مقدمه
ارزشیـابـی آمـوزشـی از عناصـر برنامـه درسـی است که در هـر فرایند تربیتی باید لحاظ شود. امروزه نقش و کارکرد ارزشیابی به‌عنوان یکی از مهم‌تـرین عناصـر هر نظام آموزشی مورد توجه متخصصان و دست‌اندرکاران این حوزه قرار گرفته است. تایلر وجود و حضور سه عنصر هدف‌ها، تجربـه‌های یادگیـری و شیوه‌های ارزشیابـی را در فرایندهای آموزشـی لازم می‌دانـد و در ادامه ارزشیابی را در مرکز این فرایند قرار می‌دهد.
در همین رابطه، کلاین عناصر برنامه درسی را 9 عنصر و برخی دیگر از متخصصان این عناصر را به 5 عنصـر کاهش می‌دهنـد. چیزی که همیشه در همه این تقسیم‌بندی‌ها وجود دارد، عنصر ارزشیابی است و این از جایگاه و اهمیت عنصر برنامه درسی نشان دارد. بنابراین، به نظر می‌رسد ارزشیابی یکی عناصر اصلی برنامه‌ریزی درسی است که نبود آن می‌تواند چرخه یاددهی ـ یادگیری را با مشکل اساسی مواجه کند.
ارزشیابی می‌تواند برای جمع‌آوری اطلاعات مرسوم یا اطلاعات عملیاتـی یا اطلاعـات رفتـاری کاربـرد داشته باشد. با توجه به نوع ارزشیابـی و اطلاعـاتـی کـه جمـع‌آوری می‌کنـد، می‌توان جنبه‌های گوناگون تدریس معلمان یا اثرات آموزش را روی پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان از نوع ارزشیابی آموزشی دانست. بنابراین، ارزشیابی از کار معلم با توجه به اهداف آموزشی، چگونگی اداره کلاس، روش‌های برخورد و ارتباط با دانش‌آموزان، همگی مواردی هستند که ارزشیابی آموزشی بر آن‌ها تأکید دارد.
قواعد انسانی و اخلاقی در ارزشیابی آموزشی برای معلمان
رعـایت اصـول و آداب اخـلاقی در ارزشیـابی یکی از زمینه‌های مطلوب برای برقراری عدالت آموزشی در مدرسه است. در واقع منظور این است کـه ارزش‌های اخلاقـی در زمـان ارزشیـابـی در مدرســه به‌صورت عینی تحـقق یابند. اخـلاق در ارزشیابی می‌تواند به‌عنوان روش در نظر گرفته شود تا بستری باشد برای تحقق اهداف ارزشیابی. بی‌شک، با وجود و نفوذ اخلاق در ارزشیابی آموزشی، مسئولیت‌پذیری، پاسخگویی، صداقت و صراحت معلم بیشتر می‌شود و در ادامه شک و تردید و ناعدالتی در ارزشیابی کاهش خواهد یافت. از سوی دیگر، با نفوذ ارزش‌های انسانی و اخلاقی در ارزشیـابی آموزشی، دانش‌آموزان آن را تجربه می‌کنند و با ادامه‌یافتن این روند، به ارزش آن پی‌خواهند برد. بنابراین، ارزشیابی آموزشی باید به نحوی اجرا شود که همه سازوکارهای آن با ارزش‌های اخلاقی هماهنگ و منطبق باشند.
حال باتوجـه به اهمیـت ارزشیابـی در فراینـد برنامه درسـی، این سؤال مطرح می‌شود که قواعد انسانی و اخلاقی در ارزشیابی برای معلمان چیست؟ چگونه معلمان می‌توانند قضاوت و ارزشیابی خود از آموخته‌های دانش‌آموزان را بر اخلاق مبتنی کنند؟ اگر فردی بخواهد به دقت روی این معنا فکر کند، موارد می‌توانند چنین باشند.
- مطابقت ارزشیابی با وسع فرد: یعنی ارزشیابی معلم باید با توانایـی‌ها، امکانـات و شرایط موجود، و ویژگی‌هـای یادگیرندگان متنـاسـب باشـد. مثـلاً دربـاره دانش‌آمـوزی که به آمـوزش مجـازی دسترسی ندارد یا والدین بی‌سواد یا کم‌سواد دارد، ممکن است این عوامل محیطی و دیگر عوامل روی میزان یادگیری او تأثیر منفی بگذارند. در این حالت بهتر است معلم در ارزشیابی و کیفیت انجام آن (در مقایسه با دانش‌آموزانی که چنین مشکلاتی ندارند)، به این عوامل توجه و دانش‌آموز را با خودش و شرایطی که دارد ارزشیابی کند و وی را با خود مقایسه کند نه با دیگران.
