گام هشتم: ارزشیابی
اما پرسش حساس و خطیری در میان است که تا اینجا به‌طور مشخص بحثی از آن به میان نیامده است. این پرسش حساس «ارزشیابی» است. ارزشیابی از عملکرد و یادگیری دانش‌آموزان از دغدغه‌های مهم و جدی هرگونه تربیت رسمی است. والدین و جامعه نگران کیفیت یادگیری‌های مدرسه‌ای هستند. شرایط آموزش‌های برخط به‌گونه‌ای است که امکان شکل‌گیری پدیده «یادگیری‌های نمایشی» وجود دارد. شواهد به‌دست‌آمده از تجربه آموزش‌ها در فضای مجازی در دوران قرنطینه کرونایی از شکل‌گیری این نوع یادگیری‌ها نشان دارد. این پدیده نوظهور معلمان، مسئولان، والدین و حتی جامعه را به‌شدت نگران کرده است. از عوامل مهم شکل‌گیری این پدیده، نبود امکان ارزشیابی دقیق از یادگیری دانش‌آموزان است.
چالش اساسی در ارزشیابی پیشرفت تحصیلی در فضای مجازی، اصالت عملکرد دانش‌آموزان است. منظور این است که معلم لاجرم باید تا حد معقول و اخلاقی از اینکه عملکردهای یادگیری دریافتی، از خود دانش‌آموزان باشد، مطمئن شود. در فضای مجازی ظرفیت‌هایی وجود دارند که به‌راحتی می‌توان عملکرد یادگیری دیگران را به نام خود ارائه داد. نمایش عملکرد پوچ و توخالی، اعتمادکردن به این عملکردهای پوچ، قضاوت و داوری درباره این‌ها به‌عنوان شواهد، به «ارزشیابی پوچ» نیز منجر می‌شود. هرچند از این رویداد با طنز و شوخی یاد می‌شود، اما در پس این طنز و شوخی نوعی حس ناخوشایند اجتماعی نهفته است. بنابراین، باید بیشتر به ارزشیابی اندیشید. تاکنون به سبب اطمینان از وجود چنین نظارت بیرونیِ نظام‌های آموزشی حضوری، نگرانی چندانی از بروز و ظهور پدیده یادگیری‌های نمایشی و ارزشیابی پوچ وجود نداشت، اما در موقعیت‌های یاددهی‌یادگیری مجازی این امکان وجود دارد و تجربه‌های اخیر نیز نشان از آن دارند که بروز و ظهور چنین پدیده‌ای پر بیراه نیست. با عنایت به اینکه در آینده چه کرونا شیوع داشته باشد و چه نه، لاجرم نظام‌های آموزشی جهان از ظرفیت‌های فضای مجازی بیشتر استفاده می‌کنند، این جریان حیاتی خواهد بود. ازاین‌رو، باید برای این چالش بزرگ آموزش در فضای مجازی راهبردی اندیشید.
چنین به نظر می‌رسد که افزون بر راهکارهای کنترل و نظارت بیرونی که احتمالاً فناوری‌های نوین به نحو گوناگون امکانش را فراهم ساخته یا خواهند کرد، باید تلاش کرد ظرفیت‌های اخلاقیِ تعهد و احساس مسئولیت نسبت به یادگیری را در دانش‌آموزان توسعه داد. به سخن دیگر، مهم‌ترین و راهبردی‌ترین اقدام برای مواجهه با چالش یادگیری‌های نمایشی و ارزشیابی‌های پوچ در فضای مجازی، راهبرد «توسعه گفتمان اخلاقی» است. از آنجا که کیفیت و کمیت کنترل و نظارت بیرونی در موقعیت‌های یادگیری مجازی کاهش چشمگیری پیدا می‌کند، باید جایگزینی برای نقصان و کمبود نظارت یافت. با این راهبرد، نظارت و کنترل از بیرون به کنترل و نظارت از درون تغییر خواهد یافت. این نوع کنترل اثربخش‌تر و کارآمدتر خواهد بود.
