طیبه شرزهای کارشناس ارشد مدیریت آموزشی است و 38 سال سابقه کار اداری و آموزشی و بیش از 20 سال فعالیت پژوهشی دارد. او که در سال 94 بازنشسته شده‌است، سابقه مدیریت پیش‌دانشگاهی، مأموریت در مدرسه‌های خارج از کشور، مدیریت پژوهش‌سرای معلم شیراز و تدریس در دانشگاه فرهنگیان شیراز را در کارنامه خود دارد. وی که مقام معلم پژوهنده برتر کشوری را در سال ۸۵ به خود اختصاص داده، مجری، مشاور و مدرس اقدام‌پژوهی و درسپژوهی است. شرزهای در گفت‌وگویی با دفتر مجله رشد معلم، از تجربه‌های خود گفت و به سؤالات ما پاسخ داد.
تجربه خود را در آموزش و اجرای درسپژوهی بیان کنید.
درسپژوهی در خوداندیشی، بازاندیشی و تلاش برای بهسازی و اصلاح شرایط خلاصه می‌شود. در این فرایند با نگاهی به جلو برنامه‌ریزی و عملکرد گذشته را نیز نقد می‌کنیم. بهره‌مندی از چرخه مستمر طراحی، اجرا، بازنگری و سپس اقدام اصلاحی، بهترین روش برای دستیابی به بهره‌وری است. این امر نه‌تنها در تدریس، که در تمامی فعالیت‌های زندگی قابل تعمیم است. بر این اساس، درسپژوهی برای من فقط پژوهش نیست، بلکه روش زندگی برای دستیابی به تعالی است.
به نظر شما هدف درسپژوهی چیست؟
دامنه اهداف درسپژوهی بسیار وسیع است. به چند نمونه از آن‌ها اشاره می‌کنم:
• پربارکردن فرایند آموزش و یادگیری؛
• هم‌فکری و همکاری کارکنان در بهره‌گیری از روش‌های علمی و نظریه‌های یادگیری؛
• دانش‌افزایی و بهبود پیوسته توانایی‌های آموزشی معلمان و پرورش اندیشه‌ورزی دانش‌آموزان؛
• تغییر نقش معلمان از آموزشگر به یادگیرندگانی پویا؛
• دگرگونی جایگاه مدرسه از مکانی آموزشی به موقعیتی برای پژوهش
ملاک سنجش در درسپژوهی چیست؟
درسپژوهی شیوه‌ای مشارکتی در پژوهش است که اعتبار یافته‌های آن به واکنش دیگر معلمان، همکاران و دانش‌آموزان بستگی دارد. بنابراین، می‌توان از دریافت بازخوردها، اصلاح روش‌ها و دستاوردهای حاصل از آن به‌عنوان ملاکی برای سنجش بهره گرفت.
تکیه بر درسپژوهی به معلمان چه کمکی می‌کند و چگونه آموزش را بهبود می‌بخشد؟
درسپژوهی می‌تواند به شناخت معلم از توانایی‌ها و نکات قابل بهبود خود منجر شود و روشی است برای فراهم‌کردن بستر مناسب برای تحول در نگرش، دانش و مهارت او. به این ترتیب که مهارت‌های ارتباطی را در مجریان افزایش و هنر شنیدن، گفت‌وگو و نقدپذیری را پرورش می‌دهد. طراحی مطلوب فرایند یادگیری، تلفیق مفاهیم آموزشی با مهارت‌های زندگی و حفظ ارتباط عمودی و افقی درس‌ها در درسپژوهی محقق می‌شود.
آموزش و پژوهش چگونه مکمل یکدیگرند؟
معلمان برای انجام مطلوب مسئولیت‌های خود به کســب توانمندی‌های لازم در شناخت، بررسی و تحلیل شرایط آموزش نیاز دارند تا بتوانند فرایندهای یاددهی یادگیری را با استناد به یافته‌های علمی در محیط کلاس بهبود دهند. از این‌رو لازم است ضمن بهره‌گیری از یافته‌های علمی پژوهشگران، خود نیز به‌عنوان پژوهشگر در تولید دانش و بازاندیشی شیوه‌های آموزش تلاش کنند.
درباره کتابتان که درباره درسپژوهی است هم توضیح می‌دهید؟
من کتاب «دست‌افزار درس‌پژوهان» را با همکاری استاد محمد بیضایی‌نژاد در سال ۹۴ تألیف کردم. این کتاب دست‌افزاری برای گروه‌های درسپژوهی است که مراحل اجرای درسپژوهی و چگونگی تدوین گزارش را از آغاز تا پایان به‌صورت گام‌به‌گام شرح داده است.
