تدوین برنامه‌ای برای تربیت و شکوفایی معنوی کودکان و نوجوانان ساده نیست. زیرا امور معنوی عمیق و دیریاب به نظر می‌رسند و آموزش آن‌ها به کودکان و نوجوانان دشوار است. از سوی دیگر، معنویت موضوعی خطیر است که هرگونه خطا و کج روی دنیا و آخرت انسان را به تباهی می‌برد. هم از این روست که نمی‌توانیم با آزمایش و خطا برنامه تربیت معنوی برای دانش‌آموزان طراحی کنیم. بنابراین، لازم است از منبعی معتبر و اطمینان‌بخش، اصول اساسی پرورش معنویت برای این عزیزان را به دست آوریم.
به باور شیعیان و بسیاری از مسلمانان، اهل‌بیت پیامبر (ص) مربیان بی‌خطای معنوی هستند و می‌توانند منبعی معتبر و اطمینان‌بخش برای یافتن تعالیم معنوی باشند. حال پرسش مهم این است که تعالیم اهل‌بیت (علیهم‌السلام) در ترویج معنویت برای کودکان و نوجوانان چه بوده است؟
اولین موضوعی که در ذیل سؤال اصلی باید به آن پاسخ داده شود، این است که منظور از معنویت چیست؟ سپس باید به جست‌وجوی تعالیم معنوی اهل‌بیت (علیهم‌السلام) پرداخت. از معنویت تعریف‌های متعددی ارائه شده است. غالباً این تعریف‌ها بر نوعی رابطه با امر مقدس و متعال تأکید دارند. امر مقدس اسم عامی است که بر حقیقت غایی در ادیان و فرهنگ‌های مختلف دلالت میکند؛ حقیقتی که در طول تاریخ و عرض جغرافیا به نام‌های گوناگون خوانده شده است. ما در فرهنگ ایرانی اسلامی آن را خداوند می‌نامیم. به نظرم، اصل و عصاره تعریف‌های گوناگون را در این عبارت می‌توان خلاصه کرد: معنویت رابطه قلبی با خداست.
رابطه قلبی با خداوند و توجه باطنی به او در تعالیم اهل‌بیت (علیهم‌السلام) به فراوانی دیده می‌شود. بررسی تمام تعالیم و برنامه‌هایی که اهل‌بیت برای ترویج یا پرورش معنویت به کار گرفته‌اند در اینجا ممکن نیست. اما به صراحت می‌توان گفت، مهمترین و اصلی‌ترین برنامه آن حضرات برای ترویج معنویت، دعا بوده است. اگر سایر تعالیم معنوی اهل‌بیت در یک کفه ترازو قرار گیرد و دعاهای ایشان در کفه دیگر گذاشته شود، بی‌تردید کفه دعا سنگین‌تر خواهد بود. گنجینه دعاهای انباشته‌شده در سایر ادیان و مذاهب به پای میراث دعایی اهل‌بیت (علیهم‌السلام) نمی‌رسد. بنابراین، دعا برنامه اصلی و عمده ترویج معنویت در مکتب اهل‌بیت است.
مزیت دعا بر سایر تعالیم معنوی در این است که سایر تعالیم معنوی می‌کوشند انسان را برای رابطه قلبی یا مواجهه قلبی با خداوند آماده کنند، اما دعا به‌طور شگفت‌انگیزی انسان را در متن این ارتباط مستقیم می‌نشاند. فرض بنیادین دعا حضور در محضر الهی است و دعاکننده با اولین جمله‌ای که می‌گوید و خداوند را مخاطب قرار می‌دهد، آگاهانه و ارادی به حضور او مشرف می‌شود. مهم نیست که دعای ما برای درخواست از اوست، یا سپاس، یا ستایش، یا شکایت و واگویی درد دل‌ها، بلکه مهم این است که وقتی دعا را آغاز می‌کنی، اکنون و اینجا در حضور او هستی و آگاهی و توجهات به او معطوف است.
