از سابقه پژوهش‌سرای امیرکبیر و قطب کشوری فناوری‌های فضایی و حمل‌ونقل پیشرفته بفرمایید.
پژوهش‌سرای امیرکبیر در سال 1383 در شهر تهران تأسیس شد. در مدت 12 سالی که من در این پژوهش‌سرا هستم، پژوهش‌سرا چهار بار رتبه اول کشور و هفت بار رتبه برتر استان تهران را کسب کرده است. فعالیت‌های ما در پژوهش‌سرای امیرکبیر شامل «نانو، سلول‌های بنیادی، ژن‌شناسی (ژنتیک)، نجوم، هوافضا، دریا، روباتیک و برنامه‌نویسی یا ربوکاپ» است. دانش‌آموزان برای فعالیت در این حوزه‌ها به پژوهش‌سرا می‌آیند، آموزش‌های علمی را کسب می‌کنند و در مسابقات بین‌المللی، کشوری و استانی شرکت می‌کنند. قبل از اینکه قطب وارد آموزش‌وپرورش شود، اولین مسابقات دریایی کشور در آبان سال 1394 آغاز شد. پژوهش‌سرای امیرکبیر و ستاد دریایی معاونت فناوری ریاست‌جمهوری این مسابقات را به مدت چهار سال در کل کشور برگزار می‌کردند. مسابقات شامل چند مورد بودند: شناورهای روسطحی و زیرسطحی؛ جکت‌های نفتی و زیردریایی‌ها؛ تجارت دریا و اکتشاف دریا. در آن چهارسال، 60 هزار دانش‌آموز در کل کشور در بیش از تقریبـاً 20 گرایش این مسابقات شرکت کردند. قطب کشوری فناوری‌های فضایی و حمل‌ونقل پیشرفته در سال 98 در پژوهش‌سرای امیرکبیر ایجاد شد.
چه ضرورتی دارد دانش‌آموزان در حوزه دریا و هوافضا به پژوهش بپردازند؟
ما در کشورمان بیش از 12 هزار کیلومتر مرز دریایی داریم. در دنیای امروز مقوله دریا ارزش و جایگاه مهمی دارد. برای دسترسی کشورها به دریا جنگ‌های زیادی اتفاق افتاده است. دریا تشکیلات بسیار زیادی چون تاریخ دریا، منابع دریا، جانوران دریایی، نفت و گاز، اکتشافات، و حمل‌ونقل دریا دارد. حتی در مورد ابزارهای دفاعی هم دریا از مقوله‌های اصلی است. کشوری که توانمندی خوبی در امور دفاعی دریایی داشته باشد، از کشورهای قدرتمند و توانمند دنیا محسوب می‌شود. مقوله دریا در کشور ما در گذشته کم‌رنگ دیده شده است و چون با مقوله دریا آشنایی نداشتیم و در این حوزه کم کار کردیم، جوان‌های ما با این مقوله آشنایی کمی دارند. بیشتر ملوان‌هایی که در کشور ما کار می‌کنند، ملوان‌های خارجی هستند. در چند سال گذشته یکی دو هنرستان دریایی در استان‌های ساحلی احداث شدند و شروع به کار کردند، اما محدود بودند. بنابراین نیاز بود جامعه دانش‌آموزی‌مان را که یک جمعیت 15 میلیون نفری را شامل می‌شود، با مقوله دریا آشنا کنیم.
در شمال کشورمان استان‌های مازندران، گیلان و گلستان و در جنوب کشور استان‌های سیستان و بلوچستان، بوشهر، خوزستان و هرمزگان به دریا راه دارند. 80 درصد استان‌های ما به دریا راه ندارند. بنابراین، آشنایی دانش‌آموزان ما با دریا در نقاط مرکزی کشور بسیار محدود است و نیاز داریم آنان را با دریا آشنا کنیم تا عدالت اجتماعی برقرار شود و این فرهنگ ایجاد شود که ما بتوانیم از دریا و سواحلمان استفاده کنیم. کارمان را شروع کردیم، اما راهی بسیار طولانی در پیش داریم.
هوافضا هم از علوم مهم دنیا محسوب می‌شود و آینده دنیا از آن کسانی است که بتوانند فضا را فتح کنند. هر کشوری که این فناوری را داشته باشد که انسان را به فضا بفرستد و در فضا شروع به کاوش کند، کشور قدرتمندی محسوب می‌شود. ما هم علاقه‌مند بودیم علم هوافضا را ترویج کنیم تا علاقه‌مندانی که می‌خواهند در این حوزه ادامه تحصیل دهند و شغل داشته باشند، در آموزش‌وپرورش با این مقوله آشنا شوند و رشد پیدا کنند.
