فرانامه‌نویسی
همان‌طور که معلمان برای رفتن به کلاسی که قرار است فردا، هفته‌ی بعد، ماه آینده یا در نهایت در طول سال تحصیلی تشکیل شود، «فرانامه» (سناریو)های متفاوتی طراحی می‌کنند که ما در ادبیات تربیتی از آن‌ها با عنوان «طرح درس» نام می‌بریم، آینده‌پژوهان هم فرانامه‌نویسی (سناریـوپـردازی) مـی‌کنند. فرانـامه‌هـا تصویرهایی از آینده‌های محتمل هستند که به شکل درونی به هم وابسته‌اند. فرانامه از اطلاعات مربوط به احتمالات و روندهای متنوع (و گاه واگرا)، تصویرهایی باورپذیر و از لحاظ درونی سازگار از آینده ایجاد می‌کند. هدف از به کارگیری فرانامه، ایجاد فضایی است از آنچه ممکن است رخ دهـد که در آن کـارایی سیـاست‌هـای اتخاذشده در برابر چالش‌های موجود در آینده در بوته آزمایش قرار می‌گیرد. فرانامه‌ها همچنین کمک می‌کنند هم چالش‌ها و هم فرصت‌های بالقوه ولی غیرمنتظره شناسایی شوند. فرانامه‌ها با کشف نظام‌دار چالش‌ها و فرصت‌های پیش رو، در خدمت تدوین راهبرد‌ها قرارمی‌گیرند. فرانامه‌ها تنها حدسیات در مورد آینده نیستند. فرانامه‌نویسی کمک می‌کند بیندیشیم چگونه در شرایط محیطی متفاوت آینده، پیروزمندانه به هدایت امور بپردازیم. ممکن است برای یک آینده چند فرانامه پیش‌بینی شود. مجموعه‌ای از چندین فرانامه‌ی متمایز و مقیدکردن «عدم قطعیت لایتناهی» به یک حد و مرز، برنامه‌ریزی نظام‌دار برای انجام اقدام‌های لازم در سازمان را ممکن می‌کند.
تمرینی ساده برای فرانامه‌نویسی دانش‌آموزان
کتاب داستان جذابی را که حتماً می‌دانید دانش‌آموزانتان آن را ندیده و نخوانده‌اند، در کلاس برای بچه‌ها بخوانید، ولی بخش پایانی داستان را برایشان تعریف نکنید. حال از بچه‌ها بخواهید پایان مناسبی برای این داستان انتخاب کنند. اگر داستان چالش‌برانگیز باشد، در یک کلاس 30 نفری بیش از 20 پایان متفاوت را شاهد خواهید بود.
(راهنمایی: می‌توانید به جای داستان، قصه‌ی پیشرفت تدریجی وسیله‌ای مانند تلفن را برایشان تعریف کنید و از آن‌ها بخواهید آینده‌ی تلفن‌های همراه نسل امروزی را فرانامه‌نویسی کنند. البته فرانامه‌نویسی به این سادگی هم نیست، ولی چون قرار است تمرین کنیم، آن را ساده بیان کردیم.)
چشم‌اندازسازی
«چشم‌اندازسازی» تجسم و ایجاد تصویری غنی و البته نه چندان دقیق از آینده است. چشم‌انداز بر‌خلاف فرانامه که ردپا از اکنون به آینده مشهود است، بیشتر شبیه پرش به آینده است و لزوماً نمی‌توان نحوه‌ی تدوین چشم‌انداز را دید. برای مثمرثمربودن، چشم‌انداز باید مقرون به واقعیات و به دور از خیال‌پردازی باشد.
تمرین
چشم‌انداز معمولاً در جمله‌ای کوتاه بیان می‌شود. مثلاً من در یک کارگاه تولیدی با سه نفر کار می‌کنم. از من خواسته می‌شود برای این کارگاه چشم‌اندازی بسازم. من می‌گویم، چشم‌انداز 20 سال آینده‌ی کـارگـاه تولیدی ما، تبدیل‌شدن به یک شرکت بزرگ تولیدی است که ساختمانی20 طبقه دارد و دفتر کار من در طبقه‌ی بیستم آن قرار دارد. اکنون تمرین‌های مشخص و قابل لمسی برای بچه‌ها طراحی کنید و از آن‌ها بخواهید برای این موردی که بیان کردید، چشم‌اندازهای 20، 30 و 50 ساله بنویسند.
