تنها روش تدریس نیست!
انتخاب راه منظم، با قاعده و منطقی برای ارائه درس که همان روش تدریس است، از جمله نکات مهم و حرفه‌ای است که لازم است معلم انجام دهد. انتخاب مؤثرترین روش، مستلزم استفاده از شیوه‌ها، روش‌ها و فنونی است که در موقعیت‌های گوناگون یادگیری به کار گرفته می‌شوند، چرا که تدریس صرفاً انتقال دانش نیست و از سه بعد هدف‌ها، روش‌ها و ارزشیابی تشکیل شده است؛ شیوه‌ای که معلم برای این منظور به کار می‌برد، به اندازه محتوا و مضمونی که قصد آموزش دارد، قابل اهمیت است. به این منظور، شیوه، روش‌ها و فنون آموزشی، مجموعه تدابیر منطقی هستند که در کنار هم برای رسیدن به هدف، با توجه به شرایط و امکانات، تأثیرگذارند.
شیوه1
شیوه فلسفه، اصول و مراحل اجرا دارد و حداقل دارای یک روش و چند فن است. در بیان هر شیوه مفاهیم بیشتر مد نظر قرار می‌گیرند، نه نحوه اجرای آن. شیوه تدریس، از نظریه‌های یادگیری مانند رفتارگرایی، گشتالت، شناخت‌گـرایی و ساختـن‌گرایی شکل‌گرفته است که درباره احساسات، دانش و مهارت‌ها هستند و مشخص می‌کنند موضوع چگونه باید آموخته شود. بنابراین، مشخص‌کردن نظریه‌های یادگیری در طول زمان تدریس الزامیست
روش2
روش در مقابل واژه لاتین «متد» به کار رفته که معنی آن روش و نظم است. بنا به تعریفی که در فرهنگ وبستر آمده است، راه انجام هر کاری را روش می‌گویند و به‌لحاظ زمانی روش معمولاً طولانی‌تر از فن است و می‌تواند چند فن را در برگیرد.
فن3
واژه فن که معادل واژه تکنیک به کار رفته، در زبان فارسی مهارت و صنعت معنی شده است. فن در واقع راه به‌کارگیری مهارت‌های اساسی یا نحوه انجام ماهرانه کارها تلقی می‌شود و شامل ریزه‌کاری‌هایی است که سبب می‌شود روش‌ها با یکدیگر متفاوت شوند.
سبک تدریس
سبک تدریس به فعالیت‌های پایداری گفته می‌شود که مدرس، هنگام تدریس، بدون درنظرگرفتن موقعیت یا محتوایی که تدریس می‌کند، انجام می‌دهد. سبک تدریس به دو گروه کلی «سبک معلم‌محور» و «دانش‌آموز محور» تقسیم می‌شود.
در سبک معلم‌محور، معلم در مرکز فعالیت‌های کلاس قرار دارد و دانش‌آموز کمتر در کلاس فعال است. یادگیری بر مبنای فعالیت معلم در کلاس صورت می‌گیرد و او در واقع مدیر و هدایت‌کننده فعالیت‌های یادگیری است و اهداف یادگیری را تعیین می‌کند. در این سبک، ارزشیابی با نوعی آزمون انجام می‌شود که نشان می‌دهد اهداف دوره تا چه حد تأمین شده است.
در سبک دانش‌آموزمحور نیازهای یادگیرندگان بسیار اهمیت دارد. آن‌ها خودراهبر و خود‌برانگیزنده هستند و برای توسعه و بالندگی توانایی نامحدودی دارند. معلم هم یک تسهیلگر است که تنها برای برطرف‌کردن نیازهای یادگیری دانش‌آموزان تلاش می‌کند.
چگونه می‌توانم شیوه، روش و فنون مناسبی انتخاب کنم؟
به‌صورت کلی، برای انتخاب مناسب در فرایند یاددهی ـ یادگیری لازم است در زمان انجام طراحی آموزشی به موارد زیر توجه شود:
زمان و مکان برگزاری آموزش: علاوه بر اینکه شرایط گوناگون زمان برگزاری آموزش، مانند فصلی که در آن قرار داریم، دوری و نزدیکی به روزهای پایان یا آغاز سال تحصیلی و ... اهمیت دارد، مهم است به زنگ و ساعت برگزاری کلاس نیز توجه شود. زیرا دانش‌آموزان در هر زمان نیازها و زمینه‌های تمرکزی متفاوتی دارند. گاهی اجرای یک روش در ابتدای صبح نسبت به اجرای همان روش در ساعت پایانی مدرسه تأثیر یکسانی ندارد.
تسهیلات و امکانات آموزشی: از جمله موارد مهم، بررسی امکانات و تجهیزات در اختیار است. برای مثـال، در صورتـی که همـه دانش‌آموزان به تجهیزات الکترونیکی دسترسی دارند، شیوه‌های آموزشی ترکیبی که دانش‌آموزان می‌توانند در کلاس‌های برون‌خط، برخط و نیز حضوری بهره‌مند شوند، بیشتر به کار می‌آیند.
