مقدمه
بر‌اساس سند تحول بنیادین در آموزش‌و‌پرورش، تحقق هدف کلی تربیت، یعنی «کسب آمادگی فردی و جمعی متربیان برای تحقق حیات طیبه در همه ابعاد و مراتب» و همچنین «تکوین و تعالی پیوسته هویت متربیان بر اساس نظام معیار اسلامی، به گونه‌ای که بتوانند موقعیت خود و دیگران را در هستی به درستی درک و آن را به‌طور مستمر با عمل صالح فردی و جمعی اصلاح کنند»، بیش از هر چیز به کسب مجموعه‌ای از شایستگی‌ها (صفات، توانمندی‌ها و مهارت‌های فردی و جمعی) وابسته است که متربیان باید کسب کنند.
شایستگی‌های فردی و جمعی لازم برای درک و اصلاح مداوم موقعیت خویش و دیگران بر‌اساس انتخاب و التزام آگاهانه و اختیاری نظام معیار اسلامی را می‌توان به طرق گوناگون و برای سطوح و مراحل گوناگون فرایند تربیت (برحسب شرایط متربیان و مقتضیات زمان و مکان) تعیین و تدوین کرد که مهم‌ترین آن‌ها با توجه به ساحت‌های شش‌گانه تربیت است که عبارت‌اند از:
- ساحت تربیت اعتقادی، عبادی و اخلاقی؛
- ساحت تربیت زیستی و بدنی؛
- ساحت زیبایی‌شناختی و هنری؛
- ساحت تربیت اقتصادی و حرفه‌ای؛
- ساحت علمی و فناورانه؛
- ساحت تربیت اجتماعی و سیاسی (مبانی نظری تحول بنیادین در آموزش‌و‌پرورش، 1390: 153).
در میان این ساحت‌ها، مهم‌ترین ساحت که می‌تواند دانش‌آموزان را برای زندگی جمعی در آینده آماده کند، ساحت تربیت اجتماعی و سیاسی است که به ارتباط مناسب با دیگران (اعضای خانواده، خویشاوندان، دوستان، همسایگان و همکاران)، تعامل شایسته با نهاد دولت و سایر نهادهای مدنی و سیاسی (رعایت قانون، مسئولیت‌پذیری، مشارکت اجتماعی و سیاسی، پاسداشت ارزش‌های اجتماعی)، کسب دانش و اخلاق اجتماعی و مهارت‌های ارتباطی (بردباری، وفاق و همدلی، درک و فهم اجتماعی، مسالمت‌جویی، درک و فهم سیاسی، عدالت اجتماعی، درک و تعامل میان‌فرهنگی، تفاهم بین‌المللی، حفظ وحدت و تفاهم ملی) ناظر است (مبانی نظری تحول بنیادین در آموزش‌و‌پرورش، 1390: 96).
در واقع، یکی از خصوصیات مهم مدرسه صالح، مشارکت و تعاون است. از آنجا که انسان‌ها در جامعه متولد می‌شوند و در جامعه رشد می‌کنند، تربیت آن‌ها نیز باید اساساً اجتماعی باشد و بتواند شخصیت متربیان را از شکل‌گیری فردگرایی و رقابت‌گرایی مخرب دور نگه دارد. لذا محیط‌های تربیتی باید به جای تأکید بر مقایسه فردی و رقابت با دیگران، به ایجاد فضای رفاقت سالم و تعامل سازنده و مؤثر با دیگران و رقابت هر فرد با خودش (برای تعالی مداوم ظرفیت‌های وجودی خویش) روی آورند.
در واقع، یکی از بسترهای تحقق تربیت اجتماعی و سیاسی یادگیرندگان در مدرسه، کارهای تشکیلاتی است که می‌تواند در مدرسه حضور پررنگ داشته باشد. رهبر فرزانه انقلاب اسلامی‌می‌فرماید: «تشکیلات یکی از فرایض هر گروه مردمی است که هدفی را دنبال می‌کنند. تشکیلات یعنی نظم، تقسیم وظایف، ارتباط و اتصال و زنجیره‌ای کارکردن. بنابراین، تشکیلات یک چیز خوب و ضروری است و هیچ کاری در دنیا بدون تشکیلات پیش نمی‌رود» (دغدغه‌های فرهنگی، 1399: 144).
تشکیلات به‌معنای یک جمع هم‌عقیده است که برای انجام فعالیت‌هایی مشخص به‌صورت آگاهانه با یکدیگر همکاری می‌کنند. کار تشکیلاتی چهار ویژگی برجسته دارد:
- کاری گروهی است، نه انفرادی؛
- در آن فعالیت آگاهانه و خودجوش انجام می‌شود، نه از روی اجبار و دستور؛
- کارها با برنامه‌ریزی قبلی انجام می‌شوند، نه با تصمیم‌های مقطعی؛
- اهدافی مشخصی برای گروه و تشکیلات وجود دارند که همه اعضا دنبال دستیابی به همان اهداف هستند.