ما در عالم آگاهی‌هایمان زندگی می‌کنیم. آنچه نمی‌دانیم و از آن خبر نداریم، در عالم ما حضور ندارد و تأثیری بر تصمیمات و احساسات و اراده ما نمی‌گذارد. انسان این امکان را دارد که عالم آگاهی خود را تغییر دهد، درهم بکوبد و از نو خلق کند. زندگی روزمره معمولاً با کشمکش‌ها و سرگرمی‌هایش آگاهی ما را مشغول و اشغال میکند، به‌طوری‌که تنها امور مادی به واقعیت آگاهی ما تبدیل می‌شوند. وقتی به دعا می‌رسیم، عالم آگاهی ما رو به تحول می‌رود و توسعه پیدا میکند. با دعا خود را در حضور روشن، قدرتمند و مهربان خداوند می‌یابیم. او به عالم آگاهی ما وارد می‌شود.
اثر معجزه‌آسای میراث دعایی اهل‌بیت (علیهم‌السلام) این است که تغییرات پایدار و عمیقی را در عالم آگاهی ما ایجاد میکند؛ اثری که بهصورت تغییرات لحظه‌ای ظاهر می‌شود. اما در میراث معنوی اهل‌بیت، انبوهی از دعاهای درخشان و متنوع به‌جا مانده‌اند که برای هر لحظه و هر کاری دعایی در آن پیدا می‌شود. به‌طوری‌که در هر لحظه پیوند قلبی ما را با خداوند برقرار میکند. میراث دعایی اهل‌بیت از تمام لحظات و امور زندگی گذرگاهی به سوی خداوند و فرصتی طلایی برای رابطه قلبی با او می‌سازد.
آگاهی انسان دو جنبه اساسی دارد: یکم، آگاهی ذهنی که با تصورات گوناگون از امور گوناگون پدید می‌آید، و دوم آگاهی قلبی که شهودی است. آگاهی قلبی به خداوند نوعی شهود است که شالوده معنویت و ارتباط قلبی با خداوند را می‌سازد. دعا با ایجاد هم‌سویی میان آگاهی ذهنی و آگاهی قلبی، از دو طریق معنویت را تحت تأثیر قرار می‌دهد:
یکم، دعا بستری برای ایجاد معنویت است. دعا ذهن و زبان را به یاد خدا معطوف میکند. وقتی آگاهی ذهنی بر یاد خدا معطوف شود، آگاهی قلبی نیز به دنبال آن می‌آید و بر یاد او معطوف می‌شود. یاد خدا برای قلب همان درک حضور و شهود نور الهی است. به این ترتیب، دعا آگاهی ما را به فراسوی روزمرگی‌های زندگی دنیوی می‌برد و قلب را در ارتباط آگاهانه و ارادی با خداوند قرار می‌دهد. بنابراین، دعا زمینه‌ای است برای توجه قلبی به خداوند و ایجاد رابطه قلبی با او.
دوم، تقویت‌کننده است. گاهی ارتباط قلبی با خدا برقرار است و ذهن از این ارتباط آگاه است. در این شرایط نیز دعا اثر مثبت معنوی دارد. رابطه قلبی با خدا درجات و مراتب متعدد، بلکه بی‌پایان دارد. هرچه آگاهی بیشتر به او معطوف شود، رابطه‌ای قوی‌تر، پایدارتر و تأثیرگذارتر در قلب شکل می‌گیرد. دعا با افزایش توجه در سطح آگاهی ذهنی موجب تقویت ارتباط قلبی با خداوند می‌شود و به همین علت معنویت را تقویت میکند.
آگاهی ذهنی انسان اطوار مختلفی دارد. کودکان تا زمانی که از نظر رشد ذهنی در مرحله پیش عملیاتی هستند، بیشتر با قوه خیال درک می‌کنند. سپس در دوره عملیات عینی، روابط عینی و نتایج عملی را می‌فهمند و پس از آن به دوره عملیات صوری می‌رسند و می‌توانند حقایق انتزاعی و تجریدی را دریابند. اعجاز دعا در این است که با همه این مراحل انطباق پیدا میکند.