نقشه‌ی راه
«نقشه‌ی راه» گام‌هایی را که باید برای نیل به یک هدف برداشت، تعیین می‌کند و غالباً در صنعت کاربرد دارد. طیف وسیعی از انواع نقشه راه وجود دارد. برای مثال، هر نقشه‌ی راه مربوط به فناوری معمولاً شامل ارزیابی از این چند مقوله است:
- پیشگام‌های اجتماعی
- پیشگام‌های علوم گوناگون
- فناوری‌‌ها و کاربردهای آن‌ها
نقشه‌ی راه به گمانه‌زنی درکشف محصولات گوناگون ممکن در آینده کمک می‌کند و در عین حال بخش‌های کلیدی علوم را که برای ایجاد این محصولات لازم است مشخص می‌کند. این روش، به‌ویژه برای تعیین فهرست اقدام‌های لازم که باید برای ظهور یک فناوری جدید به انجام رسانده شود، بسیار مفید است.
پس‌نگری
پس‌نگری با تصور آینده‌ی مطلوب شروع می‌شود و سپس با تعیین قدم‌های لازم برای افزایش فرصت رسیدن به آن آینده ادامه می‌یابد. این رویکرد تنها زمانی عملی است که اهداف آینده به روشنی و به دور از هر گونه ابهام تعیین شده باشند. در غیر این صورت و در جایی که تعدادی اهداف بالقوه‌ی متناقض وجود داشته باشند، به کارگیری فرانامه (سناریو) مناسب‌تر است.
نمونه‌سازی
کاربرد این روش در بررسی آینده‌ی سیستم و نیز جایی است که درکی از عوامل مؤثر بر تغییرات سیستم در طول زمان وجود دارد. این روش ابزار ارزشمندی است برای بررسی موضوع پیچیده، و در آن بررسی‌ها بیشتر بر پایه‌ی ادراک‌های افراد صورت می‌گیرد تا شواهد. در نتیجه‌ی استفاده از این روش، «سنجه‌ها» در اختیار قرار می‌گیرند. این سنجه‌ها کمک می‌کنند تأثیر نسبی گزینه‌های گوناگون ارزیابی شود. ولی در اتکا به سنجه‌های به‌دست‌آمده از نمونه‌ها باید محتاط بود و محدودیت‌های آن‌ها را در نظر داشت. نکته‌ی مهم در این روش آن است که برای ساختن و واسنجی (کالیبره‌کردن) نمونه‌ها، لازم است داده‌های خوبی در اختیار باشند. برای مثال، انتخاب معلم نمونه با روش سرمشق‌سازی صورت می‌گیرد (انتخاب چند معلم نمونه برای آینده‌ای نه چندان دور). ولی شاهدیم شاکیان فراوانی دارد که می‌گویند سنجه‌ها معتبر نیستند.
تمرین
برای امور انضباطی کلاس خود یک نمونه طراحی کنید. برای تعیین سنجه‌ها، از دانش‌آموزان، اولیا، همکاران و کارکنان مدیریتی مدرسه نظرسنجی کنید. به نظرتان چطور می‌توانید مدلی طراحی کنید که تا سال‌ها و در کلاس‌های گوناگون جواب بدهد و کارایی داشته باشد؟
شبیه‌سازی
در این رویکرد مثل بازی‌های رایانه‌ای، از متولیان موضوع خواسته می‌شود خود را بازیگران یک فرانامه فرض کنند و در مورد واکنش‌های خود تصمیم بگیرند. بدین ترتیب، این رویکرد روش خوبی برای سیاست‌گذاران است تا نحوه‌ی تأثیر سیاست‌های فعلی خود را بر آینده و میزان کارایی این سیاست‌ها را در درازمدت شبیه‌سازی کنند. شبیه‌سازی حتی می‌تواند در مدلی رایانه‌ای شکل بگیرد. با کارکردن با این مدل، امکان مشاهده‌ی تأثیر تصمیمات بر مجموعه‌ای پیچیده فراهم می‌شود. شبیه‌سازی روش خوبی برای مفاهمه با طیف وسیعی از مخاطبان درباره‌ی ماهیت پیچیده‌ی تصمیمات و سیاست‌ها و ایجاد تصویر گسترده‌ای از تأثیر اجرای این سیاست‌هاست.
ترکیب روش‌های آینده‌پژوهی
بهترین کار، بهره‌گیری از تعداد متنوعی از رویکردها در یک پروژه است.
منابع:
1. عقیل ملکی‌فر (1385). الفبای آینده‌پژوهی. اندیشکده‌ی صنعت و فناوری. قم.
2. ریچارد اسلاتر و دیگران. نواندیشی برای هزاره‌ی نوین. ترجمه‌ی وحید وحیدی‌مطلق (1390). انتشارات موسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی.
3. The Futurist. مجله‌ی تخصصی آینده‌پژوهی. انجمن جهانی آینده.
4. ریچارد برایسون (۱۳۹۱). برنامه‌ریزی استراتژیک. ترجمه‌ی دکتر مهدی خادمی. آریانا قلم. چاپ دوم. تهران.
5. دکتر سعید رضایی؛ فاطمه عیوضی (۱۳۹۲). آینده‌پژوهی فردی.
6. http://ayandehpajoohi.com