در چند ماه اخیر، اعمال قرنطینه یکی از سیاست‌های مهم کشور برای کنترل گسترش بیماری بوده است که امید می‌رود به محافظت از سلامت عمومی کمک کند؛ هر چند در کنار مزایا و فوایدی که دارد، با تأثیرات منفی در ابعاد گوناگون فردی، خانوادگی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی همراه بوده است.
قرنطینه معمولاً برای اکثر افراد تجربه ناخوشایندی است و هیجانات منفی، مانند اضطراب، ترس، اندوه، ناامیدی و خشم را به دنبال دارد؛ به طوری که در صورت تداوم‌یافتن و شدت‌داشتن، می‌تواند عملکردهای مفید افراد را دچار اختلال کند. تبعات منفی قرنطینه معمولاً در کودکان و نوجوانان شدیدتر است. یکی از وظایف مهم مشاوران مدارس می‌تواند راهنمایی و حمایت از دانش‌آموزان و ارائه راهکارهای مؤثر برای کاهش این تبعات باشد. از طریق مشاوره مؤثر، دانش‌آموز می‌تواند ارزیابی بهتری از موقعیت و رفتارهای خود داشته باشد، بینش‌ها و نگرش‌های نامناسب خود را اصلاح کند، برنامه‌های جدیدتر و کارآمدتری برای خود طرح‌ریزی کند، راهکارهای مؤثرتری پیش روی خود داشته باشد و رفتارهایش را برای رسیدن به اهداف، اصلاح کند.
یکی از گله‌مندی‌های والدین در ایام کرونا، سبک زندگی منفعلانه‌ای است که بسیاری از کودکان و نوجوانان در پیش گرفته‌اند. این موضوع مختص دانش‌آموزان ایرانی نیست. پژوهشگران سایر کشورها نیز گزارش می‌کنند که شیوع کووید ۱۹، از طریق تغییر ساعت خواب، تماشای طولانی‌مدت تلویزیون و استفاده مداوم از گوشی‌های هوشمند برای انجام تکالیف درسی، روند زندگی عادی کودکان و نوجوانان را تغییر داده و آن‌ها را دچار مشکلاتی در خودتنظیمی کرده است.
در این نوشتار ابتدا ضرورت بی‌بدیل خودتنظیمی و خودمدیریتی را برای دانش‌آموزان مورد بررسی قرار می‌دهیم و سپس پیشنهادهایی در جهت تقویت این ویژگی کلیدی مطرح خواهیم کرد.
برخی از حوزه‌های خودتنظیمی برای دانش‌آموزان به ویژه در ایام قرنطینه از این قرارند:
پیشبرد امور درسی
دانش‌آموزان به دلیل تعطیلی کلاس‌های حضوری، دچار مشکلات آموزشی گوناگونی شده‌اند. دشواری نسبی شرایط آموزش برخط(آنلاین)، نبود تعامل چهره‌به‌چهره با معلمان و لذا کاهش احساس ضرورت پاسخ‌گویی به معلمان، ممکن‌نبودن کنترل و راستیآزمایی در آزمون‌ها، و حتی ممکن‌نبودن امکان راستیآزمایی در حضور برخط (آنلاین) دانش‌آموزان در کلاس‌های درس و مسائلی از این دست، تعداد قابل توجهی از دانش‌آموزان را به سوی اهمال‌کاری و کاهش مسئولیت‌پذیری به بهانه‌های مختلف سوق داده است. امروز با کاهش شدید امکان نظارت و کنترل بیرونی، ادامه مسیر یادگیری بدون خودانگیختگی و کنترل درونی بسیار دشوار شده است. اکنون به اجبار فرصتی پیش آمده است که از دانش‌آموزان کمی فاصله بگیریم و آن‌ها را یادگیرندگانی خودراهبر بار بیاوریم.
در یادگیری خودراهبر، فراگیرندگان نیازها و اهداف یادگیری خود را مشخص می‌کنند، مسئولیت یادگیری خود را بر عهده می‌گیرند، و منابع و محتواهای گوناگون را شناسایی می‌کنند. مثلاً در شرایط امروز، با وجود فیلم‌های آموزشی و کمک‌آموزشی فراوان در سامانه‌های مؤسسه‌ها و آموزشگاه‌های دولتی و خصوصی، آن‌ها نباید منفعلانه در انتظار برنامه‌های مدرسه و معلمان خود بنشینند، بلکه می‌توانند ابتکار عمل را در دست بگیرند، سامانه‌ها، منابع و محتواهای یادگیری گوناگون را بشناسند، از آن‌ها بهره بگیرند و آن‌ها را به یکدیگر و حتی به معلمان خود معرفی کنند.
