اشاره
رنگ ماده‌ای است که با آن چیزی را رنگ‌آمیزی می‌کنند. رنگ‌ها معمولاً از ترکیب رنگ‌دانه‌ها با موادی تشکیل میشوند که اصطلاحاً به آن‌ها بست می‌گویند و شامل انواع رزین، صمغ، آب و روغن هستند.
رنگ‌دانه‌ها و پیگمان‌ها ذرات بسیار ریز جامدی هستند که در مایعات غیرمحلولاند و به‌طور طبیعی یافت میشوند مثل انواع خاک‌ها و گردهای سنگ و فلزات رنگین. اما از قرن هجدهم به این‌سو رنگ‌دانه‌ها بهصورت مصنوعی نیز، از مواد معدنی و اکسید فلزات، ساخته میشوند و دارای تنوع بسیار زیادی هستند.
اگرچه استفاده از رنگ در صنایع مختلف جایگاه ویژه‌ای دارد، اما به‌عنوان عنصر اصلی کار هنرمندان نقاش و سایر هنرهای تجسمی نیز کاربرد دارد. طیف‌های گسترده انواع رنگ‌ها که گاه شمارش آن‌ها در توان نیست در هنر نقاشی مورداستفاده هنرمندان قرار می‌گیرد.
رنگ‌ها معمولاً از ترکیب رنگ‌دانه‌ها با موادی تشکیل میشوند که اصطلاحاً به آن‌ها بست می‌گویند و شامل انواع رزین، صمغ، آب و روغن هستند
در این مقاله ابتدا اشاره‌ای مختصر به نخستین نشانه‌های پیدایش هنر توسط انسان‌ها در ماقبل تاریخ خواهیم داشت و سپس به بررسی کانی‌ها و مواد معدنی که در ساخت رنگ و دیگر ابزارهای موردنیاز در هنر نقاشی کمک می‌کنند می‌پردازیم.
هنر ماقبل تاریخ
قدیمی‌ترین هنر شناخته‌شده انسان هنر دوران پارینه‌سنگی (10000 ـ 15000سال قبل از میلاد) است. انسان در این زمان بیابانگرد بود و سازمان اجتماعی او محدود به روابط خانوادگی می‌شد. او از پناهگاه‌هایی در غارهای طبیعی به‌عنوان مسکن استفاده می‌کرد و زندگی مخاطره‌آمیز خود را با شکار می‌گذراند (تاریخ هنر ایران و جهان). در زندگی انسان پارینه‌سنگی آنچه باعث شگفتی است این است که نه‌تنها هنر را خلق کرده بلکه هنری با نظمی عالی را به وجود آورده است. گرچه آثار هنری این دوران در سرزمین‌هایی از اسپانیا تا سیبری پیدا شده ولی غنی‌ترین کشفیات، نقاشی‌های دیوار غارهای آلتامیرا1 در اسپانیا و لاسکو2 در فرانسه میباشد موضوعات موردتوجه انسان‌های اولیه حیوانات بوده است و اغلب تصویر سلاح‌هایی شبیه نیزه نیز مشاهده شده است.
رنگ‌دانه‌ها مواد بسیار بسیار ریز جامدی هستند که در مایعات غیرمحلولاند. این مواد معمولاً به‌طور طبیعی وجود دارند، مثل انواع خاک‌ها و گردهای سنگ‌ها و فلزات رنگین. از قرن هجدهم به این‌سو رنگ‌دانه‌ها بهصورت مصنوعی از مواد معدنی و اسید فلزات نیز ساخته میشود و دارای تنوع بسیار زیادی هستند و همان‌ها هستند که امروزه بهصورت رنگ‌های آماده در دسترس همگان قرار می‌گیرند
ابزارهایی که برای آسیاب کردن و مخلوط کردن رنگ‌ها به کار می‌رفته شباهت نزدیکی به هاون و دسته آن در امروز دارد و از آن‌ها برای پودر کردن رنگ‌های طبیعی که بعداً روی سطح مرطوب به کار گرفته می‌شده استفاده می‌گردیده است. وقتی این سطوح خشک می‌شد رنگ‌ها بهصورت ثابت بر روی دیوار باقی می‌ماندند. [5]
رنگ چیست؟
رنگ ماده‌ای است که با آن چیزی را رنگ‌آمیزی می‌کنند. در این معنی رنگ معمولاً از مخلوطی از رنگدانههای بسیار ریز و موادی که اصطلاحاً به آن‌ها بست (انواع رزین، صمغ، آب و روغن که مخلوط آن‌ها با رنگ‌دانه‌ها، رنگ‌ها را برای استفاده آماده می‌کنند) می‌گویند ساخته میشود. مثل رنگ‌روغنی که از مخلوط مواد رنگین با روغن‌های خشک‌شونده ساخته میشود. آبرنگ، گواش و آکریلیک نیز از مخلوط مواد رنگین با آب و نوعی چسب محلول در آب ساخته میشود.
