مقدمه
صابون متشکل از دو جزء چربی و قلیاست و به تعریف علم شیمی؛ نمک یک اسید چرب است. صابون‌ها از واکنش روغن‌ها، چربی‌های گیاهی یا حیوانی با محلول غلیظ سود سوزآور (سدیم هیدروکسید) به دست می‌آیند. در صابون‌های جامد، نمک سدیم اسید چرب و در صابون‌های مایع نمک پتاسیم و آمونیم اسید چرب استفاده می‌شوند.
چربی‌ها و روغن‌ها ترکیبی از تری‌گلیسیریدها هستند (سه مولکول اسید چرب به یک مولکول گلیسرول متصل شده‌اند). چربی‌های صابون‌های گیاهی همان روغن زیتون، نارگیل، کرچک و ... هستند. صابون‌ها با ایجاد امولسیون پایدار ولی ناهمگن از چرک‌ها که بیشتر از نوع چربی هستند، یک کلوئید امولسیونی به‌وجود می‌آورند که در نتیجه اتصال مولکول‌های صابون به چربی از بخش آلکیل (یک زنجیره بلند کربنی) و اتصال صابون از سر قطبی خود به مولکول‌های آب باعث شسته‌شدن چربی‌ها می‌شوند.
در بیشتر صابون‌های موجود در بازار از سود سوزآور به عنوان قلیا استفاده شده است. هر چه مقدار این باز در صابون بیشتر باشد، قدرت کف‌کنندگی صابون بیشتر خواهد بود، اما چون pH پوست انسان خنثی است و سودسوزآور خاصیت قلیایی زیادی دارد برای پوست مفید نیست و باعث خشکی پوست و حساسیت‌های پوستی و در موارد شدیدتر باعث اگزما و ترک می‌شود. در این مقاله روشی برای تهیه صابون‌های بهداشتی‌درمانی بدون سودسوزآور و مفید برای هر نوع پوستی پیشنهاد شده است.
تهیه صابون به روش قدیمی
وسایل و مواد مورد نیاز:
ظرف بشر 500 میلی‌لیتری، روغن حیوانی، اتانول و پتاس (پتاسیم هیدروکسید)
روش کار عملی
دویست گرم روغن حیوانی (دنبه گوسفند) خردشده را در بشر می‌ریزیم و به آن صد میلی‌لیتر اتانول و صد میلی‌لیتر محلول پتاسیم هیدروکسید ده درصد اضافه می‌کنیم. سپس مخلوط را به آرامی حرارت می‌دهیم و مرتب هم می‌زنیم. توده خمیری شکلی تشکیل می‌شود. در ظرفی دیگر آب مقطر را می‌جوشانیم و توده خمیری را داخل آن می‌ریزیم. سپس دویست میلی‌لیتر محلول سیرشده نمک طعام را به آن اضافه می‌کنیم و در حمام یخ، سرد می‌کنیم. صابون خمیری تشکیل‌شده بعد از خنک‌شدن آماده مصرف است.
تهیه صابون با استفاده از روغن‌های گیاهی
صابون‌های گیاهی‌درمانی به چهار دسته جوان‌ساز، ضدجوش، ضدلک و مخصوص پوست‌های حساس تقسیم می‌شوند و به یکی از چهار روش سرد (استفاده از سود سوزآور)، گلیسیرینه، پایه کودک و چیپس تهیه می‌شوند.
روش ساخت با چیپس صابون
در این روش سود سوزآور به‌کار نمی‌رود، بلکه با استفاده از مواد اولیه در دسترس یعنی، چیپس صابون، گلیسیرین مونواستارات، روغن‌های گیاهی، رنگ خوراکی و عطرمایه روغنی (اسانس) گیاه دارویی صابون بهداشتی‌درمانی مورد نظر تهیه می‌شود. این صابون عاری از سدیم هیدروکسید است و هر چند کف کمتری در مقایسه با صابون‌های معمولی تولید می‌کند، اما ویژگی‌هایی چون، کپک‌نزدن و آماده‌شدن پس از دو ساعت از مزایای آن محسوب می‌شود.
گلیسیرین مونواستارات ترکیبی سازگار با بدن است که از هیدرولیز چربی‌ها در لوزالمعده انسان ساخته می‌شود. در صابون از آن به عنوان نامیزه‌ساز (امولسیون‌ساز) استفاده می‌شود که کمک می‌کند فازهای چربی با بقیه بخش‌های صابون به صورت همگن و يکنواخت درآید. برای ترکیبات روغنی که پایه صابون هستند از روغن‌های گیاهی مانند، زیتون و نارگیل و روغن‌هایی با پایه درمانی مانند کرچک استفاده می‌شود.
در این نوع صابون نباید از رنگ‌های تزئینی محلول در چربی استفاده کرد و بهتر است رنگ‌ها با هم ترکیب نشوند. بهترین رنگ برای این نوع صابون رنگ خوراکی است. با استفاده از گیاهان خشک می‌توان به زیبایی آن افزود.
صابون درمانی زردچوبه
استفاده از صابون درمانی زردچوبه برای پوست‌های چرب، دارای جوش و آکنه مناسب است. آکنه‌ها موجب می‌شوند رشد باکتری روی پوست بیشتر و جوش و آکنه بیشتری ایجاد شود. با این صابون می‌توان چربی پوست را تنظیم کرد. برای ساخت صابون زردچوبه از روغن‌های پایه (روغن زیتون، نارگیل و کرچک) به اضافه روغن درمانی زردچوبه و گیاه همیشه بهار استفاده می‌شود. البته با اضافه‌کردن پودر زردچوبه می‌توان به خاصیت درمانی صابون افزود.
صابون زردچوبه خواص بسیاری دارد مانند، تنظیم pH پوست، ضد التهاب، روشن‌کننده، شاداب‌کننده، ضد چروک و لک برای پوست‌های چرب، سرشار از آنتی‌اکسیدان و بهبوددهنده ترک‌های پوست پا.
روش تهیه: در یک ظرف فلزی صد گرم گلیسیرین مونواستارات بریزید و به روش بن‌ماری ذوب کنید تا مایعی شفاف به‌دست آید، حالا 150 گرم چیپس صابون اضافه کنید و با هم‌زدن محلول شفافی تهیه کنید. سپس روغن‌های پایه و درمانی را اضافه کنید. دمای شعله نباید خیلی زیاد باشد تا دود ایجاد نکند. در آخر، رنگ خوراکی و عطرمایه روغنی (اسانس) را اضافه کنید و هم بزنید. سپس خمیر صابون را داخل قالب بریزید و بعد از دو ساعت از قالب جدا کنید. صابون بهداشتی‌درمانی زردچوبه آماده استفاده است.
نتیجه‌گیری
بررسی‌ها نشان می‌دهد، استفاده از صابون‌های گیاهی نتیجه مطلوبی داشته است و اغلب افراد مشتاق استفاده از این نوع صابون‌های طبیعی به جای صابون‌های شیمیایی هستند. از طرف دیگر، به دنبال شیوع ویروس کرونا و کم‌رنگ‌شدن ارتباط مردم با جامعه و بازار، خرید از منزل و به صورت برخط بیشتر شده و کسب و کارهای خانگی رونق یافته است. یکی از این کسب و کارها ساخت صابون و کرم‌های آرایشی بهداشتی گیاهی است که در صورت برخورداری از خلاقیت و نوآوری، می‌تواند به کارآفرینی و فعالیت‌های دانش‌بنیان منجر شود.
منبع
فرومدی، علیرضا و تحقیقی، مروری جامع بر شیمی دارویی، نشر اطمینان، تهران، 1394.