زندگی و حل مسئله
زندگی سرشار از مسئله‌های گوناگون است. اگر درست ببینیم، هر لحظه در حال حل مسئله هستیم و اگر شیوه مناسب را بشناسیم و در عین حال مهارت لازم را به دست آورده باشیم، می‌توانیم مسئله‌ها را به شایستگی زندگی کنیم. در جریان آموزش‌و‌پرورش، یکی از ساحت‌ها که توجه بسیاری از مخاطبان را جلب می‌کند، ساحت تربیت اقتصادی است. بسیاری از معلمان و آحاد جامعه معتقدند دانش‌آموزان باید بتوانند در این زمینه مهارت لازم را از مدرسه دریافت کنند و بیاموزند چگونه معیشت خود را تأمین کنند.
برگی از سند تحول
حدود و قلمرو ساحت تعلیم‌و‌تربیت اقتصادی و حرفه‌ای:
- ناظر به یکی از ابعاد مهم زندگی آدمی، یعنی بُعد اقتصادی و معیشتی انسان‌ها؛
- ناظر به رشد توانایی‌های متربیان در تدبیر امر معاش و تلاش اقتصادی و حرفه‌ای؛
- ناظر به اموری نظیر درک و فهم مسائل اقتصادی، درک و مهارت حرفه‌ای، التزام به اخلاق حرفه‌ای، توان کارآفرینی، پرهیز از بطالت و بیکاری.
تجربه کلاسی
تجربه تدریس در کلاس‌های آموزشی دخترانه را در همه دوره‌های تحصیلی داشتم، اما تدریس پسران را فقط در دوره ابتدایی تجربه کرده بودم. امسال به پیشنهاد مدیر و یکی از دوستانم، به روستایی نزدیک تهران، اما خارج از شهر، رفتم؛ روستایی بسیار برخوردار و در عین حال دارای دانش‌آموزان سرزنده و شاداب. در این روستا تنها یک مدرسه تا دوره متوسطه اول وجود دارد برای دانش‌آموزان متوسطه دوم، به تفکیک دختران و پسران، در دو نوبت صبح و عصر مدرسه برقرار است.
از اینکه بعد از سال‌ها در یک مدرسه تلفیقی بودم و مثل سال‌های اول کارم دانش‌آموزان پسر را هم می‌دیدم، حسابی شگفت‌زده بودم. ساعت اول درس اجتماعی داشتیم. در کلاسی که بچه‌های چهارم و پنجم در کنار هم حضور داشتند، خودم را آماده کردم تا از طریق مباحثه تدریس داشته باشم و بچه‌ها با هم‌آموزی موضوع را یاد بگیرند.
روش بسیار موفق بود، اما نکته مهمی که توجه مرا جلب کرد، این بود که نه‌تنها دانش‌آموزان پسر، بلکه دانش‌آموزان دختر هم درباره اینکه نقش مهم آن‌ها در آینده تأمین معاش است و باید کاری کنند تا بتوانند از راه درستی عهده‌دار زندگی اقتصادی خود و خانواده باشند، دغدغه داشتند. فکرش را هم نمی‌کردم تا این اندازه سواد اقتصادی بچه‌ها بالا باشد که نه تنها بگویند پول مهم یا خوب است، بلکه امرار معاش حلال هم برایشان مهم است.
مدل‌های گوناگون حل مسئله
از جمله راهکارهای تقویت و تربیت اقتصادی و حرفه‌ای، تفکر حل مسئله است. در این شیوه مدل‌های گوناگونی مطرح شده‌اند که هر کدام به نوعی تلاش می‌کنند فرد بتواند با دریافت اطلاعات ضروری و تحلیل درست، به انتخاب و اجرای راه‌حل دست بزند. از جمله این مدل‌ها پیدیسیای (PDCA) است که در ادامه آن را معرفی می‌کنیم.