رنگ‌دانه‌ها مواد بسیار بسیار ریز جامدی هستند که در مایعات غیرمحلولاند. این مواد معمولاً به‌طور طبیعی وجود دارند، مثل انواع خاک‌ها و گردهای سنگ‌ها و فلزات رنگین. از قرن هجدهم به این‌سو رنگ‌دانه‌ها بهصورت مصنوعی از مواد معدنی و اکسید فلزات نیز ساخته میشود و دارای تنوع بسیار زیادی هستند و همان‌ها هستند که امروزه بهصورت رنگ‌های آماده در دسترس همگان قرار می‌گیرند. [3]
علی‌رغم اینکه تعداد رنگ‌ها بسیار زیاد است تنها تعداد محدودی از آن‌ها دارای اسامی مشخصی هستند که بدون هیچ پیشوند و پسوندی دلالت بر رنگشان دارد مثل قرمز، زرد، آبی و ... معمولاً سایر رنگ‌ها را بر مبنای مسائلی که به‌طور مختصر توضیح داده خواهد شد نام‌گذاری می‌کنند.
1. بر مبنای ترکیب رنگ‌ها مثل زردِ نارنجی یا سبزِ آبی
2. با اضافه کردن پیشوند یا پسوندهایی به اسامی خاص رنگ‌ها که درجات مختلفی از یک‌رنگ را شامل میشود، مثل آبی تیره یا قرمز مایل به قهوه‌ای.
3. گاهی نیز مردمان مناطق مختلف و اقوام متفاوت از اسامی بومی برای نام‌گذاری رنگ‌ها استفاده می‌کردند مانند ارغوانی که در زبان فارسی برای نامیدن قرمز بنفش استفاده میشود.
4. گاهی از تشابه رنگ‌ها به رنگ گیاهان، میوه‌ها و... برای نام‌گذاری استفاده میشود، مثل سبز زیتونی، زرد لیمویی، آبی آسمانی و...
5. گاهی نام‌گذاری بر اساس ماده‌ای است که رنگ از آن ساخته شده است، مثل لاجوردی که از لاجورد به دست می‌آید، سیاه دوده‌ای که از دوده ساخته میشود و یا نقره‌ای که از نقره حاصل میشود.
مواد رنگی از زمان‌های قدیم مورد استفاده انسان‌ها قرار می‌گرفته‌اند. طی قرن‌ها این مواد را از معادن، گیاهان و حیوانات به‌دست می‌آوردند، تا اینکه با گذشت زمان و صنعتی جهان، امروز مواد رنگی به دو دسته طبیعی و مصنوعی طبقه‌بندی میشوند
6. گاه حتی رنگ‌ها بر اساس نام محلی که در آنجا بیشتر استفاده شده‌اند شهرت یافته‌اند. مثل آبی پروس که قسمتی از کشور آلمان است که قبلاً کشوری مستقل بوده و با قهوه‌ای سینا3 که از شهری به همین نام در ایتالیا گرفته شده است. [3]
7. بعضی رنگ‌ها نیز بر اساس نام هنرمندانی که بیشتر از آن‌ها استفاده کرده‌اند نامیده شده‌اند مثل سبز ورونز که بیشتر مورد استفاده ورونز نقاشی ایتالیایی سده شانزدهم بوده [3]
به دلیل تنوع زیاد رنگ‌ها و اینکه برای همه آن‌ها اسمی وجود ندارد برخی از کارخانه‌های رنگسازی رنگ‌ها را با شماره مشخص می‌کنند. مثلاً قرمز 24 یا سبز 82.