- بی‌توجـهی ارزشیابی به عوامل ظاهـری یادگیرنده: ملاک‌های ارزشیابی صرفاً بر عوامل ظاهری دانش‌آموز همچون پوشش، سن، قد، چهره، موقعیت اجتماعی‌اقتصادی و نظایر این‌ها مبتنی نباشد.
مثلاً دانش‌آموزی که نسبت به بقیه دانش‌آموزان منزلت اجتماعی و اقتصـادی و خانوادگـی بالاتـری دارد، از دیدگاه معلم نباید با سایر دانش‌آمـوزان تفـاوت داشتـه باشد. در ادامه، این تفـاوت نبایـد موجب تبعیـض در رفتار معلم نسبـت به دانش‌آموز، چه در آموزش و چه در ارزشیابی شود.
- مسـئولیت‌پذیری در ارزشـیابی: معلم باید با استفاده از ابزارهای متنوع و متناسب چون «فهرست‌وارسی، آزمونک و آزمون عملکردی» ارزشیابی خود را به صورت منظم انجام دهد و در جایی نگه دارد تا در ارزشیابی نهایـی بتواند درباره وضعیت تحصیلی دانش‌آموز عادلانه قضاوت کند.
- توجه به فرایندی‌بودن ارزشیابی: معلم ارزیابی و پیشرفت را به‌عنـوان یک فراینـد در نظر بگیرد نه مبتنـی بر یک یا چند آزمون و عملکرد.
- توجه به همـه ساحـت‌های تربیـت و آمـوزش در ارزشیابی: معلم در ارزشیابی از یادگیرنده همه ساحت‌های اساسی تربیت (ساحت اعتقادی، عبادی و اخلاقی، ساحت تربیت اقتصادی و حرفه‌ای، ساحت تربیت علمی و فناوری، ساحت تربیت اجتماعی و سیاسی، ساحت تربیت زیستی و بدنی، ساحت تربیت زیبایی‌شناختی و هنری) را ارزیابی کند. دانش‌آموزی را در نظر بگیرید که در درس کار و فناوری، به دلیل نبود امکانات یا بی‌علاقگی یا هر دلیل دیگر، در مبحث کار با رایانه ضعیف عمل می‌کند، ولی به همان اندازه از هوش زیبایی‌شناختی و اقتصادی بالایی برخوردار است که می‌تواند در ایـن درس دسـت‌سـازها‌وکاردستـی‌هـای زیبـا درست کنـد و در نمایشگاه بازارچه مدرسه شرکت کند و این دست‌سازها را به عرصه فروش بگذارد و به درآمدزایی و کارآفرینی برسد. در اینجا معلم نباید دانش‌آمـوز را از بعد فنـاورانه ارزشیـابی کند، بلکه باید ابعاد دیگر مثل زیبایی‌شناختی، اقتصادی و علمی را ملاک ارزشیابی قرار دهد.
- پایبنـدی به شناسـه‌های اخـلاقی و استانداردهای قـراردادی در ارزشیـابی(صـراحت، صـداقت و دقـت در ارزشیابی): به ایـن نحـو که ارزشیـابـی معلـم از دانش‌آموزان بر معیـارهای دقیـق (استاندارد)، تعریف‌شده، تعیین‌شـده و به‌دور از کلی‌گویی و ابهام مبتنی باشد. برای مثال، معلم سؤال‌های امتحانی را به نحوی طرح کند که برای همگان شفاف و واضح باشند؛ زیرا فهم دقیق سؤال در درست‌جواب‌دادن آن تأثیر فراوانی دارد.
- دخالـت‌ندادن ملاک‌هـای شخـصی، سلیـقه‌ای و غرض‌ورزانـه در ارزشیـابی: این حالـت زمـانی رخ می‌دهد که معلم بخواهد ارزشیابی از یادگیرندگان را طبق ملاک‌های شخصی یا سلیقه‌ای خود انجام دهد که در عمل نباید چنین باشد. مثلاً چون معلم با دانش‌آموزی رابطه دوستانه یا گاه خصمانه دارد، این رابطه نباید در نحوه قضاوت و کیفیت نمره‌دهی او تأثیر بگذارد.
