مقدمه
حسادت احساسی است که درون همه افراد وجود دارد، ولی برخی آن را به سطح می‌آورند و به آن بها می‌دهند تا جایی که گاهی رفتار فرد را تحت کنترل خود می‌گیرد. هر چیزی چه مادی و چه غیرمادی می‌تواند این حس را در انسان برانگیزد؛ از سرنوشت فردی دیگر و علاقه و محبتی که دریافت می‌کند تا داشتن یک خودرو. اما هر فرد به آن چیزی حسادت می‌ورزد که برایش ارزشمند باشد و از این‌رو افراد مختلف به مسائل متفاوتی حسادت می‌کنند. هر چه باشد این حسی است که خود فرد را بیش از همه آزار می‌دهد. حسادت احساسی مطلق نیست، بلکه مخلوطی است از خشونت و شکست؛ خشونتی که فرد حسود احساس می‌کند مانع از رنج بیشتر او از شکست می‌شود.
حسادت در حد ضعیف یکی از احساسات بشری است که در دیگر موجودات وجود ندارد. حال آنکه عواطف ستوده‌شده‌ای همچون غیرت، فرزنددوستی و... در انسان و حیوان مشترک است. چنانچه به ماده هر حیوانی تعرض شود، نر از آن دفاع خواهد کرد و چنانچه جوجه کلاغی در خطر باشد، کلاغ مادر به حمایت برخواهد خاست. اما حسادت به اندازه و مثبت که موجب صرف کمال دقت و تمام همت می‌شود، غریزه‌ای است که تنها محرک آدمی است و حد ضعیف و اولیه آن در همه افراد وجود دارد. چرا که خداوند انسان را با رقابت آفرید و او را به واسطه همین نیرو، در وادی کودکی به سمت رشد هدایت فرمود. لذا بیشترین محرک کودکان برای رشد و فعالیت‌های اجتماعی رقابت است. اما پس از رشد و بلوغ عقلی، آرمان الهی این است که بشر تنها به‌خاطر رضای خداوند و نه از روی غریزه کاری را انجام دهد.
حسادت چه نتایجی در پی دارد؟
- آثار روانی: روی خلق و خوی فرد اثر می‌گذارد و کم‌کم به عقده تبدیل می‌شود.
- آثار رفتاری: بخش فعال روان را که همیشه آماده آزاررسانی و تجاوز به حقوق دیگران است، تقویت می‌کند و شخص را به صدمه‌زدن به دیگران وامی‌دارد.
- آثار اجتماعی: باعث منفورشدن فرد می‌شود.
این حس اگر به رفاقت بدل شود می‌تواند حتی با ایجاد انگیزه به پیشرفت فرد کمک کند. اما گاهی به جای بدل‌شدن، شدیدتر می‌شود و به جای ایجاد انگیزه برای داشتن چیزی که دیگری دارد، به حسی تبدیل می‌شود که با تمام قدرت سعی می‌کند دیگری را از رسیدن به موفقیت باز دارد و سعی در تصاحب چیزی دارد که متعلق به او نیست.
اهمیت و ضرورت پژوهش
درون همه کودکان حسادت به نوعی دیده می‌شود؛ در بعضی، از نوع حسادت خواهر ـ برادری است و در بعضی نمونه‌های دیگر از نوع حسادت به داشته‌های دیگر بچه‌ها و هم‌کلاسی‌ها. دب کوهن، مدیر یک مرکز ویژه آموزش والدین می‌گوید: «حسادت حسی طبیعی است. اما اگر فرزند شما مرتب خود را با دیگر هم‌سن و سال‌ها و هم‌کلاسی‌هایش مقایسه می‌کند و در محیط اطراف به دنبال کسب عزت‌نفس است، امکان دارد به راحتی به وسیله افرادی که در محیط اطراف او قرار دارند، تحت‌تأثیر قرار گیرد.»
هدف از آموزشپژوهی حاضر بررسی چگونگی تبدیل حس حسادت به رفاقت در دانش‌آموزانم بوده است. چرا که انسان‌های پرورش‌یافته در این کلاس‌ها، در آینده باید انسان‌هایی به تعالی رسیده، تغییر رفتار داده و متفکر و متعهد باشند. هدف آن‌ها کسب نمره بالاتر از روی حسادت نباشد، بلکه رفاقت با یکدیگر و رسیدن به تعالی باشد. رفاقت حاکم بر کلاس باعث می‌شود یادگیری دانش‌آموزان بهتر صورت گیرد.
این حس نه‌تنها داخل کلاس، بلکه خارج از مدرسه را نیز تحت‌تأثیر قرار می‌دهد و باعث می‌شود که در آینده افرادی اجتماعی و هم‌دل باشند.