مخاطب شما در اجرای برنامه‌های قطب چه دانش‌آموزانی هستند؟
ما نخبه‌گزینی و نخبه‌پروری را دنبال نمی‌کنیم. نه تنها دانش‌آموزان تهران و مراکز استان‌ها، بلکه همه دانش‌آموزان کشور، حتی از دورترین نقاط کشور و دورترین نقاط مرزی، هدف ما هستند. امسال دانش‌آموزانی از مناطق کمتر توسعه‌یافته در مسابقات ما شرکت کرده بودند و توانمندی‌های خوبی در این عرصه به نمایش گذاشتند. دانش‌آموزانی از استان کرمان که حتی یک بار هم دریا را ندیده بودند، ابزارهایی طراحی کرده بودند که نشان از درک خوب آنان داشت. قطعاً ما در مناطق کشور چنین استعدادهایی را داریم. بنابراین نیاز است قطب‌ها گسترش یابند.
رسالت اصلی قطب کشوری فناوری‌های فضایی و حمل‌ونقل پیشرفته را چه می‌دانید و در این راستا چه اقداماتی انجام می‌دهید؟
هدف اصلی ما در قطب، فرهنگ‌سازی و ترویج علوم دریایی و فضایی بین دانش‌آموزان کشور است. در کنار آن، به‌صورت محدودتر دانش‌آموزان را با قسمت‌های گوناگون این علم آشنا می‌کنیم. برای مثال، از بحث‌های مهم در حوزه دریا، زیردریایی‌ها و زیرسطحی‌ها هستند. کشف منابع زیردریا که از ثروت‌های خدادادی و بسیار غنی و ارزشمندند، توسط زیرسطحی‌ها انجام می‌شود. ما دانش‌آموزان را با ساخت زیردریایی‌ها مثل شناورهای دریایی و جکت‌های نفتی، در سطح مقدماتی، به نحوی که درخور درک دانش‌آموز باشد، آشنا می‌کنیم. در حوزه هوافضا هم آن‌ها را با کاوشگرها و سفینه‌های فضایی آشنا می‌کنیم.
دانش‌افزایی چند گروه را مدنظر داریم. یکی از آن‌ها قطب‌های استانی است. ما 31 استان داریم و هر استان یک قطب به‌عنوان قطب فناوری‌های فضایی و حمل‌ونقل پیشرفته دارد. قطب‌های استانی باید توانمندی لازم برای پاسخ‌گویی به سؤالات دانش‌آموزان آن استان را داشته باشند. ما با قطب‌های استانی جلساتی را برگزار کردیم و در آن‌ها آنان را با مسابقات، شیوه‌نامه‌ها و رشته‌های مدنظر در مسابقه آشنا کردیم. آموزش‌ها را تا سطحی که بتوانند نیاز دانش‌آموزان را برطرف کنند ارائه کردیم. گروه دوم هدف دانش‌افزایی، دانش‌آموزان هستند. ما دانش‌آموزان را با الفبای هر گرایش تخصصی آشنا می‌کنیم. سپس به قطب اعلام می‌کنیم مربی تربیت کند تا این فعالیت‌ها را گسترش دهد. یکی از گرایش‌های ما آشنایی با «کشتی پاک» (Clean Sheet) است؛ کشتی‌ای که از سوخت پاک استفاده می‌کند تا هوا کمتر آلوده شود. بنابراین، وظیفه ما بود وبیناری مجازی برای آشنایی با این گرایش برگزار کنیم. در جشنواره علمی‌پژوهشی به این علوم نوین پرداخته می‌شود. صدای این جشنواره به گوش ایرانیان خارج از کشور هم رسید و دانش‌آموزانی از کشورهای امارات، قطر و کویت هم در وبینارهای ما شرکت کردند. اگر جشنواره را با همین برنامه‌ریزی و ساختار جلو ببریم، قطعاً می‌تواند به جشنواره‌ای بین‌المللی تبدیل شود.
همچنین، یکی از وظایف قطب این است که پیگیری کند حداقل در هر استان یک پژوهش‌سرا به آزمایشگاه مجهز شود. آزمایشگاه فضایی یا دریاییِ تهران برای همه کشور کافی نیست. زمانی که دانش‌آموز می‌خواهد شناور خود را آزمایش کند، باید آزمایشگاهی وجود داشته باشد.
ما با پژوهشگاه هوافضا که زیر نظر وزارت ارتباطات است و با پژوهشکده فضایی ایران که زیر نظر وزارت علوم است، تفاهم‌نامه امضا کردیم تا دانش‌آموزان ما با دستگاه‌های تخصصی آزمایشگاه‌های فضایی آنان آشنا شوند. همچنین مقرر شد استادان این پژوهشکده برای ما وبینارهای آموزشی برگزار کنند.
