مقدمه
مفهوم «هویت» در رشته‌هایی مانند فلسفه، روانشناسی و روانشناسی اجتماعی مورد مطالعه قرار گرفته است. هویت، مفهومی بین‌رشته‌ای دارد و انتظارات و ادراکات خاص و نسبتاً ثابت افراد را در مورد خود شامل می‌شود. هویت عبارت است از ادراک و تصور پویای افراد از اینکه چه کسی هستند و وجه تمایز افراد و گروه‌ها در روابط اجتماعی با سایر افراد و گروه‌ها. همچنین از طریق هویت افراد و گروه‌ها خود را توصیف می‌کنند. [نوروش و همکاران، 1398؛ به نقل از: جنین1].
هویت جایگاهی در اجتماع است و افراد جایگاه‌های متفاوت زیادی را در اجتماع به خود اختصاص می‌دهند [حیدری، به نقل از: سیمون2، ۲۰۰۴]. برای نخستین بار در سال ۱۹۰۹، پارسونز به هدایت و راهنمایی شغلی توجه کرد. او کوشید بین عامل «توانایی‌ها و محدودیت‌های فردی» و عامل «ویژگی‌های مشاغل» گوناگون جامعه ارتباط برقرار کند. نظریه‌های گوناگونی که بعد از وی در زمینه‌های هدایت شغلی ارائه شده‌اند، به نحوی رابطه این دو عامل را در نظر دارند [حسینیان و یزدی کاموسی، ۱۳۷۷]. نظریه «شغلی- شخصیتی» هالند3 (1919) یکی از نظریات مطرح «فرد- محیط شغلی» است که نزدیک به ۵۰ سال توسط هالند و دیگران مورد استفاده قرارگرفته و در این مدت بهبود یافته است. در حال حاضر نیز این نظریه در مدرسه‌ها، دانشگاه‌ها، بازار کار، و دیگر محیط‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. نظریه هالند بر مبنای دو اصل استوار است.
1. انتخاب شغل و حرفه به نوع شخصیت فرد بستگی دارد و راهی برای ابراز وجود فرد به حساب می‌آید.
2. انتخاب شغل و حرفه رابطه مستقیمی با طرز تلقی و گرایش فرد دارد [پورکیانی و جلالی جواران، 1388].
هالند معتقد است: با شناخت و درک صحیح از تیپ شخصیتی افراد می‌توان نتایج شغلی، ثبات شغلی و موفقیت در آن را پیش‌بینی کرد، به او در انتخاب رشته تحصیلی راهنمایی داد، و موفقیت تحصیلی‌اش را انتظار داشت. براساس نظریه هالند، افراد در شش گروه تیپ شخصیتی، شامل واقع‌گرا، جست‌وجو‌گر، هنری، اجتماعی، متهور و قراردادی قرار می‌گیرند [عراقی و همکاران، 1396].
فیشرمن4 و ویس5 (2008) معتقدند: هویت حرفهای فرد، علاوه بر نقش او در آن حرفه، به باورهایش در آن حرفه هم مربوط می‌شود و اﻓﺰایش خودباوری، اﺣﺴﺎس ﺗﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺣﺮﻓﻪ، ﻧﮕﺮش ﻣﺜﺒﺖ یا ﻣﻨﻔﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﺮﻓﻪ و ﻣﺴﺌﻮلیتﭘﺬیری ﺣﺮﻓﻪای، از ﺟﻤﻠﻪ پیاﻣﺪﻫﺎی درک ﻫﻮیت ﺣﺮﻓﻪای است [فیشرمن و ویس، 2008].
همچنین، لی6 (2016) شکل‌گیری صحیح هویت حرفهای در افراد را عاملی برای خودباوری و عملکرد بهتر در حرفه نسبت به سایرین می‌داند [لی، 2016].
ﮔﺮﺗﺴﻮک7 و ﻫﻤﮑﺎرانش (2017) معتقدند: در شکل‌گیری هویت حرفهای افراد، مجموعه‌ای از عوامل درونی، شامل ابعاد ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ، رﻓﺘﺎری و ﻧﮕﺮﺷﯽ فرد و ابعاد اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ به‌عنوان عوامل بیرونی نقش دارند [گرتسوک و همکاران، 2017].
