رهاوردهای کرونا برای مدارس فردا

در پی بحران بیماری کرونا ویروس در نقاط گوناگون جهان، شیوع کرونا در ایران به‌صورت رسمی در 2۹ بهمن 13۹۸ تأیید شد. در پی شیوع این ویروس در ایران، با توجه به حجم گسترده دانش‌آموزی در کشورمان، مدرسه‌ها از هفته اول اسفندماه تعطیل اعلام شدند. اما سیاست دولت در این دوره تعطیلات این بوده است که «مدرسه‌ها و دانشگاه‌ها تعطیل است؛ لکن آموزش و یادگیری تعطیل نیست». بر همین اساس سازوکارهای بسیار گسترده‌ای برای پیشبرد امور آموزشی با تمرکز بر بستر فضای مجازی و آموزش از راه دور طراحی و تدوین شدند. یکی از این سازوکار‌ها طراحی و پیاده‌سازی شبکه آموزشی دانش‌آموزان (شاد) بود. ساختار شبکه آموزشی شاد همانند ساختار مدرسه واقعی است. یعنی دانش‌آموزان وارد کلاس مجازی می‌شوند و معلم در همان زمان، مطابق با برنامه کلاسی که مدیر مدرسه ارائه می‌دهد، حضور دارد و فرایند یاددهی و یادگیری را دنبال می‌کند (عباسی و همکاران، 1399: 3).

فراگیری کرونا موجب شد معلمان بسیاری آموزش مجازی را تجربه کنند. این تجربه کمک کرد عده‌ای از آن‌ها سبک‌های تدریس خود را متناسب با این فضا تغییر بدهند. در واقع، رویارویی کلاس‌های درس با آموزش‌های برخط، درس‌هایی ارزشمند را آفرید که تا پیش از آن جایشان میان شایستگی‌های حرفه‌ای معلمان خالی بود. کرونا، مهمان منحوس، چنان تغییراتی در عرصه ‌تعلیم‌وتربیت به وجود آورده است که در نظام‌های آموزشی پساکرونا، رویکردهای آموزشی دستخوش تغییرات و تحولات اساسی خواهند شد. بدیهی است، الفبای معلمی در آموزش حضوری و غیرحضوری تفاوت چندانی ندارند، اما یک مجموعه از شاخص‌ها در آموزش غیرحضوری از اهمیت بسزایی برخوردارند که ارج نهادن به آن‌ها می‌تواند بر میزان اثرگذاری فرایند یاددهی‌ـ یادگیری در دوران پساکرونا بیفزاید. در مقاله حاضر بایسته‌های آموزش در دوران پسا‌کرونا بررسی شده‌اند.

1. تقویت شادی ذاتی دانش‌آموزان برای یادگیری

دستیابی به اهداف آموزشی در محیط‌های یادگیری برخط مستلزم توجه به اصول انگیزشی است تا برانگیختن یادگیرندگان به سمت اهداف یادگیری تقویت شود (نیستانی، 1393). تأثیر شادی و نشاط بر یادگیری دانش‌آموزان غیرقابل‌انکار است. شادی یادگیری را افزایش می‌دهد. دانش‌آموزانِ خوش‌حال یادگیرندگان بهتری هستند. اگر دانش‌آموزان احساس کنند فضای یادگیری در کلاس برخط شاد است، با احساس شادکامی، هیجانات مثبت و نگرش مثبت در کلاس حضور می‌یابند و این به توسعه یادگیری در دوران پساکرونا کمک می‌کند (باقرزاده، 1399: 134‌126). بنابراین، معلم باید با برنامه‌ریزی و طراحی آموزشی صحیح در محیط مجازی بر میزان شادکامی دانش‌آموزان بیفزاید.

به نظر نگارنده، می‌توان با ایجاد تعامل و ارتباط مؤثر بین دانش‌آموزان با معلم و هم‌کلاسی‌ها، حضور جسمیِ پررنگ معلم، تولید محتوای آموزشی جذاب، استفاده از ابزارهای متفاوت چندرسانه‌ای (متن، طراحی، گرافیک، عکس، صدا، ویدئو، انیمیشن و ...)، استفاده از ابزارهای متنوع کمک‌آموزشی، ارائه مطالب درسی توسط دانش‌آموزان، استفاده از تورهای مجازی، تهیه و ضبط فیلم آموزشی توسط معلم، تأکید بر یادگیری فعال و درگیرکردن دانش‌آموزان با مباحث آموزشی، تسلط آموزگار بر کتاب درسی، شادابی و نشاط آموزگار، آراستگی ظاهری معلمان، استفاده از روش‌های متنوع تدریس و ارائه بازخوردهای متنوع و دلچسب به شاد‌بودن دانش‌آموزان در فضای مجازی و به‌خصوص شبکه آموزشی دانش‌آموزان کمک کرد. ‌‌

