اشاره
آموزش و یادگیری الکترونیکی به مجموعه‌ای از فعالیت‌های آموزشی اطلاق می‌شود که با بهره‌گیری از ابزارهای الکترونیکی نظیر دستگاه‌های صوتی، تصویری و رایانه‌ای به صورت‌های مجازی و شبکه‌ای انجام می‌شود و چهره آموزش را در سطح جهان تغییر داده‌است. امروزه و با گسترش روزافزون پدیده اینترنت، این‌گونه آموزش‌ها از گستره وسیع‌تری نیز برخوردار شده‌اند. قابلیت انعطاف بسیار بالا، پتانسیل اجرای راهبردهای خاص یادگیری و آموزش خلاقانه، دسترسی همیشگی به منابع تدریس و سرعت بالای انتقال اطلاعات از ویژگی‌هایی هستند که آموزش الکترونیکی را به یکی از محبوب‌ترین ابزارهای آموزشی تبدیل کرده‌اند (چو، 2014). در میان انواع روش‌های این رویکرد آموزشی، یادگیری‌های مبتنی بر اپلیکیشنهای آموزشی اهمیت ویژه‌ای دارند. این شیوه آموزش الکترونیکی بیشتر بر کارکرد دستگاه‌های قابل حمل نظیر گوشی‌های تلفن همراه استوار است. دستگاه‌های همراه الکترونیکی، با دگرگون‌سازی محیط یادگیری،یادگیرندگان را بیشتر به فرایندهای یادگیری جذب کرده‌اند و انگیزه‌های آنان را برای یادگیری افزایش می‌دهند. وقتی انگیزه یادگیری بیشتر شود، یادگیرنده تلاش و کوشش بیشتری برای آموختن به خرج می‌دهد و در نتیجه به نتایج و نمرات بهتری دست می‌یابد. این به نوبه خود بر عزت‌نفس و نگرش مثبت یادگیرنده نسبت به خود و توانایی‌هایش می‌افزاید (هسو و چینگ، 2013).
عناصر اساسی محیط یادگیری مبتنی بر نرم‌افزار کاربردی آموزشی
یادگیرنده: یادگیرنده در مرکز یادگیری قرار دارد و به‌صورت فعالانه در روش‌های جدید یادگیری درگیر می‌شود و عناصر دیگر در خدمت اوست. نرم‌افزارهای کاربردی آموزشی «آزمایشگاه مجازی» و همچنین «میشا و کوشا» نمونه‌های موفق در این عنصر هستند.
یاددهنده: در محیط‌های آموزشی سنتی، معلمان اطلاعات را از کتاب‌ها به یادگیرندگان انتقال می‌دادند، اما با تغییر در فناوری، امکان دسترسی بیشتر به اطلاعات برای یادگیرندگان فراهم است. نرم‌افزار کاربردی آموزشی «فندق» و یادگیری درس‌ها به شیوه‌ای نوین، نمونه‌های موفق این نوع عنصرند.
محتوا: محتوا با مشورت معلمان، والدین و یادگیرندگان ارائه می‌شود و تنها معلم در آن نقش ندارد. برای انتقال محتوا به یادگیرندگان لازم است یک کاربر یا سرور از آن حمایت کند یا محتوا را از طریق بازی‌های تعاملی یا سرگرمی در اختیار یادگیرندگان قرار داد. در تهیه محتوا باید از گرافیک و عناصر چندرسانه‌ای استفاده کرد. نرم‌افزارهای کاربردی آموزشی «رهپویان» و «میشا و کوشا» هم از نمونه‌های برجسته برای این عنصر هستند.
محیط یادگیری: محیط باید به‌گونه‌ای طراحی شود که یادگیرندگان در آن احساس آرامش کنند. همچنین، باید از رابط کاربری قوی برخوردار باشد. رابط کاربری، عامل تعاملِ سیستم مورد نظر (در اینجا نرم‌افزار کاربردی آموزشی) با یادگیرنده است و در جذب، حفظ و هدایت یادگیرنده نقش بسیار مؤثری دارد. اگر رابط کاربری نرم‌افزار کاربردی آموزشی به‌صورت درست و کارشناسی شده طراحی و پیاده شود، یادگیرندگان به‌راحتی خواهند توانست با آن تعامل خوبی برقرار کنند، اما در غیر این صورت، حتی با وجود ساختار و محتوای ارزشمند، نمی‌توان از تعامل یادگیرندگان با نرم‌افزار کاربردی انتظار بازخورد مناسب داشت. از جمله مزیت‌های محیط یادگیری مبتنی بر نرم‌افزار کاربردی آموزشی، دسترسی راحت در هر زمان به اطلاعات، هم‌کلاسی‌ها، معلم، شبکه‌های اجتماعی و وبلاگ‌هاست. نرم‌افزار کاربردی آموزشی «یادگیری با تفریح» نمونه‌ای خوب در این زمینه است.