نوبل8 و همکارانش (2014)، شکل‌گیری هویت حرفهای در ﻃﻮل زﻣﺎن و در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ کنش و واکنش‌ها، و تعاملات ﺑین ﻋﻮاﻣﻞ داﺧﻠﯽ و ﺧﺎرﺟﯽ را گواهی بر استمرار و ﭘﻮیایی آن می‌دانند، به‌طوری‌که تعاملات اﺣﺴﺎﺳﺎت و انگیزه‌های فردی با ﺷﺮایط محیطی و ﺟﺎﻣﻌﻪ در زمینهﻫﺎی شغلی و ﺗﺠﺎرب ﺣﺎﺻﻞ از آن، موجب شکل‌گیری هویت حرفهای می‌شود. ایشان ﺟﻨسیت، منزلت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ، ﺣﻤایتﻫﺎی ﺧﺎﻧﻮاده، و شرایط محیطی و شغلی ﻓﺮد را عواملی مؤثر بر شکل‌گیری ﻫویت ﺣﺮﻓﻪای ﻓﺮد بر می‌شمرند [نوبل و همکاران، 2014].
وایلس9 (2013) نیز معتقد است: ﺳﺎﺑﻘﻪ و ﺗﺠربیات پیشین افراد در مشاغل در شکل‌گیری و ﺗﻮسعه ﻫویت ﺣﺮﻓﻪای اﻓﺮاد ﻧﻘﺶ اساسی دارد [وایلس،2013].
مواد و فراوری آن‌ها، بخش مهمی از یک اقتصاد پویا و کارآمد را به خود اختصاص می‌دهند. فراورده‌های نفتی، رنگ، دارو، لاستیک، فولاد، آلومینیوم، مس، طلا، چینی، سیمان و شیشه چنان با زندگی روزمره مردم آمیخته‌اند که در عمل زندگی بدون استفاده از آن‌ها تصور‌ناپذیر است. وجود منابع عظیم نفت و گاز، ذخایر مصرفی کشف شده، مانند روی، آهن، مس، طلا وکائولن در کشور، ظرفیت مناسبی را برای گسترش گروه مواد و فراوری (صنایع شیمیایی، متالورژی، معدن، سرامیک) فراهم می‌آورد. از طرف دیگر، ارزانی و فراوانی مواد اولیه و ایجاد فرصت‌های شغلی جدید، و از همه مهم‌تر، ارزش افزوده چشمگیری که این تولیدات به همراه دارند، ضرورت توسعه «گروه مواد و فراوری» را در رشد اقتصادی و اجتماعی کشور روشن می‌سازد.
براساس چشم انداز 20 ساله کشور، میزان تولید فلز مس 800 هزارتن، فولاد 55 میلیون تن، آلومینیوم 1/5 میلیون تن، طلا 7 تن، محصولات معدنی 150 میلیون تن، خودرو 3 میلیون، و سیمان 140 میلیون پیش‌بینی شده است. از آنجا‌که مشاغل و حرفه‌های گروه مواد و فراوری در زمینه صنعتی‌شدن و خودکفایی کشور جایگاه ویژه‌ای دارند، توجه به گسترش رشتههای این گروه و تربیت افراد توانمند، از هنرستان تا دانشگاه نیز ضروری به نظر می‌رسد [دفتر برنامه‌ریزی و تألیف کتب درسی فنی‌و‌حرفه‌ای و کاردانش، 1393].
یافته‌های پژوهش حیدری (1391) حاکی از آن است که متغیرهای زمینه‌ای و نگرش نسبت به خود، بر «هویت شخصی» و گرایش به علم و کنش‌های علمی بر «هویت علمی» دانشجویان مؤثر هستند. او در پژوهش خود مدلی استخراج کرد که در آن هویت حرفهای دانشجویان از هویت علمی و هویت شخصی تشکیل شده و هر کدام دارای زمینه‌هایی هستند. در هویت علمی، گرایش به واکنش علمی و در هویت شخصی متغیرهای زمینه‌ای نگرش نسبت به خود مطرح‌اند.
