بیست‌وپنجم آذر، یعنی دو ماه دیگر، روز و هفته پژوهش شروع می‌شود. سال گذشته در شرایط کرونایی، مدیر یکی از مدرسهها برایم تعریف می‌کرد، با کمک معاون اجرایی مدرسه، برای بچه‌ها فیلم کوتاهی در مدح و اهمیت و ضرورت پژوهش تهیه کردم. فیلم را برای من هم ارسال کرد. دلسوزانه و با امکانات کم و در شرایط نبود بچه‌ها در مدرسه و آموزش‌های طاقت‌فرسای مجازی، تلاش کرده بود بگوید: «پژوهش کلید توسعه کشور است».
فردوسی، شاعر پرآوازه، می‌گوید:
ز هر کشوری گرد کن مهتران
از اخترشناسان و افسونگران
سخن سر به سر مهتران را بگوی
پژوهش کن و راستی باز جوی
تحقیق، دانش‌اندوزی و سطح فعالیت‌های پژوهشی در دنیای امروز یکی از شاخص‌های اصلی توسعه‌یافتگی و پیشرفت کشورها محسوب می‌شود. پرواضح است، هر کشوری به‌دنبال گم‌شده‌ای به‌نام توسعه پایدار باشد، این هدف را جز با پژوهش و تحقیق به دست نمی‌آورد.
حال بیایید همانند آن مدیر مدرسه، مروری کوتاه و مجدد بر این واژه کلیدی داشته باشیم. معنا و مفهوم «پژوهش» در خود کلمه نهفته است. یعنی زمانی که انسان موضوعی را نمی‌داند، حول محور آن موضوع تحقیق و جست‌وجو میکند تا به آگاهی و بصیرت برسد. امروز بشر می‌داند که عقل به‌‌تنهایی نمی‌تواند کارها را به نتیجه برساند، بلکه با عقل به جست‌وجو می‌پردازد. در یک نگاه کاملاً ساده و کلی می‌توان گفت: امروزه پژوهش و دانشی که بر اساس آن به دست می‌آید، سرمایه و سوختی برای توسعه، پیشرفت و بقای جامعه است.
این اشاره‌ها نشان می‌دهند، آنچه باعث شده است دانش اهمیت پیدا کند، شمول آن بر تمامی عرصه‌ها و فعالیت‌هایی است که شخص یا سازمانی در گذشته انجام داده و الان در جایگاهی قرار گرفته است. به عبارت دیگر، دانش زوال‌ناپذیر است. دانش یک عامل رویش، جنبش و توانمندساز است که چنانچه به آن پرداخته شود، به‌مرور زمان قدرت‌افزایی‌اش بیشتر می‌شود. پژوهش در دنیای کنونی می‌تواند عاملی زیربنایی در افزایش قدرت ملی هر کشور در چرخه جهانی‌شدن باشد. بدون انجام پژوهش، ایستایی و سکون بر دانش بشری چیره خواهد شد. بنابراین، پژوهش یکی از نیروهای اصلی شکل‌دهنده جهان است که سبب درک بهتر دنیای اطراف می‌شود. پژوهش می‌تواند پیامدهای اقتصادی مهمی نیز داشته باشد و به بهبود شاخص‌های تولیدی کشور کمک شایانی کند.
دانش آشکارترین وسیله «عزت» و «قدرت» است، زیرا روی دیگرِ «دانایی»، «توانایی» است. امام علی (علیه‌السلام) فرمودند: «العِلمُ سُلطانٌ مَن وَجدَهُ صالَ بِهِ وَ مَن لَم یَجِدهُ صیلَ عَلَیه»: دانش سلطنت و قدرت است. هر که آن را بیابد، با آن یورش برد و پیروز شود، و هر که آن را نیابد، بر او یورش برند و مغلوب شود (ابی‌الحدید، ص 329).
لذا مقام معظم رهبری در بیانیه گام دوم انقلاب بر نیازِ کشور به «جوشاندنِ چشمه دانش در میانِ خود» اصرار دارند و اولین توصیه را «پژوهش» می‌دانند و ریشه‌های ثروت، نفوذ و قدرت دویست‌ساله غرب را در دانایی و دانایی را در پژوهش می‌دانند.
«دانش آشکارترین وسیله عزت و قدرت کشور است. روی دیگر دانایی، توانایی است. دنیای غرب به برکت دانش خود بود که توانست برای خود ثروت و نفوذ و قدرت دویست‌ساله فراهم کند و با وجود تهیدستی در بنیان‌های اخلاقی و اعتقادی، با تحمیل سبک زندگی غربی به جوامع عقب‌مانده از کاروان علم، اختیار سیاست و اقتصاد آن‌ها را به دست گیرد. ما به سوءاستفاده از دانش، مانند آنچه غرب کرد، توصیه نمی‌کنیم، اما مؤکداً به نیاز کشور به جوشاندن چشمه دانش در میان خود اصرار می‌ورزیم» (بیانیه گام دوم انقلاب).