برای این منظور، به جریان‌انداختن گفت‌وگوی اخلاقی در هر فرصتی که در فرایند یاددهی‌یادگیری دست می‌دهد (در کلاس‌های درس حضوری و در حین تمامی فعالیت‌های یادگیری) ضروری است. خوب است هرکجا چالش اخلاقی کوچک و بزرگی در هنگام درس و بحث بروز کرد، بحثی اخلاقی را به میان آورد تا دانش‌آموزان نسبت به ارزش‌های اخلاقی حاکم بر آموزش و یادگیری حساس شوند. با فراهم‌شدن این بستر می‌توان به نحو سازنده‌تری از فضای مجازی برای تحقق اهداف تربیتی آموزش مدرسه‌ای استفاده کرد. واقعیت این است که ما تاکنون از این نکته ضروری غفلت کرده‌ایم. برنامه درسی مغفول ما همین گفت‌وگوهای اخلاقی در مدرسه و کلاس است. با این کار می‌توانیم گفتمان اخلاقی را در مدرسه ایجاد کنیم. محوریت چنین گفت‌وگوهای اخلاقی در مدرسه «مسئولیت‌پذیری و پاسخ‌گویی» تحصیلی در موقعیت‌های مجازی یاددهی‌یادگیری و مدرسه‌ای است. هر دانش‌آموز در این راستا باید در دو زمینه مسئولیت‌پذیر و درعین‌حال پاسخ‌گو باشد:
الف) دارم یاد می‌گیرم.
ب) یاد گرفته‌ام.
زمینه نخست ناظر است به فرایند یاددهی‌یادگیری؛ یعنی دانش‌آموز در جریان حضور و بهره‌مندی از فرصت‌های یادگیری که برای او فراهم‌شده‌اند، مسئولانه شرکت می‌کند و بر اساس اصل پاسخ‌گویی، از فعالیت‌های یادگیری خود، روایتی ارائه می‌دهد و با این کار نشان می‌دهد در حال یادگیری است و در مسیر تحقق اهداف و اعراض درس در حرکت است. خودسنجی روشی برای روایت این فعالیت و کوشش‌هاست که دانش‌آموز می‌تواند در راستای پاسخ‌گویی از آن استفاده کند. همچنین، شواهدی دال بر چگونگی این فعالیت‌ها در تکمیل پاسخ‌گویی ارائه می‌شوند. معلم می‌تواند برای اعتباربخشی به این خودسنجی‌ها گزارش والدین را برای راستی‌آزمایی شواهد به کار گیرد.
در زمینه دوم، یعنی یاد گرفته‌ام، نیز دانش‌آموز باید طبق اصل مسئولیت‌پذیری و پاسخ‌گویی نشان دهد در راستای بهره‌گیری از فرصت‌های یادگیری طراحی‌شده، شایستگی‌های لازم و قصدشده را کسب کرده است. در این زمینه نیز خودسنجی می‌تواند روشی برای تحقق پاسخ‌گویی و مسئولیت‌پذیری باشد و فرد برای اثبات مدعای خود که در خودسنجی مندرج شده است، شواهدی معتبر ارائه دهد.
بنابراین، بخشی از تلاش‌های مدرسه برای ایجاد گفتمان اخلاقی ناظر به ارزشیابی در موقعیت‌های یادگیری مجازی به این موضوعات متوجه است تا با تحقق‌یافتن این ظرفیت‌های اخلاقی در دانش‌آموزان، امکان ارزشیابی معتبر و اصیل برای عموم یادگیرندگان فراهم شود. یکی از راهکارهایی که برای تحقق این منظور مناسب است، صورت‌بندی قواعد و قوانین حاکم بر کلاس درس مجازی است. بهتر است این کار به کمک و هم‌فکری خود دانش‌آموزان انجام شود و حتی نظارت و کنترل آن تا حدی بر عهده خودشان گذاشته شود. قاعده‌مندکردن فعالیت‌های کلاس درس مجازی خود گامی است برای حضور ارزش‌های اخلاقی در کلاس.
تأثیر و نقش ارزشیابی
مهم‌ترین و بنیادی‌ترین بحث درباره ارزشیابی پیشرفت تحصیلی، تأثیر و نقش ارزشیابی است. به این معنا که باید دید از ارزشیابی چه انتظاری داریم؟ به‌طورکلی، در جریان یاددهی‌یادگیری دو انتظار می‌توان از ارزشیابی داشت. نخست اینکه ارزشیابی به بهبود کیفیت یادگیری بینجامد؛ یعنی سازوکارهایی به‌کاربرده شوند تا یادگیری بهتر رخ دهد و جریان یادگیری با استحکام و قوت بیشتری به سمت‌وسوی انتظارات یادگیری روان شود. در این معنا، اگر بخواهیم ارزشیابی را در یاددهی‌یادگیری در فضای مجازی به کار بگیریم، باید تا حدی که امکان دارد، تعاملات را در فرایند یاددهی‌یادگیری توسعه دهیم تا دانش‌آموزان از معلم، هم‌کلاسی‌ها و حتی خودشان و والدین بازخوردهای ثمربخشی دریافت کنند تا عملکردشان بهبود یابد.
