زمین‌شناسان یک جدول زمان‌شناسی برای شناخت و مطالعه تحولات زمین در طی زمان تدوین کرده‌اند که به «جدول زمان‌شناسی زمین» معروف است. اغلب جغرافی‌دانان، به‌ویژه جغرافی‌دانان طبیعی و ژئومورفولوژیست‌ها با این جدول سروکار دارند. در این جدول، تحولات زمانی زمین به دوران‌ها، دوره‌ها و عصرها تقسیم شده است. عامل مهم در تغییر از یک دوران به دوران دیگر، یک تحول بزرگ در حوادث زمین‌شناختی بوده است که باعث شده یک دوره زمین‌شناسی با ویژگی‌های محیطی و رسوب‌شناسی خاص به دوره یا دورانی جدید تبدیل شود، مثل وقایع بزرگ کوه‌زایی یا تغییر اقلیمی یا انقراض گونه‌های جانوری یا گیاهی.
در جدول زمان‌های زمین‌شناسی، ما در عصر هولوسن، دوره کواترنر و دوران سئوزوئیک یا نوزیستی زندگی می‌کنیم.به نظر می‌رسد با وقوع و گسترش ویروس کرونا و بیماری حاصل از آن و تغییر گسترده‌ای که در شیوه زندگی و از جمله آموزش‌وپرورش ایجاد کرده، می‌توانیم زمان کنونی زمین‌شناسی را عصر کرونا نام‌گذاری کنیم. هرچند هنوز گسترش این ویروس و بیماری مرتبط با آن به پایان نرسیده و آثار آن هنوز به‌خوبی مورد مطالعه و بررسی جدی قرار گرفته، حداقل به طنز می‌توان دوره کنونی زندگی ما را به «عصر کرونا» یا عصر حاکمیت کرونا نام‌گذاری کرد! کرونا نه‌تنها بر سلامت و بهداشت انسان عصر کنونی تأثیر گذاشته، بلکه بر فعالیت‌های آموزشی و پژوهشی تأثیری چشمگیر داشته است. ما در این نوشته مختصر قصد نداریم تمام جنبه‌های این تأثیر چشمگیر را مورد بحث و بررسی قرار دهیم و از آنجا که آموزش و پژوهش دارای قلمروهای گوناگون و وسیع است و حیطه‌های سنی آموزندگانی از پیش‌دبستانی تا دانشگاهی را در برمی‌گیرد و علوم مختلفی را شامل می‌شود، این نوشته را به آموزشهای مجازی الکترونیکی درس جغرافیا در دوره آموزش متوسطه محدود می‌کنیم.
آموزش الکترونیکی یا آموزش مجازی
تمام فعالیت‌های آموزشی را که از طریق زیرساخت‌هایی چون تلویزیون، رادیو، تلفن همراه، رایانه‌های شخصی (PC)، لپ‌تاپ، تبلت و امثال آن‌ها و با استفاده از شبکه جهانی اینترنت و همراهی نرم‌افزارهای مختلف و پادکست‌ها و دیگر ابزارهای آموزشی ساده یا پیچیده صورت می‌گیرد، می‌توان آموزش الکترونیکی نامید. این آموزشها به‌دلیل اینکه در فضایی مشخص مثل کلاس، آزمایشگاه و بدون حضور دانش‌آموز/ دانشجو انجام می‌گیرند، در مقابل کلاس حقیقی، کلاس مجازی یا آموزش مجازی نام گرفته‌اند. کلاس واقعی آن است که در آن آموزش‌دهنده به شکل زنده براساس برنامه درسی از پیش تدوین شده، با استفاده از مواد آموزشی با حضور دانش‌آموز/ دانشجو به ارائه آموزشها، ارزشیابی اولیه و تکوینی، پرسش و پاسخ با حاضران، مذاکره و بحث و گفت‌وگوی مستقیم و چشم‌درچشم و با تمام حواس تعلیم‌دهنده و تعلیم‌گیرنده انجام می‌گیرد و بنابراین وقتی شرایط مذکور در آموزش الکترونیکی یا مجازی فراهم نیست، نمی‌تواند یک کلاس واقعی شمرده شود و تأثیرگذاری یک کلاس حقیقی را داشته باشد، اما با توجه به محدودیت‌های ایجاد شده بر اثر ویروس کرونا و با رعایت فاصله اجتماعی، برگزاری چنین آموزش‌هایی گریزناپذیر و بلکه ضروری است و نمی‌توان به‌خاطر آن، دانش‌آموز/ دانشجو را از آموزشهای لازم که در آینده در زندگی فردی و اجتماعی خود بدان‌ها نیازمند است، به تأخیر انداخت یا متوقف کرد.
