میآورد و برعکس، دانش نیرویی است که میتواند آن را از بین ببرد. بنابراین، دانشی که در درسهای متوسطه از مجلههای علمی عامه و برنامههای آموزشی تلویزیونی کسب میکنیم، عامل مهمی در کاهش شیمیهراسی است. اما در جهان امروزی که هر اطلاعاتی را میتوان در چند ثانیه بهدست آورد، این ناآگاهی از کجا سرچشمه میگیرد؟ پاسخ ممکن است متناقض به نظر برسد: شیمیهراسی ناشی از اطلاعات اضافی است. شاید این بیانیهای کاملاً تکاندهنده باشد، اما در اقیانوس اطلاعات موجود در فضای مجازی، شبکههای تلویزیونی، رادیو، روزنامهها و مجلهها گاهی شنیدن صدای یک دانشمند یا یک متخصص آسان نیست. با افزایش حجم اطلاعات، انتخاب واقعیترین و مهمترین اطلاعات برای یک فرد معمولی دشوارتر میشود. چندین راه برای حل این مشکل وجود دارد. یکی از این راهها را جورج پورتر طی سخنرانی در کنگره آیوپاک در سال 1985 پیشنهاد کرد: «ما باید به مدرسه بازگردیم، بهویژه در ابتداییترین سطح. این باید یکی از چالشهای مهم شیمیدانان در دهههای آینده باشد». هر چه مردم شیمی را بهتر بشناسند، دنیا را بهتر خواهند شناخت. شیمی فقط در اطراف ما نیست، بلکه بر جهان حاکم است. در عین حال، مولکولهای نامرئی از دید ما میتوانند داروهای مؤثر و سموم قوی باشند. آنها میتوانند دنیای ما را به شهرها و قارههای پر از گرد و غبار تبدیل کنند یا به تولد یک تمدن بزرگ منجر شوند. آنها میتوانند احساسات ما را کنترل کنند و مردم را به سمت جنایت وحشتناک یا نیکی هدایت کنند. آنها میتوانند سیاره ما را به باغی پر از شکوفه یا بیابانی بیجان تبدیل کنند [1].
هنگامی که یک شخص شیمیهراس اعتراف کند که شیمی در زندگی وی و در همه جا، در اطراف و در درون بدن او وجود دارد، شاید او این علم را دقیقتر بشناسد، و زمانی که سواد شیمی او بیشتر شود، دیگر از آن نخواهد ترسید و شاید عاشق آن نیز شود. در نتیجه بر خانواده شیمیدوستان افزوده خواهد شد.
پینوشتها
1. Robert Sterner
2. Jim Elser
3. Harold Kroto
4. Roald Hoffmann
5. George Porter
منابع
1. Rulev A. (2021). Chemical Education contra Chemophobia, Chimia,75, No. 1, 98.
2. Sterner, R. W. and Elser, J. J. (2002). Ecological Stoichiometry: the Biology of Elements from Molecules to the Biosphere’, Princeton University Press.