مقدمه
ویروس کرونا رخدادی جهانی است که توانست در بیش از یک سال گذشته روند فعالیت بسیاری از حوزه‌های جهان را دگرگون کند و به نوعی آینده جدیدی را برای انسان‌ها رقم بزند. این بیماری در بیش از یک سال گذشته تمامی رفتار، تصمیمات زندگی و نوع فعالیت بشر را تحت‌تأثیر قرار داد و چنین شد که دنیا به‌واسطه تصمیمات طبیعی در این شرایط، مانند فاصله‌‌گذاری اجتماعی و رعایت سایر دستورهای بهداشتی، به دوران پیش و پس از کرونا تقسیم شد. جهان پس از کرونا با تغییرات شگرف در جهان‌بینی، رفتار، اخلاق و سبک زندگی همراه است و در واقع تمام حوزه‌های زندگی، از کسب و کار و اقتصاد جوامع تا آموزش‌و‌پرورش تحت تأثیر قرار گرفتند.
آموزش‌و‌پرورش با چالش بسیار عظیمی مواجه و به تغییر رویکرد ناچار شد و به ضرورت، از همان ابتدا به فضای مجازی روی آورد. در چنین شرایطی، زیستبوم حضوری و چهره به چهره به مجازی و دیجیتال تبدیل شد.
در این وضع خاص، یادگیری سیار بیشتر از همه به مدد نظام آموزشی آمد. اکنون یادگیری از طریق وسایل سیار از جمله گوشی همراه، تبلت و لب‌تاپ حاصل می‌شود.
برنامه درسی
از برنامه درسی تعریف‌های متعددی ارائه شده‌اند، از جمله: برنامه درسی به‌عنوان مجموعه‌ای از درس‌ها یا برنامه‌ای برای تدریس، برنامه درسی به‌عنوان برنامه‌ای زمانی برای تدریس درس‌ها، برنامه درسی به‌عنوان فهرست رئوس مطالب درسی، برنامه درسی به‌عنوان تجربه، برنامه درسی به‌عنوان طرح و نقشه.
برنامه درسی به‌عنوان طرح و نقشه: در این برنامه فرصت‌های مناسب برای رسیدن به هدف‌های جزئی و کلی را که برای گروه یا مدرسه‌های مشخص طراحی می‌شود، مدنظر قرار می‌دهند. این برداشت از برنامه درسی متضمن پیش‌بینی اهداف و غایت‌ها ، با تدارک تجربه‌‌ها و فرصت‌های یادگیری و نیز مسائلی نظیر ارزشیابی از برنامه است. تلقی از برنامه درسی به عنوان نقشه، جدیدترین و بنا به اعتقاد بیشتر برنامه‌ریزان معاصر، جامع‌ترین مفهومی است که تا کنون برای برنامه درسی ارائه شده است.
عناصر برنامه درسی1: معروف‌ترین برداشت ارائه‌شده از عناصر برنامه درسی، طبقه‌بندی و الگوی فرانسیس کلاین در الگوی مطالعه مدرسه‌ای است (فتحی واجارگاه و شفیعی، ۱۳۸۶). جدیدترین دسته‌بندی مطرح در زمینه عناصر برنامه درسی از اَکر است که ده عنصر دارد: منطق2، اهداف3، محتوا4، فعالیت‌های یادگیری5، روش‌های تدریس6، مواد و منابع یادگیری7، زمان8، فضا9، گروه‌بندی10 و ارزشیابی11. اکر12 (2003) بر‌اساس الگوی کلاین به ده عنصر توجه کرده است که به غیر از منطق یا چرایی برنامه درسی، سایر عناصر با الگوی کلاین مشترک هستند. منظور از منطق این است که برای هر عنصر به یک چرا پاسخ داده شود. الگوی اکـــر ارتباطات موجود بین عناصر برنامه درسی را روشن می‌کند و نشان می‌دهد عناصر برنامه درسی چگونه با هم ارتباط دارند. به بیان دیگر، وی نشان داده است اجزا و عناصر برنامه درسی همانند تارهای عنکبوت به یکدیگر وابسته‌اند (فتحی واجارگاه و شفیعی، 1386).
به تعبیر ساده می‌توانیم بگوییم، برنامه درسی «نقشه راه یادگیری» است. برنامه درسی عبارت است از طرح و نقشه سازمان‌دهی عناصر برنامه درسی در جهت تحقق اهداف آموزشی.
منطق یا چشم‌انداز: اصول کلی یا مأموریت اصلی برنامه را مشخص می‌کند. در واقع چرایی یادگیری دانشآموزان را تعیین می‌کند.