ارزشیابی: ارزشیابی جزو حیاتی یادگیری و آموزش است. نرم‌افزار کاربردی می‌تواند عملکرد یادگیرنده را با خطای کمتری ثبت و ارزیابی کند. ارزیابی یادگیرندگان از طریق سیاهه‌های مربوط به پایگاه داده‌ها، بسته‌های نرم‌افزاری، آزمون‌های آنلاین، انجمن‌های گفت‌وگو و ارزیابی پروژه صورت می‌گیرد. نرم‌افزار کاربردی آموزشی «مداد» نیز از نرم‌افزارهای کاربردی مثال‌زدنی در این زمینه است.
ویژگی‌های اختصاصی اپلیکیشنهای آموزشی
در تولید و ارزشیابی هر اپلیکیشن آموزشی، چهار گروه از ویژگی‌ها به شرح زیر ضرورت دارد:
ویژگی‌های محتوایی
• محتوا باید مفاهیم، مهارت‌های اساسی، ایده‌های کلیدی و شایستگی‌های برنامه درسی و یادگیری موردنظر را پوشش دهد، تقویت کند و توسعه دهد.
• در انتخاب و سازمان‌دهی محتوا، ارتباط عمودی و افقی مفاهیم و مهارت‌ها و ایده‌های کلیدی رعایت شود.
• محتوا و تصویرهای نرم‌افزار کاربردی آموزشی، ضمن اجتناب از ترویج خشونت و امور غیراخلاقی، ارزش‌های اسلامی نظام را رعایت و تقویت کند.
ویژگی‌های طراحی آموزشی
• راهبردهای یاددهی ـ یادگیری (حل مسئله، پرسشگری، کاوشگری و ...) متناسب با برنامه حوزه‌های گوناگون یادگیری انتخاب شده باشند.
• طراحی آموزشی تعامل (ارتباط دوسویه بین محتوا و مخاطب) ایجاد کند.
• تنوع و غنی‌سازی محیط یادگیری موردتوجه باشد.
• بازخورد مناسب به یادگیرنده ارائه شود.
• اصول طراحی پیام‌های آموزشی رعایت شود.
• با توجه به رویکرد فرایندمحور و نتیجه‌محور، از انواع ارزشیابی (تشخیصی، تکوینی و پایانی) بهره گرفته شود.
• ارتباط و هماهنگی قالب گرافیک مورد استفاده با مراحل رشد مخاطب و هویت اسلامی ـ ایرانی رعایت شود.
ویژگی‌های فنی
• نرم‌افزار کاربردی با سخت‌افزارهای رایج، به‌سادگی قابل نصب و استفاده باشد.
• اجزای فنی نرم‌افزار کاربردی (نمادهای جابه‌جایی، کنترل‌گرهای صدا و تصویر و...) کارکرد صحیح داشته باشند.
• حجم رسانه‌های مورد استفاده متناسب با محیط انتشار و براساس استانداردهای روز باشد.
• قابلیت اجرایی بالا داشته باشد.
• از فناوری‌های جدید تولید محتوا بهره ببرد.
• در تهیه نرم‌افزار حقوق مالکیت و آفرینش فکری رعایت شده باشد.
• قابل توسعه باشد.
• امنیت نرم‌افزار کاربردی مانند تعریف سطح دسترسی کاربران با نقش‌های متفاوت و دسترسی به داده‌ها به‌درستی انجام شود.
• امکان گرفتن فایل پشتیبان با قابلیت بازیابی داده‌ها و فایلهای مهم موجود باشد.
ویژگی‌های طراحی هنری
• رسانه‌های تصویری (ثابت و متحرک)، صدا، فیلم و ... از کیفیت مناسب برخوردار باشند.
• رسانه‌های تصویری، فیلم و صدا (موارد ترکیبی) فرایند آموزش را بهبود بخشند، تسریع‌کنند و به یادگیری مناسب بینجامند.
• کاربرپسند باشد و ویژگی‌های مناسب تصویر، موسیقی، انتخاب شخصیت و ... را برای جذب کاربران داشته باشد.
سخن آخر
داشتن تلفن همراه و استفاده از آن در حال حاضر در همه جا بین افراد جامعه رواج دارد و تعداد افرادی که از طرز استفاده تلفن همراه آگاهی دارند، روزبه‌روز در حال افزایش است. تلفن‌های همراه و شبکه‌های قدرتمند رو به افزایش آن‌ها، یادگیری استفاده از نرم‌افزارهای کاربردی آموزشی را به ضرورت تبدیل کرده‌اند. وجود این امکانات از سویی و مزایای به‌کارگیری آن‌ها در امر آموزش از سوی دیگر، به ایجاد انگیزه در یاددهندگان و یادگیرندگان، به‌منظور بهره‌مندی از ابزارهای کمک‌آموزشی جدید، از جمله نرم‌افزارهای کاربردی آموزشی، منجر شده‌است و شور یادگرفتن و آموختن را بالا می‌برد. روند رو به رشد طراحی و تولید نرم‌افزارهای کاربردی آموزشی نیز گواهی است بر این ادعا.