2. کاربست رویکرد آموزش ترکیبی¹

مهم‌ترین نیاز نظام آموزشی در دوران پس از کرونا، اجرای رویـکـرد آمـوزش تـرکـیبی اسـت. اسـگادورپ و گـراهام (2003) آموزش و یادگیری ترکیبی را رویکرد راهبردی قرن بیست‌ویکم دانسته‌اند که تعادلی موزون بین دانش حاصل از آموزش برخط و تعامل انسانی رودررو در کلاس‌های حضوری را ایجاد خواهد کرد. یادگیری ترکیبی مزایای هر دو شکل نظام آموزش حضوری و نظام آموزش مجازی را با یکدیگر تلفیق می‌کند و در بسیاری موارد، با استفاده از مزایای یکی، معایب دیگری را می‌پوشاند و می‌تواند محیط‌های یادگیری گروهی (در آموزش حضوری) را در کنار محیط‌های یادگیری انفرادی (در آموزش مجازی) به همراه آورد. همچنین، سیلان و کیسی (2014) بر این باورند که با تلفیق نقاط قوت دو شیوه آموزش حضوری و برخط می‌توان در ارتقـای کـیفـیت یـادگـیری گـام مـؤثرتری بـرداشت. از این رو، بهـره‌گیری از آموزش مجازی در کنار آموزش حضوری مدرسه‌ای می‌تواند تضمین‌کننده یادگیری دانش‌آموزان باشد. به‌طور کلی، افزایش یادگیری در نتیجه اجرای برنامه آموزش ترکیبی در پژوهش‌ها نیز نشان داده شده است (حاجی و همکاران، 1400: 169).

3. اجرای راهبرد کلاس معکوس²

یکی از مؤثرترین مدل‌هایی که اخیراً به‌عنوان راه‌حلی برای معضلات آموزش در دوران پساکرونا مطرح شده، «مدل کلاس معکوس» است. در این مدل، محتوای درسی خارج از کلاس درس و با فناوری‌های گوناگون در اختیار دانش‌آموزان قرار داده می‌شود تا زمان درون کلاس صرف بحث و بررسی، انجام تکالیف، کاربست محتوا و ... شود. بر این اساس، سطوح پایین حیطه شناختی یعنی «دانش» و «فهمیدن»، در خارج از کلاس درس محقق می‌شوند و سطوح بالاتر یعنی «کاربست»، «ترکیب»، «تحلیل» و «ارزشیابی»، در درون کلاس درس و با راهنمایی معلم صورت می‌پذیرند (سی و کانری، 2014). به عبارت دیگر، با این روش، دانش‌آموز می‌تواند آنچه را معلم قبلاً در کلاس به او منتقل می‌کرد، پیش از کلاس ببینید و بشنود و هنگامی که به کلاس می‌آید، با ذهنی پرسشگر وارد شود.

در این الگو، محیط بیرون از مدرسه یعنی «خانه»، به مکمل مدرسه تبدیل می‌شود. البته باید توجه داشت، نقش محیط خارج از مدرسه صرفاً به تماشای ویدئوی آموزشی محدود نمی‌‌شود، بلکه دانش‌آموز در محیط خانه، پیش از آغاز کلاس درس می‌تواند علاوه بر تماشای محتوای آموزشی، با سایر هم‌کلاسان خود در بحث‌های برخط تعامل داشته باشد و یا به انجام پروژه‌های گوناگون پژوهشی در محیط بیرون از کلاس اقدام کند و در کلاس درس یافته‌های خود را ارائه دهد (برگمن و سمز، 2014).

4. آموزش خُرد³

در فرایند یادگیری در فضای مجازی، زمان آموزش کوتاه است و در مقایسه با آموزش حضوری فرصت کافی برای درس‌دادن به دانش‌آموزان وجود ندارد. مطالبی را که بچه‌ها در مدرسه برای فهمیدن آن‌ها هفته‌ها وقت داشتند، در تدریس مجازی باید در مدت کوتاهی آموزش بدهیم. این موضوع اهمیت آموزش خرد را روشن می‌‌کند.