از این‌رو و به منظور بررسی عمیق‌تر مسئله به ذکر دلایل ایجادکننده حسـادت در مدرسه می‌پـردازم و در ضمـن آن بـه راهکارهای مؤثر برای تبدیل حس حسادت به رفاقـت اشاره می‌کنم.
هدف پژوهش
هدف اصلی از انجام این پژوهش اصلاح رفتار دانش‌آموزم، یلدا . ن، با از بین بردن حس حسادت و تبدیل این حس به رفاقت بوده است.
روش انجام پژوهش
این پژوهش، آموزشپژوهی از نوع تک‌موردی و تحلیلی ـ تفسیری است.
الف. مشاهده رفتار دانش‌آموز در کلاس
در مشاهده رفتار یلدا در کلاس متوجه شدم:
- بسیار حسود و پرخاشگر است.
- هنگام پرسش درسی دست و پاهایش را گم می‌کند و شروع به سروصدا می‌کند.
- هنگام فعالیت گروهی گوشه‌ای مشغول خودش است و از شدت حسادت با دوستانش همکاری و رفاقت نمی‌کند.
سرانجام با مدیر مدرسه مشورت کردم و مشکلات یلدا را توضیح دادم. خواستار شدم که پرونده سال‌های قبل او را بررسی کنم. بعد از بررسی متوجه شدم که یلدا از نظر خانوادگی وضعیت معیشتی خوبی نداشته است و احساس ناتوانی، ناسازگاری و مشکل عاطفی هم در وی مشاهده می‌شود.
ب. مصاحبه با مدیر
در صحبتی که با مدیر مدرسه درباره یلدا داشتم، ایشان به این موضوع اشـاره کردند که یلدا برای شـرکـت در هیچ‌یک از فعالیـت‌های مدرسه و مسابقه‌های فرهنگی ـ هنـری و ورزشی مدرسه داوطلب نیست.
ج. مصاحبه با والدین
در تماس تلفنی که با مادر یلدا داشتم، با مطرح‌کردن مشکلات یلدا از او خواستم که در حل مشکلات یلدا کمک کند.
د. استفاده از منابع کتابخانه‌ای و مقاله‌ها
به کتـاب‌ها، مقـاله‌ها و پایان‌نـامه‌های مربوط به حسـادت و روش‌های جلوگیری از آن و نیز اینترنت مراجعه کردم تا دلایل مشکل حسادت در یلدا را بیابم.
تجزیه و تحلیل و تفسیر داده‌ها
با جمع‌آوری اطلاعات و تفکیک آن‌ها در مورد علت‌های حسادت در یلدا به تجزیه‌وتحلیل آن‌ها پرداختم. پس از گفت‌وگو با مشاور مدرسه، مصاحبه با والدین، بررسی مشاهدات خودم و مطالعاتی که از طریق کتاب‌ها و منابع اینتـرنتی در این زمینـه داشتم، توانستم گام‌های مثبتی در برطرف‌کردن این مشکـل بردارم. دریافتم که خانواده نقش بسزایی در انگیزه تحصیلی کودک و نوجوان دارد. وضعیت خانوادگی، نوع پرداختن به تربیت بچه‌ها و کسب تجربه‌های خاص در محیط خانه مؤثر است. برای مثال، والدینی که از اهمیت دخالت در تربیت فرزندان خود آگاه‌ترند و محیط خانه را برای این نوع کارها آماده‌تر می‌کنند، دارای فرزندان با انگیزه‌تری هستند تا خانواده‌هایی که درگیر مسائل خودشان‌اند.
همسالان از طریق مقایسه توانمندی‌های اجتماعی و یادگیری بر انگیزه‌های یکدیگر تأثیر می‌گذارند.
دانـش‌آمـوزانی که در جمـع همسالان پذیـرفته‌تـر هستند و مهارت‌های برقراری ارتباط بیشتری دارند، معمولاً در مدرسه هم بهتر عمل می‌کنند. همسالان از طریق بحث و گفت‌وگو چیزهای زیادی به یکدیگر می‌آموزند. ارتباط با همسالان جنبه‌های منفی و مثـبت زیـادی دارد. از جنـبه‌های مثبت این اسـت اگر گروه همسالان افراد موفقی باشند تأثیر مثبـت و عمیقی بر یکـدیگر دارند و موجب رشد انگیزه‌های تحصیلی، اعتمادبه‌نفس و کشف بیشتر قابلیت‌هایشان است. البته عکس آن هم می‌تواند نتیجه منفی داشته باشد.