مدل پیدیسیای
این مدل را «ادواردز دمینگ» معرفی کرده و شامل چرخه‌ای است که در حال حاضر پایه و اساس بیشتر ایزوها و استانداردهای دنیا را تشکیل می‌دهد.
قواعد حل مسئله مبتنی بر مدل پیدیسیای
1) برنامـه‌ریـزی1: بـرای انجـام هـر کـاری ابتدا برنامـه‌ریزی کن. قرار است چه کاری را انجام دهی؟ برای برنامه‌ریـزی نیـاز است بدانی مسئله اصلی چیست و یقین حاصل کنی مسئله را درک کرده‌ای.
2) اجرا2: حال برنامـه را اجـرا کـن. پایبنـدی به اجرای برنامه در این موضوع بسیار اهمیت دارد. لازم است جزئیات برنامه مطابق با شرایط پیش‌آمده مورد توجه قرار گیرند.
3) بررسی3: آنچه را اجرا کرده‌ای بررسی کن. بررسی‌کردن همـراه و هم‌زمان با مرحله اقدام انجام می‌شود. بررسی و تحلیـل در هر گام، در صـورت نیاز، کمک می‌کند اصلاحات انجام شوند.
4) اقدام4: با تکیه بر بررسـی‌هایی که انجام داده‌ای، برای اقدامات بعدی اصلاحات و فعالیت‌های پیشگیرانه داشته باش. این تصمیم‌گیری در تکامل و تقویت مهارت حل مسئله بسیار مؤثر است و چراغ راهی برای چیدمان مراحل حل مسائل بعدی است.
تجربه کلاسی
زمانـی که با اقدام‌پژوهی آشنا شدم و چند فعالیت در همین زمینه انجام دادم، دریافتم این نوع نگاه در زندگی بسیار تأثیرگـذار است. ما در موقعیت‌های گوناگون ناچار به حل مسئله مبتنی بر تفکـر اقدام‌پژوهـانه هستیم. ابتدا فکر کنیم، سپس عمل کنیم و در نهایت و در طی مراحل، بازبینی و بررسی داشته باشیم.
چنین دریافتی موجب شد زمینه به‌کارگیری اقدام‌پژوهی را برای دانش‌آمـوزانم نیز فراهم کنم. در جلساتی که بچه‌ها درباره نحوه موفقیت یا مطالعه درست سؤال‌هایی می‌پرسیدند، تلاش مـی‌کردم خودشان را بررسی کنند، شرایط را تحلیل کنند و با توجه به اطلاعاتی که در اختیارشان قرار می‌دهم، شیوه‌ای را انتخاب و به آن عمل کنند.
این اقدام در توانمندسازی دانش‌آموزان بسیار تأثیر دارد. آن‌ها به مرور متوجه می‌شوند چگونه سهم خود را از مسائل اطراف خود پیدا کنند و برای حل آن‌ها تلاشی مؤثر داشته باشند. برداشت من این است که این نگاه ارتباط مستقیمی با تفکر مبتنی بر حل مسئله دارد و مراحل آن مؤید این مطلب است.
ریشه تربیت اقتصادی در حل مسئله
شایـد شما هم در دوره کودکی معامله با قلک پولتان را تجربه کرده باشید؛ تجربه‌ای که غالباً برای شما مزه تلخـی داشتـه است، چون باید لذت حال را برای چشیـدن مـزه‌ای بهتـر در آینـده ترک مـی‌کردید. در این فعالیت مهارت اقتصادی نشانه‌گیری می‌شده است که زمینه‌ساز برخی تصمیمات مهم مالی در آینده بوده است.
امروزه، علاوه بر پس‌انداز، مقوله سرمایه‌گذاری مطرح است. در تربیت اقتصـادی، آشناکردن کودک و نوجوان با سرمایه‌گذاری بسیار اهمیت دارد. این نکته از جمله مواردی است که می‌تواند در طراحی آموزشی نیز مورد توجه قرار گیرد. دانش‌آموزان با بررسی شرایط می‌توانند مناسب‌ترین تصمیم را برای اقدام بگیرند، اقدام کنند و در نهایت از نتیجه آن بهره‌مند شوند. به تجربه‌ای در این باره توجه کنید که به تقویت مبتنی بر حل مسئله و نیز تربیت اقتصادی منجر می‌شود.