اگر به طرح‌واره مورد بحث در این مقاله تأملی‌‌تر نگاه کنیم، متوجه می‌شویم در فرازهایی از این طرح‌واره، فرصت ارزشیابی برای دانش‌آموزان و معلم فراهم شده است. همه این گام‌ها در ذات خود واجد نوعی ارزشیابی هستند. بدون ارزشیابی پیاده‌سازی گام‌های طرح‌واره امکان‌پذیر نخواهد بود. ملاحظه می‌شود که فرصت خودسنجی، سنجش والدین، همسال‌سنجی و ارزیابی معلم کاملاً فراهم است. این در واقع «ارزشیابی آمیخته با یاددهی‌یادگیری» است که رویکرد ارزشیابی برای یادگیری1 به دنبال تحقق آن در کلاس درس است. حال با توجه به معنای آمیختگی ارزشیابی با یاددهی‌یادگیری، اگر نگاره 1 (در بخش اول مقاله) را بازنگری کنیم، به این شکل درخواهد آمد:
نقش و کارکرد دوم ارزشیابی پیشرفت تحصیلی، همانا ارزشیابی از یادگیری2 است. ارزشیابی از یادگیری به‌مثابه یک چالش، در آموزش‌های مجازی نمود و ظهور جدی پیدا کرده است. ارزشیابی در موقعیت‌های یاددهی‌یادگیری و داوری درباره عملکرد کلی درسی دانش‌آموزان جزو وظایف و اختیارات معلم است. در فضای مجازی، شکل‌هایی از آزمون و ارزشیابی از یادگیری، به‌ویژه از نوع تراکمی آن، فراهم است. این شکل‌ها به دو شکل برخط هم‌زمان و برخط ناهم‌زمان تقسیم می‌شوند. در شکل برخط هم‌زمان، دانش‌آموزان به پرسش‌های معلمان پاسخ می‌دهند و معلم پاسخ‌ها را دریافت می‌دارد. «گوگل‌فُرم3 و آزمون‌یار» چنین فرصتی را فراهم می‌کنند. امکانات ارتباط تصویری واتساپ و اسکایپ نیز فرصتی است تا بتوان آزمون را هم‌زمان برگزار کرد. اما آزمون برخط ناهم‌زمان نیز شکلی از ارزشیابی پایانی تراکمی است که معلم پرسش‌های آن را برای دانش‌آموزان می‌فرستد و دانش‌آموزان در فرصتی پاسخ‌ها را می‌نویسند یا تهیه می‌کنند و برای معلم می‌فرستند.
بدیهی است، ارزشیابی پایانی تراکمی که مبنای تصمیم‌گیری‌های آموزشی، به‌ویژه ارتقای پایه، است نیازمند شواهد معتبر است. بدون داشتن شواهد معتبر، امکان داوری منصفانه وجود ندارد. مهم‌ترین دغدغه فعلی، قضاوت درباره عملکرد کلی یا پیامد یادگیری دانش‌آموزان در فضای مجازی است که با توجه به اینکه امکان انجام آزمون‌های حضوری مراقبت شده وجود ندارد، این دغدغه جدی‌تر و شدیدتر است.