مواد رنگی از زمان‌های قدیم مورد استفاده انسان‌ها قرار می‌گرفته‌اند. طی قرن‌ها این مواد را از معادن، گیاهان و حیوانات به دست می‌آوردند، تا اینکه با گذشت زمان و صنعتی جهان، امروز مواد رنگی به دو دسته طبیعی و مصنوعی طبقه‌بندی میشوند. [1]
طبقه‌بندی رنگدانههای معدنی
نمونه‌ای از (رنگدانههای) معدنی را بر اساس رنگشان بهصورت زیر می‌توان طبقه‌بندی کرد:
1. پیگمان‌های سفید 2(Tio2,pb(OH ، اکسیدهای آهن باریت
2. پیگمان‌های زرد تا قرمز Fe2o3 اکسیدی آهن
3. پیگمان‌های سبز: سبز کروم
4. پیگمان‌های آبی و لاجورد
5. پیگمان‌های سیاه: دوده و گرافیت
موارد استعمال پیگمان‌های فوق به‌طور عمده در صنایع مرکب‌های پلاستیک، مرکب‌های چاپی، رنگرزی کاغذ، رنگ‌آمیزی بناها، ساختمان‌ها و فلزات صنعتی، وسایل نقلیه و لاک‌ها و رنگ‌های روغنی است. [1]
1. پیگمان‌های سفید
الف) دی‌اکسید تیتانیوم (Tio2): منبع اصلی این ماده سنگ‌های معدنی ایلمینت و رتیل میباشد. این رنگ‌دانه‌ها بهصورت ترکیبی با کلسیم سولفات نیز به کار می‌رود.
تصویر 1. رنگ سفید به‌کار رفته در این نقاشی دی‌اکسید تیتانیوم است که به اصطلاح سفید تیتانیوم هم گفته میشود.
(نقاش: سارا سجادی، رنگ روغن روی بوم)
ب) فسفو سیلیکات سرب (تری بازیک): این رنگ‌دانه‌ها از واکنش بین اسید فسفریک و سیلیکات سرب آبدار تولید میشود و به رنگ سفید است. [1]
ج) باریت: این کانی که در صنعت رنگسازی به‌عنوان رنگ‌دانه سفید کاربرد دارد اغلب بهصورت باطله در رگه‌های گرمابی و همراه با کانی‌های گالن، آسفالریت، فلوئوریت، سیدریت، هماتیت و کلسیت دیده میشود. همراه با ماسه‌سنگ‌ها، سنگ‌های کربنانه، رسی و شیل‌های سیلیسی به شکل چین سان تشکیل میشود و گاهی نیز از فعالیت چشمه‌های آبگرم حاصل میشود. [1]
2. پیگمان‌های زرد تا قرمز
الف) رنگ‌دانه کرومات سرب:
این دسته از رنگ‌دانه‌ها از کرومات سرب تشکیل‌شده‌اند و رنگ آن‌ها از زرد تا قرمز شامل موارد زیر است:
1. کرومات سرب + سولفات سرب+ آلومینا زرد کمرنگ
2. کرومات سرب + سولفات سرب لیمویی
3. کرومات سرب خالص زرد متوسط
4. کرومات سرب + هیدروکسید سرب نارنجی
5. کرومات سرب + مولیبدات + سولفات سرب قرمز
شکل بلور کرومات سرب در خصوصیات رنگ‌دانه به‌دست‌آمده تأثیر زیادی دارد. همه این رنگ‌دانه‌ها دارای شفافیت و قدرت پوشش و مقاومت خوبی هستند. ترکیبات سرب سمی هستند و در وسایل و مواردی که در تماس مستقیم باپوست یا بدن انسان است استفاده نمی‌شوند.