مدیریت دانش و اطلاعات
مسئله دیگر، انتشار حجم عظیمی از اطلاعات ضد و نقیض، بعضاً نادرست، و شایعات زیاد درباره ویروس کرونا در جامعه و به ویژه در فضای مجازی است؛ شایعاتی در مورد آمار مبتلایان، نحوه انتشار کرونا، شیوه‌های پیشگیری از آن، درمان آن و حتی پیام‌های بهداشتی ضد و نقیض. نوجوانان به دلیل حضور بیشتر در رسانه‌های اجتماعی بیشتر در معرض این مشکل هستند و به همین سبب دچار سردرگمی و اضطراب می‌شوند. از آنجا که کنترلی بر محتوای آنچه منتشـر می‌شود، وجـود نـدارد و حضور نوجوانان در شبکه‌های اجتماعی نیز قابل کنترل بیرونی نیست، آن‌ها خود باید دست به کار شوند و این سونامی اطلاعاتی را مدیریت و تنظیم کنند؛ با تفکر انتقادی، مواجهه آگاهانه و خردمندانه با اطلاعات، عادت به کسب اطلاعات از منابع معتبر، قطع زنجیره انتقال شایعات، اجتناب از بزرگ‌نمایی و نظایر این‌ها.
مدیریت هیجانی
دوران قرنطینه ناشی از شیوع کرونا می‌تواند به بروز هیجانات منفی همچون ترس، اضطراب، تنهایی، ناامیدی، بدبینی، سردرگمی نسبت به آینده، تنفر نسبت به افراد بی‌ملاحظه، نگرانی از بیماری خود یا خانواده، خشم از عدم ساخت سریع دارو، غم و اندوه، کسالت و بی‌حوصلگی، استیصال و ناامیدی منجر شود. حس ناامیدی و کسالت با حذف فعالیت‌های روزمره و یا استفاده افراطی از شبکه‌های اجتماعی تشدید می‌شود.
هیجانات منفی به نوبه خود روی رفتارها هم تأثیر می‌گذارند و ممکن است به احساس ناتوانی برای عمل‌کردن منجر شوند. از آنجا که هرکسی به دلیل تماس مستقیم‌تر با احساسات و هیجانات خود، بیش از سایرین، حال روحی خود را تشخیص می‌دهد، لذا خودآگاهی و هوش عاطفی و اقدام برای کمک به خود ضروری است. نوجوانان باید سبک‌های مقابله‌ای مناسبی را برای مقابله با مشکلات بیاموزند و از آن‌ها استفاده کنند. برای مثال، در سبک مقابله‌ای مسئله‌محور، فرد بر عنصر استرس‌زا متمرکز می‌شود و می‌کوشد با بررسى ابعاد مسئله و یاری‌گرفتن از راهبردهاى حل مسئله، مانند کمک‌طلبى از دوستان و افراد متخصص، رابطه استرس‌زا بین خود و محیط را تغییر دهد.
مراقبت‌های بهداشتی
دستورالعمل‌های بهداشتی مفصلی وجود دارند برای اینکه افراد با رعایت آن‌ها، حتی‌الامکان آلوده نشوند و اگر آلوده شدند، سبب آلودگی دیگران نشوند. این دستورالعمل‌ها به ویژه برای نوجوانان کلافه‌کننده و دست‌و‌پا‌گیر هستند. خود قرنطینه سبب می‌شود، کودکان و نوجوانان آزادی خود را از دست بدهند. این احساس ممکن است به صورت مانعی برای پیروی از قرنطینه و سازگاری با آن عمل کند. ارائه دلایل منطقی درباره لزوم قرنطینه و اطلاعات کافی در مورد شیوه‌های سلامت عمومی از یک سو، و تحریک حس نوع‌دوستی از سوی دیگر، می‌تواند خوداتکایی و خودمراقبتی را افزایش و احساس تحمیل و تبعات منفی آن را کاهش دهد.