فروتن و رشادت‌جو (1394)، در پژوهشی با عنوان «مفهوم‌پردازی هویت حرفهای اعضای هیئت علمی»، الگوی هویت حرفهای اعضای هیئت علمی را در سه قالب مضامین پایه، مضامین سازمان‌دهنده و مضامین فراگیر طبقه‌بندی کردند. در الگوی پیشنهادی آنان، برای رشد و بالندگی هویت حرفهای اعضای هیئت علمی دانشگاه‌ها پنج عامل استخراج شده است:
• عامل زمینه‌ای: که به شرایط سازمانی و بافت کلی محیطی مربوط است و فرد به‌عنوان عضو هیئت علمی در آن محیط به فعالیت علمی اشتغال دارد؛
• عامل شخصی: که در برگیرنده خصوصیات فردی، خارج از زمینه شغلی و حرفهای است و هر عضو هیئت علمی را از دیگری متمایز می‌کند؛
• عامل فرهنگی - اجتماعی: که معرف فعالیت فرد درگروه‌هاست؛
• عامل حرفهای: که شامل جنبه‌هایی از زندگی استاد است که به‌طور خاص با او به‌عنوان یک عضو هیئت علمی دانشگاه ارتباط پیدا می‌کند؛
• عامل سیاسی- اقتصادی: که به جریانات و تحولات سیاسی و عوامل اقتصادی مربوط می‌شود.
نوروش، حجازی و مؤمنی (۱۳۹۸)، در پژوهش خود به ارائه الگوی پارادایمی فرایند شکل‌گیری هویت حرفهای حسابرسان داخلی در ایران دست یافتند که شامل شرایط فعلی، بستر و زمینه شرایط مداخله‌گر، راهبردهای کنشی و مقوله‌محوری آن، و تصویر منفی و کلیشه‌ای از حسابرسان در سازمان است. ایمان‌زاده و جعفریان (۱۳۹۸)، در پژوهشی با عنوان «هویت حرفهای دانشجویان تحصیلات تکمیلی آموزش و بهسازی منابع انسانی دانشگاه تبریز»، مضامین هویت حرفهای شامل ماهیت رشته آموزشی، دلایل گرایش به رشته، آموزش، توسعه و توانمندسازی کارکنان، محدودیت‌های رشته، و ارتقا‌بخشی به جایگاه رشته را به دست آوردند.
مدل [PEOP]10 که توسط کریستیانن11 و بائوم12(1997) در زمینه عملکرد و مناسبات شغلی ارائه شده است، از پنج بعد فرد را در نظر می‌گیرد: عوامل روان‌شناختی، عوامل عصبی، عوامل معنوی، عوامل فیزیولوژیکی، و عوامل حرکتی.
مدل اشتغال انسان [MOHO]13، که توسط کیل‌هافنر14(2008) ارائه شده است، تأثیر عادت‌ها، توانایی‌ها و اراده را بر عملکرد و مهارت افراد در حرفه و هویت حرفهای، و چگونگی تأثیر در سازگاری با حرفه و شایستگی‌های حرفهای را نشان میدهد.
در مدل کانادایی عملکرد و اشتغال [CMOPE]15 که توسط پولاتاجکو16 و همکارانش (2007) ارائه شده، محیط، حرفه و شخصیت سه مؤلفه اصلی معرفی شده‌اند و عوامل اجتماعی، فرهنگی، محیطی، شناختی، عاطفی، فیزیکی، بهره‌وری، حفاظت فردی، و فرصت‌ها، اجزای آن را با محوریت «عوامل معنوی» تشکیل می‌دهند. اگر چه هر دو مدل CMOP-E و PEOP برای بهبود عملکرد، بر تجزیه و تحلیل مؤلفه‌های شخصی متمرکز هستند، اما تأکید CMOP-E بر معنویت به‌عنوان جوهر اصلی شخص است. در حالی که PEOP معنویت را به‌عنوان یکی از پنج مؤلفه ترسیم می‌کند. MOHO بر درک و توسعه انگیزه فرد برای اشتغال، با فرض تحقق مهارت‌ها، عملکرد و در نهایت سازگاری متمرکز است، اما CMOP-E بر اهمیت تحولات اجتماعی تأکید دارد [فیشر و ونگ، 2015].