انطباق دعا با مراحل رشد ذهنی بسیار روشن و زیباست. کودکان با درک کودکانه خود به‌سادگی ارتباط با خدا را می‌فهمند و قدرتی برتر را که مهربان و حمایت‌گر و شنوا و گره‌گشا و حی و حاضر است، درک می‌کنند. آن‌ها می‌توانند ساعت‌ها در روز با او سخن بگویند، درد دل کنند، کمک بخواهند و به آرامش و شادی برسند. کودکی که از عالم خیال در حال گذر به عالم واقع است و تفکر انضمامی در او شکل می‌گیرد، می‌تواند در جست‌وجوی اهداف و نتایج عملی و جبران ضعفی که در خود می‌یابد، به دعا پناه ببرد و به رابطه قلبی با خداوند وارد شود. نوجوانی که این مرحله را پشت سر گذاشته و می‌تواند تفکر انتزاعی و تجریدی داشته باشد، با اندیشیدن به قدرت مطلق و صفات عالی الهی رابطه با او را درک میکند و از گذرگاه دعا به سوی خدا می‌شتابد. با این وصف، دعا دامنه‌ای گسترده برای رابطه قلبی با خداست که کودکان و نوجوانان همراه با جوانان و بزرگسالان بر این دامنه می‌نشینند و از ارتباط قلبی با معبود بهره می‌برند.
در تمام مراحل رشد ذهنی، از کودکی تا نوجوانی و جوانی و پس از آن، دعا کارکردهای خود را در رابطه با معنویت دارد. یعنی در دوره تخیلی کارکرد ایجاد و تقویت رابطه قلبی با خداوند از طریق دعا صورت می‌گیرد. همچنین، در دوره‌های عملیات عینی و صوری نیز این کارکردها جاری هستند. موضوع مهم این است که هرچه کودک و نوجوان با اصل این رابطه قلبی آشنا شود و آن را بهصورت تجربی درک کند، بهتر می‌تواند از آثار و برکات دعا بهره‌مند شود.
دعا یک فن معجزه‌گر در تحولات معنوی است که برای دانش‌آموزان نیز بسیار کارآمد است. برای بهره‌مندی کاربردی از میراث معنوی اهل‌بیت (علیهم‌السلام) لازم است در گام اول نیازهای معنوی کودکان و نوجوانان در رابطه با ترس، امید، محبت، امنیت، کرامت، خانواده، تحصیل، دوستان و همسالان فراهم شود. در گام دوم دعاهای متناسب با هر کدام از این نیازها استخراج شوند. سوم، محتوای منتخب در بسته‌های جذاب به‌عنوان راهکارهایی برای رابطه با عشق و قدرت بیکران آموزش داده شود. این کار بر بهره‌مندی کودکان و نوجوانان از میراث معنوی اهل‌بیت می‌افزاید.
اعجاز معنوی دعا در رابطه مستقیمی است که میان انسان و خدا از طریق دعا برقرار می‌شود. گاهی یک دعا تحولی را در دانش‌آموز ایجاد میکند که ساعت‌ها درس و موعظه آن اثر را ندارد. زیرا در دعا قلب وارد ارتباطی نزدیک و حضوری با پروردگار می‌شود و گفتنی‌ها را احساس میکند و می‌یابد. بی‌تردید، هیچ‌کس بهتر از خداوند نمی‌تواند به قلب‌ها نور و آرامش ببخشد. با دعا خداوند وارد عمل می‌شود و نیازهای معنوی را برآورده میکند و انسان را در مسیر شکوفایی معنوی به پیش می‌راند. بنابراین، دعا مؤثرترین برنامه برای ترویج معنویت در بین کودکان و نوجوانان بر اساس تعالیم معنوی اهل‌بیت (علیهم‌السلام) است.
منابع
1. حمیدرضا مظاهری‌سیف. خودکاوی معنوی قم. پژوهشکده مطالعات معنوی. 1400
2. برنارد اسپیلکا کوین لد؛ روانشناسی دعا و نیایش رویکرد علمی کاربردی؛ مترجمان: رحیمی ملیحه، فرج‌نیا سعیده و دیگران ـ تهران، انتشارات ارجمند. 1400
3. محمدمهدی احمدی فراز. صحیفه سجادیه، با اشاراتی به بهداشت روان. دفتر نشر معارف. قم. دفتر نشر معارف 1392