مدیریت رژیم مصرف اینترنت
در چند ماه اخیر، مدل آموزش مجازی همه والدین را مجبور کرد تا وسایلی همچون گوشی هوشمند، «تبلت» و «لپ‌تاپ» را در اختیار فرزندان کودک و نوجوان خود قرار دهند؛ در حالی که شاید بسیاری از دانش‌آموزان هنوز سواد رسانه‌ای لازم را کسب نکرده‌اند. از سوی دیگر، ضرورت تداوم ارتباط با معلمان برای دریافت و ارسال تکالیف درسی حتی در ساعات خارج از ساعات درسی استاندارد توسط بسیاری مدارس و معلمان، دانش‌آموزان را به سوی استفاده 24 ساعته از این وسایل سوق داده است. محدودیت رفت‌و‌آمد و گذران اوقات فراغت در خارج از منزل نیز تمایل آنان را به استفاده از فضاهای مجازی بیشتر کرده است. همه این‌ها خطر اعتیاد به اینترنت را بسیار بیشتر می‌کند.
همه نیک می‌دانیم که امروز دیگر کنترل بیرونی و تذکرات مداوم در این موارد جواب‌گو نیست. حتی نمی‌توانیم ساعت‌های استفاده از این وسایل را محدود کنیم: بچه‌ها دائماً در کلاس! هستند. آن‌ها می‌گویند که دائماً منتظر دریافت تکلیف درسی و تا پاسی از شب ملزم به ارسال نتیجه به معلم خود هستند! آن‌ها می‌گویند که دائماً مشغول تبادل علمی! و رفع اشکال با هم‌کلاسی‌های خود هستند ... حتی بسیاری از کارشناسان نیز به این امر دامن می‌زنند و بیان می‌دارند که آموزش مجازی بر خلاف آموزش حضوری نباید به ساعات محدودی منحصر باشد. فراگیرنده دائماً باید در حال یادگیری باشد! بدین ترتیب، در فضای کلاس‌ها و آموزش‌های شناور، والدین کمتر می‌توانند حتی به فرزندان خود اعتراض کنند. ناتوانی در پرکردن مناسب اوقات فراغت و نداشتن گزینه‌های مناسب‌تر نیز گاه خانواده را در وضعیت ناچاری قرار می‌دهد.
خلاصه اینکه ایجاد محدودیت در رژیم مصرف اینترنت با شرایط جدید بسیار دشوارتر شده است. اکنون دیگر چاره‌ای جز این نداریم که برای خودانضباطی دانش‌آموزان فکر جدی بکنیم. علاوه بر تقویت سواد رسانه‌ای، یک اقدام عملی، کمک به تدارک فعالیت‌های لذت‌بخش و تفریحی داخل منزل، اعم از فعالیت‌های هنری و ورزش‌ها و بازی‌های حرکتی خانگی است.
ورزش و تفریح
محدودیت خروج از منزل، محرومیت از زنگ ورزش، بازی‌های مدرسه‌ای، باشگاه‌های ورزشی، پارک‌ها و فضاهای تفریحی، و قرنطینه‌شدن در فضای داخل منزل، در صورت تداوم، مشکلاتی جدی برای سلامت جسمانی را قابل پیش‌بینی می‌سازد. ضعیف‌شدن عضلات، کاهش قدرت و انعطاف‌پذیری بدنی، کاهش ظرفیت قلبی- ریوی و حتی محرومیت از نور خورشید و کاهش ویتامین دی در بدن و مشکلات استخوانی در پی آن، همه و همه مواردی هستند که هر چه زودتر باید چاره‌اندیشی و مدیریت شوند. این وضعیت برای کودکان و نوجوانان که بیشتر به جنب و جوش، تفریح و سرگرمی، هیجان و تنوع و ... نیاز دارند، آسیب‌رسان‌تر است. به علاوه، کاهش فعالیت‌های فیزیکی باعث می‌شود که بچه‌ها مشکلات رفتاری و هیجانی بیشتری نیز از خود نشان دهند. در این حال توصیه زیادی به انجام بازی‌ها، ورزش‌ها و نرمش‌های خانگی (در منزل و یا در محیط بالکن، حیاط و پشت بام) وجود دارد. در این مورد نیز با اینکه زمینه‌سازی، تشویق و الگودهی با بزرگ‌سالان است، ولی باز هم در نهایت این خود نوجوانان هستند که باید اراده کنند و از جای برخیزند.