در مطالعات انجام شده داخلی، به هویت حرفهای دانشجویان و اعضای هیئت علمی به‌صورت عام و در مورد برخی رشته‌ها به‌صورت خاص پرداخته شده است، ولی در ارتباط با هویت حرفهای مرتبط با حرف و مشاغل گروه مواد و فراوری، مطالعه‌ای در کشور انجام نشده است. همچنین، در مطالعات خارجی صرفاً به ارائه الگو های کلی تأثیر شغل بر محیط و شخصیت پرداخته شده است. از این رو نگارنده در مطالعه خود، پس از مطالعه تجارب قبلی، به تدوین مدل مفهومی هویت حرفهای برای هنرجویان رشتههای گروه مواد و فراوری مبادرت کردند.
مدل مفهومی هویت حرفهای هنرجویان رشتههای گروه مواد و فراوری
مؤلفه‌های مدل مفهومی شامل این موارد هستند: ویژگی‌های حرفهای گروه مواد و فراوری، ویژگی‌های شخصیتی مورد نیاز در رشتههای تحصیلی و حرفهای گروه مواد و فراوری، در دو بخش ویژگی‌های مشترک و خاص، و همچنین ویژگی‌های محیطی تأثیرگذار در شکل‌گیری هویت.
بحث و نتیجه‌گیری
مدل مفهومی هویت حرفهای هنرجویان رشتههای گروه مواد و فراوری از سه بخش اصلی ویژگی‌های حرفه، ویژگی‌های شخصیتی و ویژگی‌های محیطی تشکیل می‌شود. هر بخش شامل مؤلفه‌هایی است.
حرفه‌های گروه مواد و فراوری در بردارنده وظایف، تکالیف کاری، استانداردهای عملکرد، استانداردهای ارزشیابی، و شایستگی‌های فنی و غیرفنی است. حرفه‌های گروه مواد و فراوری همانند سایر حرفه‌های صنعتی از مشاغل واقع‌گرایانه، شامل فعالیت‌های کاری که مسائل و راه‌حل‌های عملی دارند، برخوردار است [2019,17o*net].
بخش ویژگی‌های شخصیتی شامل پنج ویژگی جسمی، شناختی، حسی، روانی و اخلاقی مرتبط با حرفه‌های گروه مواد و فراوری است که به صورت مشترک و خاص هر رشته دسته‌بندی می‌شوند. برخورداری از سلامت جسمانی، بینایی و شنوایی، نداشتن نقص عضو در اندام‌های دست و پا، و همچنین، برخورداری از مهارت‌های شناختی، تفکر انتقادی، حساسیت نسبت به مسئله، درک شفاهی، بیان شفاهی، توجه به جزئیات، استدلال و ابتکار و نوآوری، و دارا بودن کنترل شخصی، توجه انتخابی، تمرکز در مورد یک موضوع خاص، سلامت ذهنی، علاقه‌مندی و خودآگاهی و برخورداری از صفات اخلاق حرفهای، مانند مسئولیت‌پذیری، وفای به عهد و اعتماد، از جمله ویژگی‌های شخصیتی مورد نظر محسوب می‌شوند.
در بخش ویژگی‌های محیطی ویژگی‌هایی مانند ارزش و منزلت اجتماعی، خدمات اجتماعی- عاطفی، فعالیت در اتحادیه‌ها و صنف مرتبط با حرفه، شرایط محیطی کار (آب و هوا) و فضای کاری، و ابزار و تجهیزات در شکل‌گیری هویت حرفهای هنرجویان مؤثر است. مشاوران هدایت تحصیلی-حرفهای، برنامه‌ریزان درسی و مجریان رشتههای گروه مواد و فرآوری می‌توانند از مدل تدوین شده استفاده کنند و پیشنهاد می‌شود برای سایر رشتههای فنی، حرفهای و مهارتی، مدل مفهومی هویت حرفهای پژوهش شود.
پی‌نوشت‌ها
1. Genin
2. Simon
3. Holland
4. Fisherman
5. Weiss
6. Li
7. Gertsog
8. Noble
9. Wiles
10. Person-Environment-Occupation-Performance Model
11. Christianen
12. Baum
13. Model of Human Occupation
14. Kielhofner
15. Canadian Model of Occupational Performance and Engagement
16. Polatajko
17. O*net occupational information Network
منابع
1. ایمان‌زاده، علی و جعفریان، وحیده (۱۳۹۸). «هویت حرفهای دانشجویان تحصیلات تکمیلی آموزش و بهسازی منابع انسانی دانشگاه تبریز». فصلنامه آموزش و توسعه منابع انسانی. سال ششم. شماره ۲۰.