ب) سیلیکو کرومات سرب (بازی)
این رنگ‌دانه از کمپلکس سیلیکات سرب به‌دست می‌آید. رنگ‌دانه‌ای است به رنگ نارنجی کمرنگ که بهصورت گسترده در محیط‌های مختلف رنگ استفاده میشود، سمی است و بیشتر به‌عنوان آستر در سطح‌های فلزی به کار می‌رود تا آن‌ها را در مقابل خوردگی محافظت کنند. [1]
پ) رنگ‌دانه مولیبدات
این رنگ‌دانه دو نوع است؛ یکی اکسید روی مولیبدات، که به‌عنوان آستر و ضدخورنده صنعتی مصرف میشود و دیگری مولیبدات کلسیم روی بازی، که برای آسترهای محلول در آب توصیه میشود. این رنگ‌دانه سمی نیست و برای تولید آن ابتدا نمک انحلال‌پذیر کادمیوم را با اسید هیدرو سولفوریک یا سولفید سدیم وارد واکنش می‌کنند.
برای تولید رنگ‌های پررنگ از واکنش کلرید کادمیوم با سدیم سولفید و سدیم سلنید استفاده میشود.
2CdCl2+Na2S+Na2Se:CdS.Cdse.4NaCl
کادمیوم قرمز CdSe
کادمیوم زرد CdS
رنگ‌های این رنگ‌دانه شفاف هستند؛ قدرت پوشانندگی خوبی دارند و مقاومت حرارتی آن‌ها نیز خوب است اما رنگ‌های گرانی می‌باشند. [1]
تصویر 2. استفاده از رنگ قرمز کادمیوم در چهره و زرد کادمیوم در شعله آتش
(سارا سجادی، رنگ روغن روی بوم)
رنگدانههای اکسیدهای آهن:
ابتدا به بررسی رنگدانههای طبیعی آهن می‌پردازیم:
الف) لیمونیت: اکسیدهای آهن آبدار و به فرمول عمومی Fe2O3.4H2O یا 2Fe2O3.8H2O هستند. رنگ آن‌ها زرد است و گل اخرای زرد نامیده میشوند.
ب) سنگ سینا: مخلوط اکسید فریک آبدار و اکسید منیزیم است و رنگ زرد مایل به قهوه‌ای دارد.
ج) هماتیت: Fe2O3 یا اکسید فریک خالص به رنگ قرمز است.
د) مگنتیت یا اکسید مغناطیسی آهن: رنگ سیاه دارد و فرمول آن Fe3O4 است.
ه) اکسید آهن میکادار: دارای رنگ خاکستری مایل به سیاه است و در ساختمان آن، علاوه بر اکسید آهن، میکا نیز وجود دارد.
و) پیریت آهن: FeS2 در تولید اسیدسولفوریک کاربرد زیادی دارد.
ز) سیدریت: از FeCO3 تشکیل شده که در پوشش‌های داخلی کوره‌ها استفاده میشود.
تصویر 3. در خلق این اثر از رنگ سینا به تنهایی استفاده شده است
(نقاش: سارا سجادی، مداد تک‌رنگ سینا روی کاغذ)
پیگمان‌های سبز
رنگدانههای سبز کروم
این رنگ‌دانه مخلوطی از کرومات سرب و آبی پروس است و طیف وسیعی از رنگ‌های حدفاصل بین کرومات سرب و آبی پروس را ایجاد می‌کند.
اکسید کروم (سبز ویریدین)
از اکسید کروم بی‌آب Cr2O3 تشکیل شده و قدرت پوشانندگی و مقاومت آن در برابر نور و حرارت بالاست. این رنگ‌دانه موارد مصرف بسیاری در ساخت سرامیک، پلاستیک، مرکب و آجرهای تزئینی دارد.
پیگمان‌های آبی
الف) آبی اولترامارین (لاجورد)
رنگ‌دانه‌ای است با براقیت و خلوص رنگ خوب که به‌طور طبیعی از سنگ لاجورد به‌دست می‌آید. این سنگ یک ترکیب شیمیایی بسیار پیچیده حاوی سیلیکات‌های مختلف به همراه اکسید آلومینیوم و سدیم و سولفیدهاست. این رنگ‌دانه غیرسمی است، مقاومت خوبی در برابر حرارت، نور و محلول‌های قلیایی دارد و در محیط‌های آبی به‌راحتی بخش میشود.