در این‌باره چند نکته مهم باید موردتوجه قرار گیرد. به نظر می‌رسد، امکانات موجود در فضای مجازی برای آزمونی تراکمی مانند گوگل‌فُرم و آزمون‌یار اعتبار زیادی ندارد. از این رو لازم است برای این چالش راهکارهایی اندیشید. بر این اساس، بهتر است از اطلاعات، شواهد و مستندات یادگیری در فرایند یادگیری و از فرصت تعاملات فراهم‌شده در فضای مجازی استفاده شود. داده‌های فرایندی، به‌ویژه آن‌هایی که در شرایط عادیِ تجربه‌های یادگیری دانش‌آموزان (انجام فعالیت‌های یادگیری و حتی سنجشی) به دست می‌آیند، واقعی‌‌ترند و بالطبع قابل‌اعتمادتر. بنابراین، بهتر است شواهد و مستندات یادگیری دانش‌آموزان در جریان یادگیری جمع‌آوری شوند. برای این کار لازم است معلم به این بیندیشد که چگونه می‌تواند تلاش‌ها و کوشش‌ها و فرایند تحقق اهداف یادگیری دانش‌آموزان را مستند کند. معلم می‌تواند بخشی از فعالیت‌های یادگیری انجام‌شده را که اصالتشان را تأیید می‌کند و مبیّن فعالیت‌ها و کیفیت تحقق اهداف یادگیری هستند، در فرایند یادگیری انتخاب و ثبت و ضبط کند. ابزار پوشه کار الکترونیکی می‌تواند در این زمینه یاریگر معلم باشد. به این صورت که بخشی از این تلاش‌ها را انتخاب و ذخیره کند تا بعدها شواهدی برای ارزشیابی عملکرد دانش‌آموزان باشند. این شواهد در مواقع مقتضی، فشرده‌شده و درباره عملکرد دانش‌آموزان داوری می‌شوند.
یکی از راهکارهای دیگر برای ارتقای کیفیت ارزشیابی پیشرفت تحصیلی در فضای مجازی، به نوع و کیفیت پرسش‌ها برمی‌گردد. برای این کار باید کیفیت پرسش‌ها را نیز موردتوجه قرار داد. بی‌تردید پرسش‌هایی که در آن‌ها دانش‌آموزان به تولید پاسخ اقدام می‌کنند، از پرسش‌هایی که در آن‌ها پاسخ‌ها را انتخاب می‌کنند (بسته‌پاسخ) مناسب‌ترند. اگر هم از این نوع پرسش‌ها استفاده می‌شود، مناسب‌تر آن است که از دانش‌آموزان خواسته شود دلیل انتخاب پاسخ یا گزینه را بیان کنند؛ یعنی برای انتخاب خود دلیل بیاورند. با این کار معلم به فهم یا بدفهمی یا نافهمی دانش‌آموزان پی می‌برد. از میان پرسش‌های مطلوب، پرسش‌های عملکردی بسیار مناسب‌ترند، زیرا این سطح درگیری دانش‌آموزان را با مسئله و چالش موردنظر زیاد و از همه مهم‌تر فهم عمیق‌تر و توانایی سطح بالاتری را فراخوانی و ارزیابی می‌کنند.
با وجود این، فضای مجازی برای اجرای آزمون فردی‌شده حضوری‌مجازی ظرفیت‌هایی فراهم کرده است که معلم می‌تواند به‌طور مستقیم با استفاده از واتساپ و اسکایپ برای یک یا دو دانش‌آموز آزمون‌های تراکمی یا تکوینی برگزار کند. چنانچه تجربه‌های زیسته معلمان نشان می‌دهد، از این روش برای اجرای آزمون بهره برده و آن را ثمربخش گزارش کرده‌اند.
پی‌نوشت‌ها
1. Assessment for learning
2. Assessment of learning
3. به نظر می‌رسد از ظرفیت‌های آزمون برخط مانند گوگل‌فرم می‌توان به‌عنوان یک فعالیت یادگیری استفاده کرد. با این کار حساسیت دانش‌آموزان نسبت به آن‌ها کاهش می‌یابد و داده‌های معتبرتری فراهم خواهند آمد.
منابع
1. آقازاده، محرم (1393). راهنمای روش‌های نوین تدریس. آییژ. تهران.
2. شیخ‌الاسلامی، علی؛ کریمیان پور، غفار؛ محمدی، یسرا (1397). پیش‌بینی پیوند با مدرسه دانش‌آموزان بر اساس حمایت تحصیلی و خودپنداره تحصیلی. فصلنامه مطالعات روان‌شناختی تربیتی. شماره 3 . تابستان 97.
3. Kearsley, G. & Shneiderman, B. (1998). Engagement theory: A framework for technology-based teaching and learning. Educational technology, 38(5), 20-23.
4. King, Paul E. (2015): When Do Students Benefit From Performance Feedback? A Test of Feedback Intervention Theory in Speaking Improvement, Communication Quarterly, DOI: 10.1080/01463373.2015.1078827
5. Smith, C. D. & King, P. E. (2004). Student feedback sensitivity and the efficacy of feedback interventions in public speaking performance improvement. Communication Education, 53(3), 203-216.