تجربه کلاسی
برای جلب توجه دانش‌آموزان و نیز ایجاد انگیزه بیشتر، برنامه «دارایی‌های من» را در کلاسم اجرا کردم. در این برنامه دانش‌آموزان می‌توانند در هر جلسه تعدادی از سؤالات را در کلاس پاسخ دهند و به میزان مشارکت خود امتیاز بگیرند. مواردی هم که بلد نیستند، به‌عنوان بدهی در حسابشان منظور می‌شود. آن‌ها تا جلسه آینده فرصت دارند با شرکت در فعالیت‌هایی احتمالی که در کلاس اعلام می‌شود، از حساب بدهی خود کم کنند یا به حساب دارایی خود بیفزایند. یک فعالیت مهم هم کمک به دوستانشان است. اگر در قالب پیام صوتی یا تصویری بتوانند مواردی را که دیگر دانش‌آموزان ایراد دارند برایشان شرح دهند و دانش‌آموزان به شرح آن‌ها امتیاز بالایی بدهند، دوبرابر امتیاز به دارایی آن‌ها افزوده می‌شود. این پیام‌ها در روزهای میان دو جلسه آموزشی تبادل می‌شوند. دانش‌آموزان آن‌ها را ابتدا برای من می‌فرستند و من پس از بررسی اولیه، آن‌ها را برای دیگران می‌فرستم.
این کار زمانـی از مـن مـی‌گیـرد که ناچارم خارج از ساعت درسی به آن بپردازم، اما در جنب‌و‌جوش و فعالیت دانش‌آموزان تأثیر زیادی دارد. در نهایت، هر یک می‌تواند با توجه به دارایی خود در پایان ماه، پایان نیم‌سال یا پایان سال تحصیلی، موردی را از میان فهرست فروشگاه انتخاب و خریداری کند. در این فهرست، امور مورد علاقه دانش‌آموزان گذاشته شده‌اند که هر کدام قیمت مشخصی دارند. از نمره اضافه در امتحان گرفته تا لذت یک برنامه در مدرسه‌مانی با حضور معلم و افراد انتخابی او. هر قدر دارایی بیشتر باشد، انتخاب‌های گران‌تری برای دانش‌آموز ممکن می‌شود.
جمع‌بندی
نگاهی بر اسنـاد بالادستـی مـانند سند تحول بنیادین آموزش‌و‌پرورش می‌تواند مبنای خوبی برای ایده‌هایی شود که در طراحی آموزشی از آن‌ها به‌عنوان روش تدریس، فن تدریس و رویکردهای آموزشی یاد می‌شود. در این‌باره میان ساحت تربیت اقتصادی و حرفه‌ای با مهارت حل مسئله و تفکر مبتنی بر آن ارتباط مستقیمی وجود دارد. معلمان با تکیه بر این تفکر و هدایت فعالیت‌های یادگیری مبتنی بر الگوی پیدیسیای در حل مسئله، نه‌تنها مهارتی ارزشمند را در دانش‌آموزان تقویت می‌کنند، بلکه زمینه رشد مهارت اقتصادی را نیز فراهم می‌کنند.
پی‌نوشت‌ها
1. Plan
2. Do
3. Check
4. Act
منابع
1. تریسی، برایان (1394). خلاقیت و حل مسئله. ترجمه رامک فدائیان. فرا. تهران.
2. رنجبر، حسین و پورمند، سمیه (1398). لذت حل مسئله. نوشته حسین و سمیه پورمند. ملارد. کرج.
3. ایکاف، راسل (1397). هنر حل مسئله با حکایت‌های ایکاف. ترجمه تقی ناصر شریعتی. رسا. تهران.