ب) آبی پروس (آبی آهن)
ترکیباتی از آهن که بهصورت کمپلکس فروسیانید با فلزات قلیایی یا آمومونیم می‌باشند دسته‌ای از رنگدانههای آبی را تشکیل می‌دهند که به آن‌ها آبی پروس گفته میشود. این رنگ‌دانه محصول واکنش بین یک نمک آهن یا محلول فروسیانید با فری سیانید است.
آبی پروس به میزان کمی سمی است، قدرت رنگ‌دهی خوبی دارد و مقاومت آن در مقابل نور بسیار خوب است. از این رنگ در صنعت چاپ برای تولید مرکب استفاده میشود.
ج) آبی کبالت (COAl2O4)
این رنگ‌دانه از 15 درصد اکسید کبالت و 81 درصد اکسید آلومینیوم تشکیل شده است. بسیار شفاف و روشن است و قابلیت پوشش ندارد، اما مقاومت و ثبات بالایی در مقابل نور، گرما و حلال‌های اسیدی و قلیایی دارد. ضمناً بسیار گران است و به همین دلیل در ساخت رنگ‌های تزئینی و هنری که باید دوام زیاد داشته باشند استفاده میشود.
• آبی کرولئان: رنگ‌دانه‌ای است که از اکسیدهای کبالت و قلع ساخته میشود. اندکی تیره‌تر از آبی کبالت، مایل به سبز و بسیار گران است.
• بنفش کبالت (2(PO4) 2CO): از کبالت فسفات به‌تنهایی یا به همراه سایر فسفات‌های فلزی به دست می‌آید و پایداری خوبی دارد.
تصویر 4. در این اثر رنگ سبز ویریدین در برگ ها و آبی اولترامارین در بخش‌هایی از صفحه کاغذ که آبی رنگ است دیده میشود
(نقاش: سارا سجادی ـ نام اثر: رهایی ـ رنگ روغن روی بوم)
پیگمان‌های سیاه
الف) دوده (کربن سیاه):
دوده بر اساس میزان سیاهی آن طبقه‌بندی میشود و این میزان سیاهی را با واحدی به نام نگرومتر اندازه می‌گیرند.
بنابراین هر چه مقدار نگرومتر کمتر باشد دوده سیاه‌تر است. دوده قدرت پوشش بالایی دارد. بیشترین کاربرد آن در تهیه مرکب و سایر رنگ‌هاست. دوده جزء مشتقات گازها و مایعات نفتی است و از سوختن ناقص سوخت‌های ذکرشده به دست می‌آید. [1]
ب) گرافیت
گرافیت بهصورت صفحات بلورین (فلسی) یا کلوخه‌ای بی‌شکل همراه با شیست‌ها، آهک‌های بلورین و گنیس و همچنین همراه با رگه‌های گرمابی سنگ‌های آذرین و شخانه‌های آهن‌دار یافت میشود و در تولید مغز مداد کاربرد دارد. [2]
گرافیت را آسیاب می‌کنند و با اسید رقیق شست‌وشو می‌دهند و سپس با آب می‌شویند و خشک می‌کنند. گرافیت دارای رنگ سیاه مایل به خاکستری است. [1]
تصویر 5. نمونه کار با مداد سیاه کنته
(نقاش: سارا سجادی)
کانی‌های مورد استفاده در صنعت رنگسازی
کوارتز، فلدسپات‌ها، کائولینیت (به دلیل رنگ سفید به‌عنوان ماده رنگی استفاده میشود) و سیلویت. [2]
سنگ‌های مورد استفاده در صنعت رنگسازی
1. پرلیت
پرلیت نوعی سنگ آتش‌فشانی است با ترکیب اسیدی که در محیط آب تشکیل میشود و علاوه بر کاربردهای گوناگون در تهیه پرکننده‌ها در رنگسازی هم کاربرد دارد. [2]
2. دیاتومیت
دیاتومیت سنگی است رسوبی با رنگ روشن، وزن سبک و شکننده، که حاصل تجمع پوسته سیلیسی گیاهان موسوم به دیاتوم‌هاست. نوع الک شده آن در رنگسازی کاربرد دارد و عامل ایجاد کشش و تسطیح کننده در رنگ است. [2]
3. سنگ‌آهک
سنگ آهک نوعی دیگر از سنگ‌های رسوبی است و یکی از کاربردهای آن در صنعت رنگسازی است. [2]
4. سنگ گچ
سنگ گچ در حوضه‌های رسوبی تبخیری وجود دارد و عمدتاً از کانی ژیپس تشکیل‌شده است و به رنگ‌های سفید، خاکستری، زرد و متمایل به قرمزرنگ وجود دارد. [2]
5. پرکننده‌ها
مهم‌ترین مواد پرکننده مورداستفاده در رنگ شامل باریت، کربنات کلسیم، خاک رس، میکا، تالک، اکسید روی و دیاتومیت است.