آموزش الکترونیکی/ مجازی جغرافیا
الزامات آموزش جغرافیا در دوره متوسطه شامل یک برنامه آموزشی مدون که براساس برنامه درسی فراهم شده، مواد آموزشی (از جمله کتاب، نقشه، کره جغرافیایی و دیگر ابزارهای آموزشی و کمک‌آموزشی، فیلم، عکس)، بازدید میدانی (عملیات میدانی مثل مشاهده، برقراری ارتباط بین پدیده‌ها در محیط و استنتاج از آن‌ها، اندازه‌گیری، نمونه‌برداری، بحث و مذاکره در روی زمین/ محیط، عکاسی، ترسیم طرح‌ها و الگوها در محیط، سؤال و پاسخ درباره مشاهدات و ...) و در نهایت ارزشیابی از آموخته‌های درس جغرافیاست. این موارد اغلب توسط برنامه‌ریزان آموزشی به کمک معلم/ دبیر می‌آیند تا آموزشی منسجم و هدفمند از محیط جغرافیایی را به دانش‌آموز/ دانشجو منتقل کنند و وی را به درک نسبتاً روشن و دقیقی از محیط زندگی خویش (در مقیاس‌های مختلف از روستا و شهر گرفته تا استان و کشور و منطقه و در نهایت کره زمین) برسانند.
فرصت‌های آموزش الکترونیکی
آموزشهای الکترونیکی فرصت‌های خوبی در اختیار آموزش‌دهنده و آموزش‌گیرنده قرار می‌دهند. مثلاً در این نوع آموزش می‌توان با نمایش فیلم‌هایی از محیط‌های متنوع جغرافیایی و پدیده‌های آن همچون زندگی در شهر و روستا، ارتباطات، امور اقتصادی و جغرافیا، کشاورزی، بافت شهری، ارتباط شهر و روستا، عملی رودخانه، آتش‌فشان، ناهمواری‌ها و تحول آن‌ها، پیامدهای محیطی زمین‌لرزه و امثال آن‌ها را از طریق الکترونیکی به دانش‌آموز/ دانشجو نشان داد و وی را در درک روابط جغرافیایی یا طرز عمل پدیده‌های طبیعی و تعامل آن‌ها با زندگی و فعالیت‌های انسان در محیط‌های متفاوت جغرافیایی کمک کرد. این فیلم‌ها که معمولاً به شکل هدفمند و با امکانات فنی مناسب همراه با گفتار و توجه به پیش‌زمینه‌های مخاطب تهیه می‌شوند از ابزارهای بسیار مناسب در آموزشهای الکترونیکی هستند. آموزشهای مجازی علاوه بر این‌ها، امکانات پرسش و پاسخ مستقیم در کلاس درس با دانش‌آموز/ دانشجو را نیز فراهم می‌سازند و همچنین، ارزیابی آموخته‌های مخاطبان از طریق آن‌ها امکان‌پذیر است.
نمایش عکس‌های جغرافیایی، فایل‌های صوتی، نقشه‌های جغرافیایی، طرح‌های تهیه شده از محیط جغرافیایی، نمایش پادکست‌های آموزشی، ارائه متون اضافی برای مطالعه بیشتر از طریق فایل‌های پی‌دی‌اف و ورد یا فرمت‌های دیگر برای غنای آموزش و عمق بخشیدن به آن را نیز می‌توان به فرصت‌های آموزش الکترونیکی یا مجازی افزود.
نکته مثبت دیگر در آموزشهای الکترونیکی، عدم نیاز به فضاهای آموزشی/ آموزشگاه و عدم نیاز به اتلاف وقت برای جابه‌جایی معلم و دانش‌آموز (حمل‌ونقل خصوصی و عمومی)، ایمنی آموزش‌دهنده و آموزش‌گیرنده در محیط خانه و برگزاری کلاس و عدم مواجهه با مخاطرات محیط بیرونی و خاطرجمعی اولیا و مربیان دانش‌آموزان از سلامت و بهداشت آموزنده (دانش‌آموز/ دانشجو) در محیط خانه است. در صورت تأمل بیشتر، می‌توان نکات مثبت فراوان دیگری را نیز به این فهرست افزود، مثلاً خلاقیت آموزنده و بررسی اسناد و مدارک، فیلم‌ها و دیگر موادی که به یادگیری بیشتر دانش‌آموز می‌انجامد، تولید پادکست‌ها و مواد آموزشی توسط خود معلم/ دبیر برای ارائه به کلاس مجازی، مدیریت زمان در برگزاری کلاس مجازی، ارائه تکالیف خلاقانه و تازه به دانش‌آموز/ دانشجو، بررسی تکالیف دریافت شده و ارزشیابی آن‌ها از طریق مقایسه‌ای بین دانش‌آموزان/ دانشجویان، امکان ارائه تکالیف و مطالب پیشرفته‌تر به دانش‌آموزان یا دانشجویان با استعداد برتر، امکان کار بیشتر با دانش‌آموز یا دانشجوی دیریادگیر و امثال آن‌ها. چنین فرصت‌هایی در آموزش حضوری در کلاس کمتر پیش می‌آیند.