2. ایزدی، صمد (۱۳۸۲). «ضرورت هدایت و راهنمایی تحصیلی ، حرفهای و شغلی در مراکز آموزش فنی‌و‌حرفه‌ای مراکز کاریابی». مجله کار و جامعه.
3. پورکیانی، مسعود و حلالی، جواران (1388). «تحلیلی بر تناسب شغل با شخصیت». مجله میثاق مدیران. شماره 44.
4. نوروش، ایرج؛ حجازی، رضوان؛ مؤمنی، ابوالفضل (۱۳۹۸). «به سوی نظریه برای فرایند شکل‌گیری هویت حرفهای حسابرسان داخلی- شواهدی از ایران». فصلنامه علمی پژوهشی دانش حسابداری و حسابرسی مدیریت.
5. حسینیان، سیمین و یزدی کاموسی، منور (۱۳۷۷). «هدایت شغلی از طریق هم‌خوانی شخصیت با محیط شغلی و هنجارهای آزمون اس دی اس». فصلنامه علمی - پژوهشی علوم انسانی دانشگاه الزهرا (س). سال هفتم و هشتم. شماره ۲۴ و ۲۵.
6. حیدری، حمید و رضایی، احمد (۱۳۹۱). «تحلیل جامعه‌شناختی هویت حرفهای دانشجویان مازندران». فصلنامه تحقیقات فرهنگی. دوره پنجم. شماره ۲.
7. دیده‌ور، ندی و شلیچه، کامران (1398). «مدل مفهومی هویت حرفهای هنرجویان رشتههای مواد و فراوری». همایش ملی رویکردهای نوین در آموزش و پژوهش.
8. رضایی، نرگس. بنی مهد، بهمن و حسینی، سید حسین (۱۳۹۷). «تأثیر هویت سازمانی و حرفهای بر تردید حرفهای حساب‌رس مستقل». فصلنامه دانش حسابرسی. سال هجدهم. شماره ۷۱.
9. فروتن، معین و رشادت جو، حمیده (۱۳۹۴). «مفهوم پردازی هویت حرفهای اعضای هیئت علمی». مجله مطالعات آموزش و یادگیری. شماره اول. دوره هفتم.
10. عراقی، لادن؛ طاهری، آزاده؛ جزءروضانی، زهرا؛ عباسپور، افروز و ضرغامی، محمد حسن (1396). «تحلیل داده‌های شبکه‌ای در فرایند تحلیل سؤال». فصلنامه اندازه‌گیری تربیتی. سال هفتم. شماره 28.
11. نیشابوری کامل، معصومه؛ احمدی، فضل‌الله و کاظم نژاد، انوشیروان (۱۳۹۷). «برزخ تحصیلی اصلی‌ترین مانع کسب هویت حرفهای در دانشجویان پرستاری». نشریه پرستاری ایران.
12. Fisherman S, Weiss I. (2008) Consolidation of professional identity by using dilemmas among pre-service teachers. Curriculum and Teaching.
13. Gertsog GA, Danilova VV, Savchenkov AV, Korneev DN. (2017) Professional identity for successful adaptation of students-a participative approach. Rupkatha Journal on Interdisciplinary Studies in Humanities. Jan 1;9(1):301-11.
14. Li B. (2016) Identifiable but Changeable: Capturing the features of teacher identity. International Journal Social Science & Education.6(2):225-34. 23
15. O*net. (2019). maintenance technician. https://www.onetonline.org/link/details/49-9071.00
16. Noble C, (2014) Coombes I, Shaw PN, Nissen LM, Clavarino A. Becoming a pharmacist: the role of curriculum in professional identity formation. Pharmacy practice.12(1).
17. Wiles F. (2013) ‘Not easily put into a box’: constructing professional identity. Social Work Education. 1;32(7):854-66.
18.Wong, Su & Fisher,G.(2015). Comparing and Using Occupation-Focused Models. Available in Occupational Therapy in Health Care 29(3).