مشاوره معقول و منعطف

رفتارهای انسان تنها یک علت ندارند و نمی‌توان فقط با استناد به یک علت به تحلیل آن‌ها پرداخت و در نهایت راه‌حل یا راهکاری ارائه کرد. از آنجا که عامل رفتار ـ یعنی انسان ـ از ساختار روانی خاص برخوردار است و این ساختار از شرایط و اقتضائات گوناگون تأثیر می‌پذیرد، در بررسی و تحلیل رفتارها باید علت‌های روانی و عاطفی را جست‌وجو کرد.

از سوی دیگر، آدمی موجودی اجتماعی است و در محیط اجتماعی ویژه‌ای زندگی می‌کند، لذا در رفتارهایش باید به تأثیر عوامل اجتماعی توجه کرد. به همین ترتیب، زمینه و عوامل اقتصادی را نیز نباید در تحلیل رفتارها نادیده گرفت. از جمله احتیاجات اساسی بشر، نیازهای اقتصادی و تأمین معاش است که فراز و نشیب آن بر رفتارش تأثیر می‌گذارد.

سطح معرفت و میزان دانایی انسان هم در بروز و ظهور رفتارهایش تأثیر دارد. بی‌تردید دانایان و نادانان به یک صورت با مسئله‌ها و رویدادهای زندگی برخورد نمی‌کنند. علاوه بر این عوامل اصلی، عوامل جزئی‌تر زیادی نیز می‌توان یافت که بر عوامل شکل‌دهنده منش و رفتار انسان مؤثر هستند.

مقصود از ذکر عوامل قبل و تبیین چندعاملی بودن رفتار انسان این است که به موضوع مشاوره از پنجره محدود «تک‌عامل» ننگریم و مراجع را در حصار یک علت محصور نسازیم. گاهی ممکن است یک علت اصلی برای رفتارهای یک فرد یافت و بر محور آن به زمینه‌‌های دیگر پرداخت، لیکن معمولاً علت‌های متعددی تعیین‌کننده هستند. نمی‌توان تعیین کرد که هر عاملی تا چه حد تأثیر دارد، ولی با تحلیل درست و شناخت دقیق‌تر مسئله‌های مراجع می‌توان به فضای شفاف و با قابلیت تصمیم‌گیری بالا دست یافت.

همچنین، عوامل مؤثر در رفتار انسان‌ها را باید با رویکرد کیفی تحلیل کرد و با تصمیمات عقلانی قابل‌انعطاف با آن‌ها مواجه شد. قابل‌انعطاف‌بودن مشاور به این معناست که نمی‌توان در برخورد با مسئله‌های مراجع از قاعده «این یا آن» پیروی کرد و به خط‌کشی‌های کمیت‌گرایانه دست زد. باید دقیق عمل کرد، ولی انعطاف و عقلانیت را نیز از دست نداد. عقلانیت مشاوره‌ای زمانی قابل تحقق است که تحلیل درستی از علت‌ها داشته باشیم.

اصولاً عقل مشاوره‌ای نگاه کمی و تحلیل‌های تک‌عاملی را نمی‌پذیرد و نگاه کیفی و چندعاملی را می‌پسندد.

اکنون که در بهار سال 1402 هستیم، با نگاه به طبیعت زیبا و تحلیل عوامل به وجود آورنده طراوت بهاری، می‌توانیم برای مشاوره و به مشاوران عزیز مدرسه‌ها، راهی بهاری معرفی کنیم. بهار به روی ما می‌خندد و زیبایی را به ما نشان می‌دهد. مشاور نیز لازم است از زاویه بهاری به مراجع بنگرد. حتی اگر وضع مراجع پاییزی باشد، برخورد مشاور باید بهاری جلوه کند. در نخستین برخورد، مراجع، مخصوصاً مراجع دانش‌آموز، باید احساس امنیت کند و این تصور در او ایجاد شود که به مکان امیدبخش و مشکل‌گشایی آمده است. ممکن است مشکل او نیز به نحو مطلوب حل نشود، ولی حس مطلوب داشتن مراجع، او را در مسیر تلاش برای حل مشکل سرپا نگه می‌دارد.

زیبایی بهار محصول یک علت نیست. تحول در طبیعت، مراقبت باغبان، نور خورشید، همسایگی طبیعی درختان با یکدیگر و امثال این‌ها، طبیعت‌ را زیبا ساخته‌اند. اگر یکی از این‌ها غایب باشد، به همان اندازه در زیبایی بهار کاستی پدید می‌آید. تصور کنید که باغبان دلسوز در کنار درختان باطراوت نباشد. بی‌تردید درخت بی‌صاحب، هم‌صحبتی مطلوبی با انسان طبیعت‌دوست نخواهد داشت. در خصوص سایر عوامل نیز همین‌گونه می‌توان تحلیل کرد. با الهام از این واقعیت‌های طبیعی می‌توان به مشاوره‌های مدرسه‌ها حیات دیگری بخشید.

مراجع را بیرون از زمینه‌های تحولی پیرامونی‌اش نمی‌توان مورد قضاوت قرار داد و مسائلش را حل کرد. اولین محیطی که بر رفتار مراجع اثر می‌گذارد و مشاور نیز ملزم به توجه به آن است، محیط خانوادگی است. همین‌طور گروه‌های هم‌سالان و دوستان مراجع نیز در زمره عوامل محیطی قرار می‌گیرند. ممکن است چالش‌های خانوادگی وضع روحی و روانی دانش‌آموز را به‌هم بزنند. بی‌شک بدون فهم آن‌ها نمی‌توان خدمت مشاوره‌ای انجام داد.

در مجموع باید اذعان کرد که رفتارهای مراجع را با لنزهای متفاوت می‌توان مشاهده کرد و حاصل آن‌ها را در یک تحلیل ترکیبی با هم دید؛ همان قاعده‌ای که در فعل و انفعالات بهاری رخ می‌دهد. طراوت طبیعت محصول ترکیب عواملی است و طراوت مراجع نیز باید محصول ترکیب عوامل روانی، اجتماعی، خانوادگی و غیره باشد.

مشاور مدرسه باید هنر ترکیب دریافت‌های گوناگون را داشته باشد و از نگاه تک‌بعدی بپرهیزد. از یک پنجره نمی‌توان دنیای درون مراجع را دید، بلکه از پنجره‌ها باید نظاره‌گر شد. به علاوه اینکه باید درست دید. تنوع پنجره‌های مشاهده شرط لازم مشاوره‌ای است، ولی شرط کافی نیست. تنوع پنجره‌های مشاوره‌ای باید با مشاهده‌های دقیق همراه باشد.