قیمت، کیفیت، خصوصیات نوری و مکانیکی رنگ به نوع مواد پرکننده بستگی دارد. [2]
6. جسو4
در زمین‌شناسی جسو (با تلفظ ایتالیایی) مشابه ژیپس (با تلفظ انگلیسی) یک کانی سولفات کلسیم به فرمول CaSO4.2H2O است.
جسو مخلوط سفیدرنگی است از گچ، ژیپس و رنگ‌دانه (پیگمنت) که در آماده‌سازی و زیرسازی زمینه آثار هنری مانند صفحات چوبی نقاشی، بوم نقاشی و مجسمه‌سازی به‌منظور رنگ‌آمیزی یا استفاده از مواد دیگری بر روی آن‌ها کاربرد دارد. جسو معمولاً بهصورت سطحی بسیار نازک بر روی سطوح موردنظر به کار می‌رود.
در زیرسازی پارچه‌های قابل‌انعطاف مخصوص نقاشی از مخلوط جسو و روغن برزک استفاده میشود.
جسو از این جهت مهم است که موجب میشود پارچه بوم در حین نقاشی، روغن رنگ و ماده رنگ روغن را به خود جذب نکند تا نقاش بتواند بر روی بوم به‌راحتی نقاشی بکشد.
نتیجه‌گیری
رنگ‌ها دارای تنوع و طیف‌های گسترده‌ای هستند. این طیف وسیع از رنگ‌ها تنها از ترکیبات معدنی به دست نیامده‌اند، بلکه با گذشت زمان و پیشرفت شیمی آلی، رنگدانههای آلی مصنوعی نیز تولید شد که با توجه به ویژگی آن‌ها یعنی شفافیت، قدرت رنگ‌دهی بالا و گستره رنگی زیاد کاربرد فراوانی پیدا کرد، به‌طوری‌که امروزه اکثر رنگدانههای مصرفی همین رنگدانههای آلی هستند.
علاوه بر این در هنر نقاشی این رنگ‌ها بهصورت ابزارهای مختلف در اختیار هنرمندان قرار دارد که شامل مداد رنگی، آبرنگ، گواش، رنگ‌روغن، اکرلیک، گچ پاستل و ... هستند و نتیجه کار با هرکدام از این ابزارها کاملاً با دیگری متفاوت است.
پی‌نوشت‌ها
1. Altamira
2. Lasco
3. Siena
4. Gessoa
منابع
1. حمیدیان، هوشنگ و سید ضیاء محمدی، 1390، شیمی و تکنولوژی رنگ، دانشگاه پیام نور.
2. حاج علی لو، بهزاد، 1384، کانی‌ها و سنگ‌های صنعتی، دانشگاه پیام نور.
3. حسینی راد، عبدالمجید، 1384، مبانی هنرهای تجسمی، مدرسه.
4. مهدوی، فرشته، 1387، آموزش استاندارد نقاشی، مشق شب.
5. شروه، ع، 1378، اطلاعات جامع هنر، تاریخ هنر ایران و جهان، اسرار دانش.