کلیه اطلاعات کسب و یادداشت شده، همگی بیانگر این مسئله بود که یلدا از نظر فیزیکی هیچ مشکلی ندارد.
علل حسادت کردن وی تا اندازه‌ای مشخص و فهرست‌وار نوشته شده که به‌طور خلاصه این‌گونه بود:
- شرکت‌نکردن یلدا در کار گروهی؛
- مقایسه بیش از حد او توسط خانواده با دیگران؛
- وضعیت معیشتی ضعیف خانواده او؛
- انگیزه‌نداشتن برای انجام فعالیت‌های کلاسی و ارتباط کم با هم‌کلاسی‌هایش.
عوامل مؤثر بر حسادت
عوامل مربـوط به خود دانـش‌آموز: ضعف کار اندام‌شناختی و جسمی مانند ضعف در بینایی، شنوایی و ...؛ ضعف ذهنی و روانی مانند ضعف از نظر میزان هوش، قدرت حافظه و ...؛ نداشتن هدف واقعی، عینی و روشن از تحصیل؛ نداشتن انگیزه درونی برای تحصیل و مطالعه؛ نداشتن اعتمادبه‌نفس کافی؛ ضعف اراده در تصمیم‌گیری‌های تحصیلی و مطالعه و اجرای تصمیمات؛ نداشتن برنامه‌ریزی دقیق از لحاظ زمان و میزان مطالعه روزانه؛ نداشتن روش مطالعه مناسب برای درس‌های مختلف؛ مهارت‌های مطالعه نادرست.
عوامل مربوط به خانواده: اختـلاف خانوادگی و خانواده آشفته؛ اختلاف فرزندان با خانواده، مانند لجبازی با والدین و اعتراض به جو خانواده؛ وابسته و متکی‌کردن فرزندان به والدین در امور درسی و تکالیف منزل از دوران ابتدایی؛ تحقیر، سرزنش و مقایسه نادرست فرزندان با همسالان موفق و در نتیجه پایین آوردن اعتـمادبه‌نفس آنـان؛ تغییرات منـفی در خانـواده، مانند ورشکستگی اقتصادی، و ...
عوامل مربوط به مدرسه: رفتارهای نادرست گروه همسالان، مانند مزاحمت، شوخی‌های نابجا و به رخ کشیدن کمبودها در کلاس درس؛ رفتارهای نامناسب عوامل اجرایی مدرسه، مانند مدیر، معاونان، دبیران و مشاوران؛ جو عمومی نامطلوب حاکم بر مدرسه از لحاظ درسی، مانند سخت‌گیری بیش از حد دبیران در دادن نمره به‌خاطر بالا فرض کردن سطح علمی مدرسه.
ارائه راه‌حل
استفـاده از تابلـو تشویقی در کـلاس درس: برای کلاس جدول ثبت جوایز مجزا برای کارهای گروهی و انفرادی آماده کردم و برای تشویق بیشتر دانش‌آموزان، به‌خصوص یلدا، آن را در تابلوی کلاس چسباندم تا هر دانش‌آموزی که تکلیف‌های انفرادی و گروهی را فعالانه انجام داد و از پرخاشگری و حسادت پرهیز کرد، کارت تشویقی بگیرد. در تابلوی تشویقی کارت‌هایی با این عنوان‌ها وجود داشت:
- نداشتن رفتارهای ناسازگارانه و حسودانه؛
- انجام کار گروهی؛
- برقراری ارتباط دوستانه با همکلاسی‌های خود؛
- پاسخ‌گویی به سؤال‌های آموزگار.
هر دانش‌آموزی که این نکات را رعایت می‌کرد، کارت تشویق می‌گرفت. علاوه بر افراد یک ستون هم برای سرگروه‌ها ایجاد کردم تا علاوه بر رقابت همگانی، رقابتی هم بین سرگروه‌ها ایجاد شود.
گفت‌وگو و مشاوره با والدین دانش‌آموز: در این مرحله از والدین دانش‌آموز تقاضا کردم به مدرسه بیایند تا درباره فرزندشان با هم گفت‌وگو کنیم. یک روز مادر دانش‌آموز به مدرسه آمد و به همراه مشاور با او در کلاس درس به گفت‌وگو نشستیم. درباره عوامل ایجاد حسادت در فرزندش و چگونگی بر طرف‌کردن این رفتار صحبت کردیم و مشاور مدرسه از مادر یلدا خواست تا به او در خانه توجه کنند و کمبودهایش را به رخش نکشند.