غایات و هدف‌ها: دانشآموزان برای دستیابی به چه هدف‌هایی می‌آموزند؟
محتوا: دانشآموزان چه چیزی می‌آموزند؟
فعالیت‌های یادگیری: دانشآموزان چگونه می‌آموزند؟
نقش معلم: معلم چگونه یادگیری را آسان و هدایت می‌کند؟
مواد و منابع: دانشآموزان با چه ابزارها و وسایلی می‌آموزند؟
گروه: دانشآموزان با چه کسانی می‌آموزند؟
فضا: دانشآموزان کجا می‌آموزند؟
زمان: دانشآموزان در چه زمانی می‌آموزند؟
ارزشیابی: دانشآموزان چقدر آموخته‌اند؟
سرانجام اینکه هر بند از تار عنکبوت به‌تنهایی بسیار سست و ضعیف است، اما خود تار چنان مستحکم و قوی است که می‌تواند شکار را به دام بیندازد. بر اساس چنین استعاره‌ای، گفتنی است، برنامه‌ریزی درسی پیچیدگی‌هایی دارد که به شرط هم‌خوانی، هماهنگی و انسجام عناصر برنامه به ثمر خواهد نشست.
سه منبع اصلی برای پاسخ‌گویی به سؤالات مرتبط با طراحی برنامه و تعیین جهت‌گیری‌های اساسی یاددهی ـ یادگیری عبارت‌اند از: دانش، جامعه و یادگیرنده.
- دانش: منظور از دانش، میراث فرهنگی و علمی بشریت است. در اینجا سؤال این است که چه دانشی برای یادگیری و رشد و توسعه آینده لازم است.
- جامعه: در اینجا این سؤال مطرح می‌شود که با توجه به نیازها و تحولات جامعه چه مسائل و موضوعاتی باید در برنامه درسی گنجانده شوند.
- یادگیرنده: در اینجا این دست از سؤالات مطرح‌اند که با توجه به علاقه‌های شخصی یادگیرندگان، و نیازهای شخصی و آموزشی آنان، چه چیزهایی برای یادگیری ضروری هستند.
اما در زیستبوم مجازی
دانش، جامعه و یادگیرنده هر کدام به شکل خاصی از فضای مجازی متأثر شده و شکل متفاوتی به خود گرفته‌اند، به‌طوری که علاوه بر تعریف‌های رایج در زیستبوم حضوری، معانی خاص‌تر و وسیع‌تری را به ذهن متبادر می‌کنند. به تعبیری، دانش با فرامتن‌ها و فراپیوندها گره خورده است. جامعه مجازی نیازهای متفاوت‌تری دارد و یادگیرنده نیز در فرایند یادگیری باید از روش‌های نوین مجازی بهره‌مند شود و چهره ارائه آموزش نیز متفاوت‌تر می‌شود.
نتیجه‌گیری
با توجه به تغییرات به‌وجود‌آمده در زیستبوم جدید و همچنین عناصر برنامه درسی، نظام آموزشی باید خود را به‌روز کند و منطبق با زیستبوم مجازی ادامه فعالیت دهد؛ از جمله به‌روزرسانی سخت‌افزاری و نرم‌افزاری و توجه به نقش‌های جدید؛ تولید محتوای الکترونیکی؛ آموزش‌های مستمر و ضمن خدمت معلمان؛ آموزش سواد دیجیتال به دانشآموزان؛ فرهنگ‌سازی در بستر جدید؛ انطباق با شکل و چهره جدید ارائه آموزش. در جدول بالا مقایسه‌ای از عناصر برنامه درسی در دو زیستبوم حضوری و مجازی آورده شده است.
پی‌نوشت‌ها
1. Curriculum Elements
2. Logic
3. Goals
4. Content
5. Learning activities
6. Teaching methods
7. Learning materials and resources
8. Time
9. Space
10. Grouping
11. Evaluation
12. Akker
منابع
1. فتحی و اجارگاه، کوروش (۱۳۸۸). اصول و مفاهیم برنامه‌ریزی درسی. انتشارات بال. تهران.
2. فتحی واجارگاه، کوروش و شفیعی، ناهید (1391). ارزشیابی کیفیت برنامه درسی دانشـگاهی (مـورد برنامه درسی بزرگ‌سالان). فصلنامه مطالعات برنامه درسی.
3. Akker, J. V. D. (2003). Curriculum perspectives: An introduction. In J. van den Akker, W. Kuiper & U. Hameyer (Eds.), Curriculum landscapes and trends (pp. 1-10). Dordrecht: Kluwer Academic Publishers