رهنمودها و چارچوب‌هایی تجویزی در کتاب آمده‌اندکه حاصل نزدیک به یک دهه تجربه نویسندگان در زمینه اجرا، تدریس و راهنمایی درس‌پژوهان هستند.
مهم‌ترین مشکلی که در این فرایند با آن روبه‌رو شده‌اید چه بود؟
تغییـر فرهنـگ و نگرش‌هــای نهادینه‌شده در بین معلمان و همکاران آموزشی به‌راحتی ممکن نیست. برخی کلاس درس را حریم خصوصی خود می‌پنداشتند و برخی هم خود را فعال مایشا می‌دانند. و هر دوی این برخوردها با جریان درسپژوهی منافات دارند. نبود اعتماد و امنیت در زمینه اشتراک‌گذاری دانش و مهارت، مانع خود‌ابرازی و بیان اشکالات تدریس می‌شد. به‌علاوه، رودربایستی‌ها و تشریفات اداری نیز مجال ارائه نقد را به مجریان نمی‌داد. بدون حمایت‌های بیرونی و حضور متخصصان، فرایند اجرای روش‌های اصلاحی و خلاق، به‌خصوص در گروه‌های کم‌تجربه، کند بود. از طرف دیگر، شتاب در انتخاب موضوع مناسب، نبود معلمان هم‌پایه برای اجرای موضوع، بی‌توجهی به نقش‌ها و سهم همه اعضای تیم در فرایند اجرا، به‌ویژه نقش مشاهده‌گر، اجرای کلیشه‌ای و وظیفه‌ای، از دیگر مشکلات درسپژوهی بوده و هست.
از بایدها و نبایدهای معلمان در این فرایند بگویید؟
• درسپژوهی باید با بررسی نیازها و کسب اطلاعات از عملکرد مدرسه، دانش‌آموزان و معلمان آغاز شود و از اجرای آن در درس‌ها و موضوعات غیرضروری پرهیز شود. نباید موضوعات تکراری و بی‌نتیجه انتخاب و درس‌پژوهی‌های کلیشه‌ای اجرا کنند.
• قبل از اجرا باید مطالعه کتاب‌ها، مقاله‌ها و گزارش‌های درسپژوهی و همچنین اصول کار تیمی را جزو برنامه قرار دهند و در طراحی، اجرا و ارزیابی نتایج نباید شتاب کنند.
• برای کسب تجربه باید در تیم‌های درسپژوهی مدرسه‌های دیگر شرکت کنند.
• مشارکت در درسپژوهی کاری فرمایشی نیست، بلکه ضرورت تام دارد. بر این اساس کار باید میان اعضا تیم تقسیم شود.
• بالاخره، اعتبار یافته‌های درسپژوهی به انتشار یافته‌ها و تهیه گزارشی جامع برای همکاران هم‌پایه منوط است.
به نظر شما چرا دست‌اندرکاران آموزشی باید به تحقیق بپردازند؟
از آنجا که درسپژوهی نوعی رویکرد توسعه حرفه‌ای با پژوهش مشارکتی برای بهسازی مستمر فرایند یادگیری است، به مطالعات، بررسی‌ها و اجرای فرایندهای دقیق علمی و عملیاتی نیاز دارد. در مدرسه‌های پژوهنده، هیچ عنصری اعم از معلم، دانش‌آموز، مدیر و سایر کارکنان، بی‌نیاز از یادگیری و پژوهش نیستند.
سخن آخر؟
در شرایط فعلی شیوع کرونا، بستر اجرای درسپژوهی بیش از پیش مهیاست. فرصت مشاهده هزاران کلاس درس و کسب تجربه ملی و حتی جهانی و بهره‌مندی از نمایش گسترده کلاس‌های درس پایه‌های پایین و بالاتر، بستر مناسبی را برای دستیابی به «سازمان یادگیرنده» فراهم ساخته‌است. از دیگر سو، زمینه تعامل معلم با معلمان دیگر و نیز با اولیا بسیار وسعت یافته‌است و خانواده‌ها در جایگاه مدیران یادگیری، در کنار معلمان نقش‌آفرینی می‌کنند. به این ترتیب، زمینه‌ای مناسب برای تعامل و گفت‌وگوهای سازنده تربیتی شکل گرفته‌است.
بر این اساس، با وجود شرایط ملال‌آور فعلی، ایمان دارم به‌زودی شاهد تحولی عظیم در عرصه تعلیم‌وتربیت خواهیم بود.