آموزش‌و‌پرورش به‌منظور تحقق اهداف ساحت تربیتی و سیاسی دانش‌آموزان، با استفاده از نقش‌پذیری دانش‌آموزان در قالب تشکل‌ها و همچنین ارتقای مهارت‌های اجتماعی دانش‌آموزان، تشکیلات متعددی را در بدنه آموزش‌و‌پرورش و درون مدرسه ایجاد کرده است که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از: «سازمان دانش‌آموزی (با تشکل‌هایی نظیر پیشتازان (پسران) و فرزانگان (دختران)، خبرگزاری کانون دانش‌آموزی (پانا)، همیار مشاور و مجموعه‌های وابسته مانند مجلس دانش‌آموزی، تشکیلات دانش‌آموزی نظیر هلال احمر و راهیان معرفت»، اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانش‌آموزی، بسیج دانش‌آموزی و سفیران سلامت. وجود تشکیلات متعدد با اهداف و برنامه‌های گوناگون در آموزش‌و‌پرورش و مدرسه‌ها نشان‌دهنده اهمیت کارهای تشکیلاتی و گروهی در مدرسه‌ها، در جهت تحقق اهداف ساحت تربیت اجتماعی و سیاسی است.
سازمان دانش‌آموزی تشکیلاتی تربیتی- اجتماعی است که به‌منظور اعتلای شخصیت دینی، اخلاقی، عاطفی، علمی و اجتماعی دانش‌آموزان و ایجاد زمینه مشارکت همه‌جانبه آن‌ها در زمینه‌های اعتقادی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، ورزشی و هنری تشکیل شده است. مهم‌ترین اهداف این تشکیلات بسترسازی برای کسب فضایل اخلاقی و مشارکت در عرصه‌های تقویت روحیه تعاون و نوع‌دوستی و روحیه خودباوری در دانش‌آموزان است.
تشکیلات مجلس دانش‌آموزی نیز نهادی صنفی است که به‌منظور ترویج فرهنگ مشارکت‌جویی، تعاون و همکاری، مسئولیت‌پذیری و زمینه‌سازی برای مشارکت فکری و عملی دانش‌آموزان در عرصه‌های گوناگون آموزش‌و‌پرورش شکـل گـرفته است.
تشکیلات دانش‌آموزی پیشتازان و فرزانگان نیز به گروهی از دانش‌آموزان اطلاق می‌شود که به‌منظور انجام فعالیت‌های هدفمند و مشـترک، داوطلبانه در یک جمع تشکیلاتی و سازمان‌یافته فعالیت می‌کنند. این تشکیلات، دانش‌آموزان پسر و دختر را در سه دوره تحصیلی و از پایه چهارم ابتدایی تا سوم متوسطه تحت پوشش قرار می‌دهد و در تلاش است منش‌هایی همچون راستی و درستی، یاری و مهربانی، مسئولیت‌پذیری و مشارکت‌جویی، و قانون‌مداری را در دانش‌آموزان نهادینه کند. شعار این تشکیلات «همدلی، همفکری، همکاری» است.
انجمن اسلامی مدرسه، رکن اساسی تشکیلات اتحادیه انجمن اسلامی است که برای تحقق حفظ و تعمیق اهداف انقلاب اسلامی و پاسداری از ارزش‌های دینی و انقلابی، به انسجام و تقویت بنیه تشکیلاتی و فرهنگی خود اهتمام می‌ورزد و به‌طور اعم، دیگر دانش‌آموزان واحد آموزشی را در معرض برنامه‌های دینی و اجتماعی خود قرار می‌دهد و با مشارکت دانش‌آموزان واجد شرایطِ عضویت در هر مدرسه تشکیل می‌شود.
در مجموع، وجود چنین تشکیلاتی در مدرسه و فعالیت دانش‌آموزان در این تشکیلات نشانگر جایگاه والای کارهای مشارکتی و جمعی در مدرسه برای رشد و پرورش ساحت تربیت اجتماعی و سیاسی در دانش‌آموزان است، چرا که هدف این تشکیلات تقویت احساس خودباوری، اعتمادبه‌نفس، تقویت هویت دینی و ملی، مسئولیت‌پذیری، و پرسشگری در دانش‌آموزان است.
منابع
1. مبانی نظری تحول بنیادین در نظام تعلیم‌و‌تربیت رسمی و عمومی جمهوری اسلامی ایران (1390). وزارت آموزش‌و‌پرورش.
2. دغدغه‌های فرهنگی: شرح مزجی یکی از بیانات محوری مقام معظم‌رهبری در سال 1373 با استفاده از دیگر بیانات معظم له (1399). مؤسسه فرهنگی هنری ایمان جهادی. تهران.