آموزش خُرد به راهبردی آموزشی اشاره دارد که محتوای آموزشی را در بخش‌های کوچک به‌صورت لقمه‌ای آسان و قابل‌هضم به یادگیرندگان ارائه می‌دهد (اسنلینگ و فینگال، 2020) و بدان معناست که در آموزش مجازی، محتوای تدریس در مقدار‌های کوچک ارائه می‌شود که دانش‌آموزان بتوانند در مدت کوتاهی یاد بگیرند. طبق این رویکرد، معلم باید از عرضه محتوای سنگین به یادگیرندگان خودداری کند و محتوا را به ‌اندازه‌ای که توجه یادگیرنده را از ابتدا تا انتها به خود جذب کند، سازمان دهد، و مطالب در زمان و جایی که یادگیرنده به آن نیاز دارد، ارائه شوند.

آموزش پساکرونا شبیه دوران کرونا و پیش از آن نخواهد بود. تجربه کسب‌شده در این مدت نشان می‌دهد آموزش‌های حضوری واجد ارزش‌هایی هستند که با هیچ چیزی جایگزین نمی‌شوند.

برخی از مزایای روش آموزشی میکرولرنینگ دوران پساکرونا عبارت‌اند از:

- ارائه محتواهای کوتاه و پرمغز در بستر زمانی کوتاه.

- ارائه اطلاعات هدفمند.

- امکان دسترسی از طریق هر کدام از ابزارهای موجود.

- پشتیبانی از آموزش به‌صورت اقدام‌محور و قابلیت قرارگیری در هر مرحله از چرخه آموزش.

جمع‌بندی

با تجربه رخ‌داده در دو سال گذشته، امید است نظام آموزشی کشور، حتی پس از بازگشت به دوران عادی در پساکرونا، کماکان به ارزشمندی آموزش‌های الکترونیکی باورمند بماند و به‌طور جدی و عالمانه، در کنار آموزش‌های حضوری، از امکانات و فرصت‌های بی‌نظیر آموزش مجازی هم بهره‌مند شود و نظام ‌تعلیم‌وتربیت را به سمت آموزش ترکیبی، معکوس و خُرد هدایت کند. و در فضای جدید، معلمانی از شایستگی تدریس بهره‌مند خواهند بود (معلمان حرفه‌ای پساکرونا) که توانایی کار در این فضای ترکیبی را داشته باشند. در واقع انتظار می‌رود رویکردهای بررسی‌شده در این نوشتار، بیش از گذشته جای خود را در نظام آموزشی ایران بیابند.

پی‌نوشت‌ها

1. blended learning

2. Flipped classroom

3. Micro learning

منابع

1. باقرزاده، مهرانگیز (1399). تأثیر عملکرد آموزش در فضای مجازی در تعاملات یاددهی و یادگیری. پژوهش‌نامه اورمزد: شماره 51.

2. حاجی، جمال؛ محمدی‌مهر، مژگان؛ محمد آذر، حدیقه (1400). بازنمایی مشکلات آموزش در فضای مجازی با استفاده از برنامه شاد در دوره پاندمی کرونا: یک مطالعه پدیدارشناسی. فصلنامه فناوری اطلاعات و ارتباطات در علوم تربیتی: شماره 3.

3. عباسی، فهیمه؛ حجازی، الهه؛ حکیم‌زاده، رضوان (1399). تجربه زیسته معلمان دوره ابتدایی از فرصت‌ها و چالش‌های تدریس در شبکه آموزشی دانش‌آموزان (شاد): یک مطالعه پدیدارشناسی. فصلنامه علمی تدریس‌پژوهی. شماره 3.

4. نیستانی، محمدرضا (1393). برنامه‌ریزی آموزشی (راهبردهای بهبود کیفیت در سطح یک واحد: مدرسه، واحد دانشگاهی و آموزش مجازی). اصفهان: نشر آموخته.

5. Bergmann, J., & Sams, A. (2014). Flipped learning: Gateway to student engagement. Toronto: International Society for Technology in Education.

6. Ceylan, V. K., & Kesici, A. E. (2017). Effect of blended learning to academic achievement. Journal of Human Sciences, 14(1), 308‌320.

7. Osguthorpe, R. T. & Graham, C. R. (2003). Blended learning environments: Definitions and directions. The Quarterly Review of Distance Education.

8. See, S., & Conry, J. (2014). Flip My Class! A faculty development demonstration of a flipped‌class. Currents in Pharmacy Teaching and Learning, 6(4), 585‌588.

9. Snelling, J., & Fingal, D. (2020). 10 strategies for online learning during a coronavirus outbreak. Retrieved from https://www.iste.org/explore.