چالش‌های آموزش الکترونیکی جغرافیا
به نظر می‌رسد اگر یک نظرخواهی از معلمان، دبیران، استادان جغرافیا و مخاطبان آن‌ها درباره چالش‌های آموزش الکترونیکی جغرافیا و محدودیت‌های آن‌ها انجام شود، موردی که بیشترین نگرانی و کمبود را بیان می‌کند، عدم انجام بازدیدهای میدانی و مشاهدات مستقیم پدیده‌ها در روی زمین/ محیط خواهد بود؛ همان موردی که در ابتدای این مطالب نیز بدان اشاره کرده‌ایم. ما در اینجا نمی‌خواهیم ارزش‌ها و اهمیت حضور در محیط جغرافیایی توسط معلم و دانش‌آموز یا استاد/ دانشجو را مجدداً متذکر شویم. در فصلنامه رشد آموزش جغرافیا حداقل طی ده سال اخیر، هشت مقاله درباره ارزش و اهمیت این بخش از آموزش جغرافیا ارائه شده است. واقعاً حضور در محیط به همراهی معلم/ دبیر/ استاد که پاسخ‌گوی سؤالات کنجکاوانه دانش‌آموز/ دانشجو باشد و وی را در مشاهده دقیق محیط و برقراری ارتباط بین پدیده‌های انسانی و طبیعی یاری کند. از بخش‌های تفکیک‌ناپذیر آموزش جغرافیاست. در این بازدیدها، احساس حضور در روی زمین، بهره‌گیری از حواس برای درک محیط، درک پیچیدگی و پیوستگی زندگی و معیشت انسان با محیط طبیعی از جنبه‌های قوی آموزش جغرافیاست که متأسفانه در جریان آموزشهای الکترونیکی یا مجازی، دانش‌آموز/ دانشجو از آن محروم می‌شود. در این بازدیدها گاه خود دانش‌آموزان/ دانشجویان با یکدیگر سؤالات و مباحثی را رد و بدل می‌کنند که شنیدنی و جذاب است، اما آموزشهای الکترونیکی یا مجازی از آن‌ها محروم هستیم.
خوشبختانه اغلب، معلم/ دبیر/ استاد جغرافیایی طی یک سال اخیر با نوآوری‌ها و خلاقیت خود مواد آموزشی نسبتاً مناسب و مرتبط را برای هر جلسه آموزش الکترونیکی فراهم ساخته و در این مورد تجربیات فراوان اندوخته است. اما بیان فرایند طی شده برای این امر، تجربیات حاصل از این نوع آموزش، محدودیت‌های آموزش الکترونیکی برای معلمان، صرف وقت بسیار برای تولید مواد آموزشی و طراحی درس تاکنون به‌صورتی منسجم و هدفمند تألیف و تدوین نشده و در دسترس دیگر آموزش‌دهندگان قرار گرفته است تا بتوانند به قول این روزی‌ها «زیسته‌های خود» را به دیگران منتقل کنند و از این طریق به‌سوی یکسان‌سازی (استاندارد کردن) تقریبی این آموزشهای الکترونیکی حرکت کنیم. در واقع می‌توان گفت هر آموزش‌دهنده‌ای اکنون برداشت‌های خاص خود را از آموزش مجازی دارد و از ابزارهای خاص خود بهره می‌گیرد و ارزشیابی خاص خویش را در جریان این آموزش انجام می‌دهد!
تدوین آیین‌نامه‌ها، مقررات و قوانین مرتبط و سازگار با آموزشهای الکترونیکی یا مجازی در دوره حاکمیت کرونا، انطباق و انعطاف با شرایط دانش‌آموز و معلم در زمان برگزاری کلاس‌های مجازی، برگزاری آزمون‌های حضوری و غیرحضوری و چگونگی انجام آن‌ها با توجه به آموخته‌ها و زیرساخت‌های متفاوت در دسترس دانش‌آموزان، همه نشان از پیچیدگی آموزشهای مجازی و نیاز بیشتر به بررسی این‌گونه آموزشها و رسیدن به اهداف آموزشی دارد.