در راستای هدفتان که فرهنگ‌سازی و ترویج علوم دریایی و فضایی بین دانش‌آموزان کشور است، به چه دستاوردهایی رسیدید؟
تا قبل از سال 94، فقط دانش‌آموزانی که در استان‌های ساحلی زندگی می‌کردند، حوزه دریایی را می‌شناختند. آن هم در سطحی که دریا را ببینند و ماهی‌گیری کنند. اما از سال 94 که دریا و فناوری‌های جدیدِ آن را وارد آموزش‌وپرورش کردیم، دانش‌آموزان همه استان‌ها این فرصت را پیدا کردند که حداقل بدانند در دریا چه اتفاقی می‌افتد. در دریا ظرفیت‌‌های بزرگی وجود دارند که می‌توانند اقتصاد کشور را دگرگون کنند. ما در سال 1397 برای اولین بار در دنیا آزمایشگاه فضایی را به آموزش‌وپرورش آوردیم که علاقه‌مندان زیادی پیدا کرد. آزمایشگاه دریا را هم در پژوهش‌سرا ایجاد کردیم که به زودی آن را افتتاح خواهیم کرد. آزمایشگاه هوافضا درک محدودی از شرایط فضایی برای دانش‌آموزان ایجاد می‌کند. در آزمایشگاه دریا نیز دانش‌آموزان از تمام زیرساخت‌ها، شناورها و ناوهایی که ساخته‌اند تست می‌گیرند و میزان تاب‌آوری آن‌ها را در مقابل بلاهای طبیعی چون سیل و طوفان به دست می‌آورند. در شرایط استخر، دریاچه یا دریا نمی‌توان به‌درستی توازن کشتی، ناو یا زیرسطحی، سرعت و میزان تاب‌آوری آن‌ها را اندازه‌گیری کرد.
این اتفاقات بزرگ و آشنایی دانش‌آموزان با علوم دریا و فضا کمک می‌کنند دانش‌آموزان به‌صورت عملی با این علوم آشنا شوند تا در صورت علاقه‌مندی و کسب توانمندی اولیه، در آینده در این علوم ادامه تحصیل دهند و برای خود شغل ایجاد کنند. وقتی دانش‌آموزان با توانمندی ویژه وارد این مشاغل شوند، به پیشرفت این علوم در کشور کمک خواهد شد.
در آخر بفرمایید برای پیشبرد اهداف قطب و اجرای برنامه‌هایتان چه پیشنهادهایی دارید؟
نیروی انسانی از چالش‌های اصلی ماست. گفته می‌شود ابتدا باید کلاس درس را از نیروی توانمند پر کنیم و سپس به سراغ پژوهش‌سراها و کانون‌ها برویم. لازم است در وزارتخانه به گونه‌ای برنامه‌ریزی شود که پژوهش‌سرا همگام با کلاس درس، مدرسه و همگام با توسعه آموزشی رشد پیدا کند. پژوهش‌سراها را پررنگ‌تر ببینیم و برای آن اداره مستقل ایجاد کنیم. اگر پژوهش‌سرا رشد کند، جشنواره‌ها هم توسعه پیدا می‌کنند و جمعیت گسترده‌تری از دانش‌آموزان را در بر خواهند گرفت. همچنین نیاز داریم داور تربیت کنیم. در آموزش‌وپرورش داور فضایی یا دریایی نداریم. باید به دنبال تربیت داور باشیم تا در مسابقات به بهترین شکل داوری کنیم.
در سال‌های اخیر در پژوهش‌سراها شاهد اتفاقات خوبی بودیم، اما همچنان بسیاری از خانواده‌ها پژوهش‌سرا را نمی‌شناسند. این موضوع به تبلیغات ما بر می‌گردد. فعالیت‌های پژوهش‌سرا باید تکمیل‌کننده و برایند آموزش معلم در کلاس باشند. معلمان علوم پایه می‌توانند دانش‌آموزان را به فعالیت در پژوهش‌سراها و شرکت در جشنواره‌های علمی‌پژوهشی تشویق کنند. ساعت پژوهش را در مدرسه قرار دهیم. هر مدرسه را به پژوهش‌سرایی کوچک تبدیل کنیم و ما به‌عنوان پژوهش‌سرای منطقه برای برنامه‌ریزی، اجرا و ارائه خدمات متولی این پژوهش‌سراهای کوچک باشیم. صدهزار مدرسه داریم، صدهزار پژوهش‌سرا داشته باشیم.