- سودمـندی ارزشیابی: ارزشیابی از آموخته‌های دانش‌آموز به یادگیری بیشتر و شناخت نقاط‌قوت و ضعف او منجر شود. برای مثال، دانش‌آموزی که در املانویسی چند غلط دارد، معلم در ارزشیابی می‌تواند اول نقاط‌قوت او از جمله خوانانویسی و درست‌نویسی کلمات را به دانش‌آموز نشان دهد. سپس دور کلمات اشتباه خط بکشد و از دانش‌آموز بخواهد خودش با مراجعه به کتاب، شکل صحیح کلمات را پیدا کند و اشتباه‌های خود را تصحیح کند و با آن‌ها جمله بسازد تا شکل صحیح کلمات در ذهنش ثبت شود. با این عمـل، فرایند ارزشیابـی برای دانش‌آمـوز سودمند و یادگیری‌اش عمیق‌تر خواهد شد.
- آسیب‌زا نبودن ارزشـیابی: ارزشیابی باید به نحوی باشد که به اضطـراب امتحـان، کاهش اعتمـاد به نفس، تخـریب کرامت نفس واسترس بیش از حـد در دانش‌آمـوزان منجر نشود. راهکارهایی مثل ارزشیابـی کیـفی، ارزشیابـی تکوینـی، مقایسه میزان یادگیری هر دانش‌آموز با خود نه دیگران، استفاده از ابزارهای متعدد برای ارزشیابی، توجه به حیطه‌های بالای شناختی، عاطفی و روانی‌حرکتی در ارزشیابی، می‌تواند از آسیب‌های ارزشیابی بکاهد.
- احترام به حقوق دانش‌آموز در ارزشیابی: ارزشیابی باید به‌نحوی باشد که اصل کرامت انسانی دانش‌آموز مورد توجه باشد و به تخریب شخصیت او و ایجاد احساسات نامطلوب همچون احساس ناکارامدی، نبود اعتمادبه‌نفس و خودناباوری منجر نشود. مثلاً تحقیر دانش‌آموزان دارای عملکرد ضعیف از طرف معلم یا هم‌کلاسی‌ها، یا توهین به آن‌ها و تبعیض در رفتار و توجه به این گروه از دانش‌آموزان، مثل برچسب‌زدن‌های ناشایست، می‌تواند در ادامه به تعدی به حقوق انسانی این دانش‌آموزان منجر شود.
جمع‌بندی
ارزشیابی به‌عنوان یکی از عناصر اصلی برنامه درسی و نیز به دلیل ماهیت و کاربرد فراوان آن در تعلیـم‌وتربیـت، مستلزم رعایت قواعد انسانی- اخلاقـی است تا بتوان با دستیابـی بـه نتایج قابل‌اعتماد و شفاف در جهـت تصمیم‌گیری برای اصلاح وضع موجود برنامه‌ها، طرح‌ها و فعالیت‌های متعدد و متنوع آموزش‌وپرورش گام‌های اساسی و مهمی برداشت. بنابراین، بهتر است اصول و قواعد اخلاقی بیشتر از قبل در ارزشیابی مورد توجه همه دست‌اندکاران تعلیم‌وتربیت کشور، به‌ویژه معلمان زحمت‌کش و توانمند، قرار گیرد.
منابع
1. سیف، علی‌اکبر (1397). اندازه‌گیری، سنجش و ارزشیابی آموزشی. دوران. تهران.
2. فتحی واجارگاه، کوروش (1398). اصول برنامه‌ریزی درسی. ایران‌زمین. تهران.
3. کیامنش، علیرضا (1392). روش‌های ارزشیابی آموزشی. پیام نور. تهران.
4. کیامنش،علیرضا (1372).روش‌های ارزشیابی کیفی. مجله علوم انسانی دانشگاه‌الزهرا. سال دوم. شماره‌های 5 و 6 .
5. هومن، حیدر علی (1375). زمینه ارزشیابی برنامه آموزشی. پارسا. تهران.
6. Stufflebeam, D.L & shinkpield, A.(1986).systematic Evaluation. oston:kluwer-nijhoff publication.