بنابراین، آنچه رهبر فرزانه و معظم‌له از دانش می‌فرمایند، فقط کارکردِ ذهنی ندارد، بلکه باید زمینه‌های تسلط، عزت و اقتدار را نیز فراهم کند. لذا پژوهش در کشور به‌عنوان سند و پایه‌ای برای انواع فعالیت‌ها و توسعه بخش‌های صنعتی و اقتصادی، و آموزش‌وپرورش جامعه، از اهمیت بسزایی برخوردار است و از محورهای مهمی است که ضامن پیشرفت و توسعه پایدار در هر کشور به‌شمار می‌آید. پژوهشگران نیز موتور محرکه و محور توسعه همه‌جانبه کشور محسوب می‌شوند و همه آنچه به‌عنوان پیشرفت علوم در دوره‌های گوناگون تاریخ شکل گرفته، حاصل تلاش افرادی است که به‌عنوان پژوهشگر و محقق، در پی حل مسائل و موضوعات جامعه هستند.
بنابراین می‌توان برای کارکرد پژوهش فهرست طویلی تهیه کرد، مانند:
• پژوهش دانش نو می‌آفریند.
• پژوهش امکان کشف کاربرد تازه دانش کهن را فراهم میکند.
• پژوهش به آموزش بهتر می‌انجامد، چرا که دانش نو و برنامه‌های آموزشی مکمل یکدیگرند.
• پژوهش می‌تواند منبع درآمد باشد. پژوهشی که سرمایه‌ای برای انجام آن در نظر گرفته می‌شود، یک منبع مالی است.
• پژوهش موجب حل مسئله‌ها و تضادهای جامعه می‌شود.
• پژوهش به بشر توانایی می‌دهد بهتر با دنیای اطراف خود رابطه برقرار کند و به اهدافش دست یابد.
• پژوهش موجب پیشرفت جامعه می‌شود.
به‌طور مثال، تولیدکنندگان داخلی می‌توانند با استفاده از روش‌های نوین تولید، با ارتقای کیفیت و سرعت، نقش مهمی در حمایت از تولید ملی داشته باشند. هرچه سطح پژوهش و آموزش بالاتر رود، اهمیت و درک از حمایت و تولید ملی بیشتر می‌شود. از این رو، این موضوع نیازمند آموزش‌های منطبق بر نیاز در سطح جامعه است. آموزش‌ها باید بر آینده‌نگری و تخصصی‌سازی در جامعه استوار باشد تا کارایی خود را بیش از پیش نشان دهد و نیازهای کشور در حوزه‌های اقتصادی و تولیدی کشور را مرتفع کند. با ارتقای بهره‌وری و نهادینه‌کردن حمایت از کار و سرمایه ایرانی و مشارکت تمامی مردم در این باره می‌توان در شکوفایی بسترهای تولیدی کشور گام‌هایی اساسی برداشت.
حال در آموزش‌وپرورش، پژوهش به‌صورت نظامی به‌هم‌پیوسته به تولید علم می‌پردازد. با نهادینه‌کردن پژوهش در برنامه‌ریزی‌های آموزشی، می‌توان به رشد و شکوفایی دانشآموزان در همان سال‌های ابتدایی و بروز نوآوری در نوجوانی و جوانی رسید.
این موضوع در ساحت پنجم سند تحول بنیادین مبنی بر تحولات علمی و فناوری آمده است که اگر محوریت آموزش‌وپرورش پژوهش نباشد، در آینده به چالش بر می‌خورد. به همین دلیل است که در سند تحول بنیادین به پژوهش نگاه جدی شده و آموزش‌وپرورش ملزم شده تمام فعالیت‌های خود را بر اساس پژوهش‌های میدانی و پژوهش علمی برنامه‌ریزی کند. نظام آموزشی ما باید مروج پژوهش باشد، مدیر و معلمان تک‌تک مدرسهها باید باور کنند کلید توسعه این کشور از توسعه فردی به‌دست می‌آید و توسعه فردی نیز از طریق پرسشگری و کنجکاوی نسل حاضر و نسلی که در حال تربیت است. نبود یا کمبود پژوهش در امور آمـوزشی باعث سکون و رخوت در فـضای علمـی کشور خواهــد شد. محتوای درسی باید به‌گونه‌ای باشد که انگیزه تحقیق و پژوهش را در دانشآموزان برانگیزد و کنجکاوی آنان را برای انجام تحقیق بیشتر کند. معلمان باید بتوانند فعالیت‌های علمی دانشآموزان را برنامه‌ریزی و هدایت کنند و روحیه هم‌فکری را در آن‌ها تقویت کنند. برای نیل به این مقصود، خود مدیر و معلم باید پژوهشگر باشند و با آن‌ها مشارکت و همکاری کنند. مدرسهها باید در این زمینه تمام تلاش خود را برای رشد و یادگیری دانشآموزان به کار بندند و شرایط مناسب را برای بهادادن به کارهای تحقیقاتی دانشآموزان فراهم کنند. مجهزکردن کتابخانه‌های مدرسهها به فناوری روز، تجهیز آزمایشگاه‌ها و استفاده از ظرفیت برنامه ویژه مدرسه، از جمله اقدام‌هایی هستند که مدیران مدرسهها می‌توانند در جهت شکوفایی دانشآموزان برای انجام کارهای تحقیقاتی و پژوهشی انجام دهند.
منابع
1. ابن ابی‌الحدید. شرحِ نهج‌البلاغه. ج ۲۰.