مسئله خواب
تجربه قرنطینه و تغییر در برنامه زندگی افراد، می‌تواند ساعات خواب افراد را دچار اختلال کند. همچنین، مشکلات اضطرابی و افسردگی در افراد نیز می‌تواند مشکلات خواب را در افراد قرنطینه شده پیش‌بینی کند. در نوجوانان و جوانان استفاده افراطی از فضای مجازی نیز عامل دیگری است که می‌تواند به شب بیداری، خواب‌آلودگی در روز و بدخوابی منجر شود. اینجا هم کنترل و فشار بیرونی راه به جایی نمی‌برد. به هر حال، نوجوانان باید بدانند به رغم برخی تغییرات در برنامه زندگی، بخش‌های زیادی از فعالیت‌های روزمره در دوره قرنطینه همچنان قابل انجام و حتی ضروری هستند: تنظیم ساعت بیدار شدن در یک زمان مشخص؛ پایبندی به ساعات کاری؛ انجام تمرین‌های ورزشی خانگی؛ و نظایر این‌ها.
چگونه کمک کنیم؟
یکی از مهم‌ترین عواملی که خطر تجربه استرس در افراد قرنطینه‌شده را افزایش می‌دهد، احساس از دست‌دادن کنترل زندگی است. بی‌برنامگی، زندگی بدون ساختار، احساس کسالت و بی‌معنایی و در عین حال، احساس بلاتکلیفی، احساس از دست‌دادن فرصت‌ها، فشار برخی کارهای انجام‌نشده و اضطراب و پرخاشگری، در نهایت، بهره‌وری انسان را کاهش می‌دهد و با تضعیف عملکرد، به خودپنداره ضعیف او می‌انجامد. برعکس، داشتن برنامه و البته موفقیت در عمل به آن، و مدیریت امور به تقویت حس کنترل داشتن و نیز حس انسجام قوی در فرد منجر می‌شود و به او احساس امید، آرامش و نشاط می‌بخشد.
با توجه به بحث فوق، خودمدیریتی مهارتی راهبردی برای نوجوانان محسوب می‌شود و مشاوران هوشمند برای تسهیل امور گوناگون، ابتدا باید روی آن تمرکز کنند.
اصلاح بینش‌ها، تقویت خودآگاهی و پرورش خودنظمی در اندیشه می‌تواند اولین گام باشد. نوجوانان باید بدانند که آن‌ها هر لحظه در حال ساختن «خود» هستند. آن‌ها با تک‌تک اعمال و رفتارشان و با انتخاب‌هایشان، شخصیت خود را می‌سازند.
تقویت خودباوری اقدام مهم دیگری در راستای خودنظمی و خودمدیریتی است. اگر قرار باشد که نوجوان مسئولیت و کنترل زندگی‌اش را بر عهده بگیرد، باید این توان را در خود ببیند.
تنظیم اهداف و برنامه‌های واقع‌بینانه و تهیه نقشه راهبردی برای زندگی، گام مهم دیگری در این راستاست و زندگی را حتی در شرایط دشوار قرنطینه معنادار می‌سازد.
تقویت هوش هیجانی و کشف هیجانات منفی پنهان در وجود خویش که می‌توانند موانع جدی بر سر راه نوجوان باشند نیز نکته دیگری است که باید مد نظر قرار گیرد.
پذیرش نقطه‌ضعف‌ها و برنامه‌ریزی برای رفع آن‌ها، خودنظمی در محیط زندگی و برنامه‌های روزانه، تقویت مسئولیت‌پذیری( کاستن از حمایت نابجای اطرافیان)، تمرکز بر راه‌حل‌ها به جای موانع، حمایت و کمک معلمان و مشاوران مدرسه، تشویق و همراهی والدین، الگودهی، و تقویت مهارت‌ها نیز می‌تواند در این مسیر راهگشا باشد.
منابع
1. Wang, G., Zhang, Y., Zhao, J., Zhang, J., & Jiang, F. (2020). Mitigate the effects of home confinement on children during the COVID-19 outbreak. The Lancet, 395, 945-947.
2. Jeong, H., Yim, H.W., Song, Y. J., Ki, M., Min, J.A., Cho, J., et al. (2016). Mental health status of people isolated due to Middle East respiratory syndrome. Epidemiol Health. 2016; 38:e2016048.
3. Feder, A., Nestler, E., Charney, D. S. (2009). Psychobiology and molecular genetics of resilience. Nature Reviews Neuroscience. 10, 446–457.
4. Kausar, R. & Munir, R. (2004). Pakistani Adolescents Coping with Stress: Effect of loss of a Parenton Gender of Adolescents. Journal of Adolescence.27(6), 599-610.
5. Jernigan, D. B. (2020). Update: public health response to the coronavirus disease 2019 outbreak United States. Georgia: Centers for Disease Control and Prevention.