تهیه صندوق همیاری در مدرسه: پس از مشورت با مدیر و مشاور مدرسه تصمیم گرفتیم صندوقی به نام «صندوق همیاری» در مدرسه تأسیس کنیم و مقرر شد همکاران به‌صورت ماهانه مبلغی در حد توان به صندوق کمک کنند. مشاور مدرسه با شناسایی دانش‌آموزانی که وضعیت مالی مناسبی نداشتند (نظیر یلدا) که همین عامل باعث نداشتن اعتمادبه‌نفس در آن‌ها و بروز رفتارهای حسودانه می‌شود، نسبت به تهیه اقلام و وسایل برای آن‌ها اقدام کند تا خلأهای روحی و مادی آن‌ها تا حدودی رفع شود و شاهد رفتارهای حسودانه نباشیم.
نتیجه‌گیری
نتیجه پژوهش حاضر تبدیل حس حسادت به رفاقت بود که این مهم با حمایت معلم، خانواده، مدرسه و دوستان انجام گرفت. طبق نتایج پژوهش‌ها، تشویق و ترغیب معلم به از بین بردن حسادت کمک می‌کند. بدیهی است که خودپنداره مثبت نیز در پیشـرفت تحصیـلی دانـش‌آمـوزان مؤثر است. در این پژوهش ما به کمک راهکارهای تغییر روش تدریس، انجام کار گروهی (ایجاد همدلی و رفاقت و تقویت دوستی)، استفاده از تابلوی تشویق در کلاس درس (دادن نقش به دانش‌آموز و درگیرکردن او با کلاس)، گفت‌وگو و مشاوره با والدین دانش‌آموز (پررنگ کردن نقش خانواده در از بین‌بردن حس حسادت)، تهیه صندوق همیاری در مدرسه (رفع نیازها و کمبودها که علت بروز حسادت‌اند)، در دانش‌آموز مورد نظر اعتمادبه‌نفس به وجود آوردیم که باعث از بین رفتن عوامل ایجاد رفتارهای حسودانه و تبدیل این حس به حس رفاقت و همدلی شد.
محدودیت‌ها
- دسترسی نداشتن پژوهشگر به پژوهش‌های انجام‌شده به روش «آموزشپژوهی» به‌دلیل جدیدبودن این روش؛
- شیوع ویروس کرونا که مانع دسترسی کامل به دانش‌آموز شد؛
- ترس از ایجاد اختلاف به‌دلیل مشخص شدن تفاوت‌ها.
پیشنهادها
- استفاده معلمان محترم از انواع روش‌های نوین تدریس در فرایند یاددهی و یادگیری که موجب تنوع و علاقه‌مندی بیشتر دانش‌آموزان در بحث‌های درسی و علمی می‌شود؛
- مشـارکت هرچه بیشتـر معلمـان و مسئـولان مدرسـه‌ها با دانش‌آموزانی که قصد انجام فعالیت‌های خارج از مدرسه را دارند؛
- استفاده از سایت تکنولوژی آموزشی و تجهیز مدارس.
منابع
1. امیری، ربابه (1391). چگونه با حسادت مقابله کنیم (ج ۱). انتشارات سپید. تهران.
2. کاوه، سعید (1395). شناخت و بررسی حسادت و آشنایی با عوامل تشکیل‌دهنده و رویکردهای مورد نیاز جهت مقابله و برطرف نمودن آن (ج ۱). مؤسسه اندیشه کهن‌پرداز. تهران.
3. صفورایی پاریزی، محمدمهدی (1379). «حسادت، زمینه‌های رشد و راه‌های جلوگیری از آن». مجله معرفت. شماره 38.
4. طباطبایی، سیدمحمدحسین (قرن 14 هجری). المیزان فی تفسیر القرآن.
5. لیهی، رابرت (۱۳۹۹). درمان حسادت. ترجمه محمد خالقی. انتشارات ارجمند. تهران.
6. ون دی ون، آندرو (۱۳۹۲). روش‌شناسی نظریه‌پردازی. ترجمه دکتر حسن دانایی‌فرد. انتشارات صفار. تهران.
7. مارشال ریو، جان (۱۳۹۳). کتاب انگیزش و هیجان. ترجمه یحیی سیدمحمدی. انتشارات ویرایش. تهران
۸. راغب اصفهانی، حسین‌بن محمد (1397)، مفردات الفاظ قرآن کریم، ص ۲۳4، ماده حسد.
۹. آلوسی، محمود (1397)، روح‌المعانی، ج 16.
۱۰. بحارالانوار (طبع ایران)، ج 78، ص 251.
۱۱. نوری، میرزا حسین (۱4۰۸ ه. ق). مستدرک‌الوسایل و مستنبط‌المسائل (ج ۱۲). مؤسسه آل‌البیت لاحیاء التراث. قم.