و اما چالش‌هایی که دانش‌آموزان/ دانشجویان در دوره کرونا و آموزشهای مجازی با آن‌ها روبه‌رو بوده‌اند، فهرستی طولانی است و به قول معروف «پُرآب چشم»!:
• ضعف زیرساخت‌ها و اینترنت؛
• هزینه‌های مورد نیاز برای اینترنت؛
• هزینه برای خرید تلفن همراه، تبلت و دیگر سخت‌افزارها؛
• سروصدای محیط برگزاری کلاس (منزل و محیط پیرامون)؛
• حضور افراد خانواده و سروصدای آن‌ها به هنگام برگزاری کلاس؛
• قطع برق؛
• رفع تشنگی و گرسنگی به‌هنگام برگزاری کلاس؛
• صدای تلفن/ زنگ در هنگام برگزاری کلاس؛
• استفاده چند دانش‌آموز از یک تلفن همراه در صورت انطباق کلاس‌ها با یکدیگر؛
• خستگی و خواب‌آلودگی دانش‌آموز؛
• ورود مهمان، پست‌چی و دیگر مراجعه‌کنندگان به منزل؛
• پرسش هم‌زمان چند دانش‌آموز/ دانشجو از معلم یا استاد؛
• نگرانی از چگونگی برگزاری آزمون/ امتحان؛
• مستهلک شدن گوشی یا تبلت و دیگر ابزارهای مورد استفاده؛
• مشکلات جسمی و روانی دانش‌آموز از حضور در این کلاس‌ها.
به نظر می‌رسد می‌توان به این فهرست طولانی از چالش‌های رویاروی دانش‌آموزان/ دانشجویان موارد متعدد دیگری را هم افزود. این فهرست تمامی ندارد، اما نکته‌های مثبتی که در بخش فرصت‌های آموزش الکترونیکی بدان‌ها اشاره شد، شاید قدری این ناملایمات/ چالش‌ها را تعدیل کند.
بررسی فرصت‌ها و چالش‌های آموزش الکترونیکی جغرافیا در دوره متوسطه یا دانشگاه با یک سرمقاله یا چند مقاله توصیفی/ تحلیلی به اتمام نمی‌رسد. در این زمینه باید پژوهش‌های متعدد و مبتنی بر روش‌های علمی انجام گیرد و از میان آن‌ها راهکارهایی برای ادامه کلاس‌های مجازی یا برای عمق بخشیدن به آن‌ها ارائه شود. میزان رضایت از برگزاری این کلاس‌ها و آموزشهای مجازی با پرسش‌نامه‌های دقیق، مصاحبه‌ها، میزگردها و موشکافی کامل باید مشخص شود و پس از یافتن نقاط ضعف آن‌ها باید در جهت کاهش این نقاط ضعف کوشید و بر نقاط قوت آن‌ها افزود. سیاست‌گذاری روی چارچوب‌بندی آموزش و پژوهش و ارزشیابی در دروس مختلف با توجه به ماهیت آن‌ها (در اینجا جغرافیا) از جمله ملزومات ضروری برای آموزشهای الکترونیکی (مجازی) در دنیای پس از عصر حاکمیت کروناست. خواه‌ناخواه روزی کرونا خیلی ضعیف می‌شود یا از بین می‌رود یا با ما می‌ماند و ما با آن تطبیق پیدا می‌کنیم، اما کلاس‌های درس ادامه خواهند یافت، چه به‌صورت حضوری، چه مجازی و چه تلفیقی از این دو. باید برای آینده آموزش برنامه داشته باشیم و منتظر ورود ویروس‌های جدید، بیماری‌های تازه، مشکلات و مخاطرات محیطی و ... نشویم تا بعد برای آن‌ها برنامه‌ریزی کنیم. آینده‌نگری با توجه به محدودیت‌های نامتعین آن، عدم قطعیت درباره آینده و آینده‌ها، کمبود داده‌ها، نداشتن مدل نسبتاً دقیق برای آینده‌نگری و دیگر مسائل عمده بر سر آینده‌نگری و آمادگی برای رویارویی با آینده‌های متحمل، نباید مانع ما برای پیش‌بینی آینده شوند و باز هم غفلت از این امر در مواقع بروز چالش‌های محیطی، انسانی، بهداشتی و... سبب شود که همه چیز را مجدداً از صفر شروع کنیم و هزینه‌های مالی/ انسانی/ زمانی فراوانی را به خاطر عدم آینده‌نگری متحمل شویم.