ویـژگـی‌هـای دانـش‌آمـوزان:
بـدیـهـی اسـت بسیـاری از ویـژگـی‌هـای دانش‌آمـوزان اعم از ویژگی‌های رشدی آن‌ها با انتخاب روش و فنون تدریس ارتباط دارند. برای مثال، گروه‌های کوچک‌تر سنی دانش‌آموزان تمایل بیشتری دارند تا به روش‌های گروهی با مرکزیت فردی فعالیت کنند. این در حالی است که در دوره‌های بالاتر مانند پایه‌های بالای دوره ابتدایی و پس از آن، فعالیت گروهی بیشتر مؤثر و مورد نظر دانش‌آموزان است.
ویژگی‌های معلم و توانایی و احاطه او به موضوع تدریس: علاوه بر شرایط و امکانات بیرونی، میزان توان معلم در انتخاب روش مناسب اهمیت زیادی دارد. برای مثال، معلمی که در طراحی اکتشافی موضوعات آموزشی توانایی خوبی دارد، می‌تواند از گروه روش‌های تدریس اکتشافی دست به انتخاب بزند. این بدان معنا نیست که دیگر معلمان از روش‌های کاربردی و مؤثر بی‌نیازند و می‌توانند با تکیه بر میزان توان خود برخی روش‌ها را نادیده بگیرند، بلکه در انتخاب اولیه روش‌ها و فنون، مؤلفه توان معلم مطرح است و لازم است به مرور این توانایی را در خود پرورش دهند.
موضوع و مبحث آموزش: یک سوی انتخاب درست روش‌ها و فنون، تناسب آن با محتوا و موضوع آموزشی است. برای مثال، هر اندازه موضوع جنبه مهارتی دارد، لازم است از قالب‌هایی استفاده شود که بروز مهارتی را در دانش‌آموزان فراهم آورد. در نقطه دیگر، هنگامی که بناست موضوعی نظری و واقعیت‌محور آموزش داده شود، روش‌هایی مانند پیش‌سازمان‌دهنده‌ها مناسب و موثرترند.
اهداف آموزش: هرچند اهـداف کلان و اهداف دوره‌های تحصیلی از قبل تعیین شده‌اند، اما از دیگر اهداف مرتبط با آموزش که معلم و نیز مدرسه تعیین می‌کنند، سطح آموزش است. هنگامی که بناست دانش‌آموزانی برای شرکت در مسابقه علمی معینی آماده شوند، روش و فنون انتخابی شکل خاصی به خود می‌گیرد. شناسایی این اهداف با ایجاد تناسب و تأثیرگذاری بیشتر روش و فنون ارتباط زیادی دارد.
مدت آموزش: چنانچه پیش از این به زمان برگزاری فرایند آموزش اشاره شد، طول دوره زمانیِ در اختیار نیز بر انتخاب درست روش و فنون اثرگذار است. برای نمونه، قرار است دانش‌آموزان برای دو هفتـه آینـده در یک موضـوع مشخص به آمادگی برسند یا تمام آموخته‌های جدید خود را جمع‌بندی کنند. در این صورت، بهره‌مندی از روش اعضای تیم و ایده کار تیمی بسیار مناسب خواهد بود.
سوابق و دوره تحصیلی: در پاسخ به اینکه آیا روش‌های آموزشی برای کودکی که تاکنون تجربه تحصیلی نداشته است، در مقایسه با کودک دیگری که دست‌کم یک سال سابقه تحصیل را تجربه کرده است، می‌تواند متفـاوت باشد، تردیدی نیست. تمام رفتار و ارتباطات و شیوه‌ها و فنون به فراخور میزان تجربه‌های تحصیلی دانش‌آموزان تفاوت دارند و معلم می‌تواند با تکیه بر این اصل متناسب با دوره و پایه تحصیلی دست به تصمیم بزند.
آزمون عوامل مؤثر بر انتخاب شیوه، فنون و روش تدریس
عوامل و موارد بسیاری بر انتخاب متناسب و مؤثر شیوه، فن و روش تدریس تأثیرگذارند. برای روشن‌سازی و نیز جمع‌بندی موضوع به مهم‌ترین عوامل، به صورت یک آزمون کوتاه، اشاره شده است. شما می‌توانید با بررسی و پاسخ‌گویی به این موارد اطمینان حاصل کنید آیا کلاس درس شما و نیز شیوه، روش و فنون مورد استفاده شما به درستی گزینش شده است؟ برای این منظور، هر گزاره را با دقت مطالعه کنید و با بررسی عملکرد خود در کلاس درس و نتایج به‌دست‌آمده یا قابل پیش‌بینی، در ستون دوم ویژگی‌های کلاسی خود را شرح دهید.
پی‌نوشت‌ها
1. Approach
2. Method
3. Technique
منابع
1. صباغیان، زهرا. اکبری، سهیلا (1396). آموزش جامع سازمانی. سمت. تهران.
2. اسپالدینگ، چریل لین (1390). انگیزش در کلاس درس. ترجمه محمدرضا نائینیان و اسماعیل بیابانگرد. منادی تربیت. تهران.
3. انسکی، جری (1391). عوامل ایجاد انگیزه در کلاس درس. ترجمه پری‌ناز علی‌اکبری. نشر آیدین، یانار.