مشاور، سوزن ‌بان تحول

اشاره
در فرایند ارائه خدمات روان‎شناختی و مشاوره‎ای، توجه به انواع خطوط تحولی، اعم از جسمانی، روانی و اجتماعی و نیز معنوی، از اهمیت بسزایی برخوردار است. مقصود از خطوط تحول، مسیرهای دگرگونی است که به شکل طبیعی و یا الزام‌‏آور، پیش روی انسان‏‌هاست. شناخته‏ شده‌‏ترین این خطوط آن چیزی است که در روان‎شناسی رشد، تحت عنوان «مراحل رشد»، مورد بحث قرار می‏‌گیرد. تحول شناختی پیاژه، تحول روانی ـ جنسی فروید، مراحل تحول اجتماعی ـ عاطفی اریکسون، از جمله این خطوط به شمار می‌‏آیند. شناخت این خطوط لازمه ارائه یک مشاوره روان‏شناختی کارآمد و سودمند است.

این خطوط تنها به آنچه که در روان‏شناسی رشد مورد توجه است، ختم نمی‎شوند. انسان در حوزه‎های مختلف رفتاری و فکری، با خطوط بسیار متنوع و متفاوتی مواجه است. نام این خطوط به این سادگی قابل احصا نیست، لیکن توجه به این نکته  اساسی که رفتارهای مختلف انسانی غالباً در بستری از انواع تحولات شکل می‌گیرند و رخ می‏دهند، جزء لاینفک داشتن نگرش و مهارت مشاوره روان‏شناختی است. یکی از نمونه‎های قابل تأمل خطوط تحولی، قرار گرفتن انسان‎های گوناگون روی طیفی است که یک سر آن «جمع‏‌گرایی»¹ و سر دیگر آن «فردیت‎یافتگی»² قرار دارد. انسان تاریخی، انسانی جمع‎گرا بوده است. ضرورت‎ها و تحول‎های گوناگون موجب شده‌اند که انسان به‏تدریج از حالت جمع‎گرایی، به سوی فردیت‎یافتگی حرکت کند. انسان فردیت‌یافته نسبت به انسان جمع‏‌گرا، از استقلال، مهارت‎ها و تخصص‎های بالاتری برخوردار است.

گذشته از لزوم بحث گسترده درباره طیف جمع‎گرایی و فردگرایی، هر انسان امروز جایگاه ویژه‌ای روی این طیف دارد. مشاور، بدون توجه به جایگاه روان‎شناختی هر فرد روی این طیف، نمی‎تواند به‌طور نظام‎مندی به مراجع خود کمک کند. بروز بسیاری از مشکلات تعاملی و اجتماعی افراد در خانواده و یا اجتماع، ناشی از تفاوت جایگاه روان‏شناختی انسان‎ها روی این طیف است. مشاور باید توجه داشته باشد که آیا مراجع خود را، برای هم‌فاز کردن با اطرافیانش، باید در جهت رشد فردیت‌یافتگی‎اش هدایت کند یا در جهت تقویت جنبه‎های جمع‎گرایانه او. برخی از مشاوران بدون توجه به وجود چنین خطی از تحول، توصیه‎هایی ارائه می‎دهند که گاه به دست برداشتن مراجع از تک‎روی‎ها و بازگشت به همراهی با خانواده و جمع‏ها می‌‏انجامد. برخی مشاوران نیز او را به سمت افراطی عمل‏کردن در مسیر فردیت‏‌یافتگی و بی‎توجهی به جمع‌ها  هدایت می‎کنند. این هردو رویکرد، در اندیشه بسیاری از مشاوران و روان‎شناسان، جایگاه روشن و نظام‌یافته‌ای ندارند. یعنی توصیه‎های مشاوره‎ای و روان‎شناختی، بدون داشتن یک نگاه عالمانه و تخصصی در مورد فردگرایی و جمع‏گرایی انجام می‎گیرند.

چنان‌که گفتیم، تعداد خطوط تحولی بسیار زیاد است. خط تحول تصویر زنانگی و مردانگی در جامعه نیز یکی دیگر از این خطوط است. همگی می‎دانیم که زن و مرد امروز، در حال دگرگونی‎های روان‎شناختی و هویتی هستند. سؤال این است که آیا مشاوران و روان‌شناسان تصور روشنی از این خط تحولی، یعنی تحول زن قدیم به زن جدید و نیز تحول مرد قدیم به مرد جدید، دارند؟

خانواده نیز از چنین خط تحولی یا به تعبیر دقیق‌تر دگرگونی برخوردار است. ساختار و فرایندهای خانواده به شدت در حال دگرگونی است. آیا این خط تحولی نیز روشن است؟ کسانی که در زمینه مشاوره خانواده کار می‎کنند، آیا با خط تحولی خانواده در جامعه ایران آشنا هستند؟ به نظر می‎رسد به شکل نظام‌مند و علمی این خطوط تحولی مورد توجه و تدقیق قرار نگرفته‌اند. همین خلأ نوعی سرگشتگی و سرگردانی را بر اقدامات مشاوره‎ای و روان‌شناختی حاکم می‎کند.

طرح این موضوع تنها برای انعکاس اهمیت توجه به خطوط تحولی انجام گرفت و این در حالی است که هر یک از این خطوط تحولی به تبیین و توضیح دقیقی احتیاج دارد. همان‏گونه که تنها شنیدن نام مراحل رشد شناختی و یا عاطفی اجتماعی، به شناخت این مراحل  منجر نمی‌شود، سایر خطوط تحولی نیز از این قاعده مستثنا نیستند. پیام این نوشته تنها تأکید بر این نکته است که هر مراجعی در بسترهایی از تحول قرار دارد. بدون شناخت این بسترها، ارائه خدمات روان‏شناختی و مشاوره‏ای به او، عملاً ناقص و گاه گمراه‌کننده است.


پی‌نوشت‌ها

1. Collectivism
2. individuatio