مهار باد سیستان

توفان و بادهای ترسناک سیستان وقتی زوزه‌کشان به شهر «نشتیفان»¹ می‌رسند، دیگر فقط مخرب و ویرانگر نیستد. نشتیفانی‌ها منتظر این باد سرکش هستند. ساکنان سرزمین بادها سالیان سال غلاتشان را به کمک نیروی باد آرد کرده‌اند. آن‌ها می‌دانند چگونه تهدید بادهای سرکش سیستان را که گاه تا 6 ماه از سال می‌وزد، به فرصت تبدیل کنند. «آسباد»های نشتیفان صدها سال است که در یک ردیف تنگ هم ایستاده‌اند و با هر بادی که وزیده است، چرخیده‌اند، گندم کشاورزان را آرد کرده‌اند و تحویل آسیابان‌ها داده‌اند. اسناد تاریخی می‌گویند: سه هزار سال است که در ایران از انرژی باد برای چرخاندن «آس»² استفاده می‌شود. با این حساب اجداد ما اولین مردمانی بوده‌اند که انرژی باد را در آسیاها به خدمت گرفتند. آسبادهای نشتیفان در استان خراسان جنوبی میراثی هستند که چندان قدرشان را نمی‌دانیم.

 

کارگاه‌های شبانه‌روزی
در تمام مدت چهار تا شش ماهی که باد سیستان از شرق خراسان می‌وزید، آسبادها به صورت شبانه‌روزی می‌چرخیدند و جو و گندم آرد می‌کردند. در آن روزها راسته آسبادها شلوغ و پر رفت وآمد بود. آسبادهای نشتیفان علاوه بر غلات شهرها و آبادی‌های اطراف، محصولات زمین‌های کشاورزی افغانستان را هم آرد می‌کردند. با رسیدن فصل پائیز و فروکش‌کردن  باد، آسبان‌ها چوب لای چرخ پره‌های آسباد می‌گذاشتند و کارگاه‌ها تا وزش دوباره باد سیستان تعطیل می‌شدند.

 

میراث صنعتی
با آمدن آسیاهای برقی، آسبادهای نشتیفان از رونق افتادند و یکی‌یکی تعطیل شدند. حتی باد سیستان هم کم‌رمق‌تر شد. انگار که دیگر انگیزه‌ای برای وزیدن نداشت. با این حال، پیرمردهایی که زمانی نه چندان دور آسیابان‌ بودند، همچنان اطراف کارگاه‌هایشان می‌چرخند و برای فرزندانشان از‌ آسبادهایشان می‌گویند. آن‌ها معتقدند که چون در آسبادها «برخلاف آسیاهای برقی» گندم‌ هنگام سایده شدن حرارت نمی‌بیند، روغن آن حفظ می‌شود. در نتیجه آرد و نان خوش‌طعم‌تری به دست می‌آید. نشتیفانی‌ها میراث‌دار صنعتی ازرونق‌افتاده هستند که می‌تواند دوباره احیا شود و انرژی و زور باد سیستان دیگر هدر نرود.

 

شغل آبا و اجدادی
این پیرمرد یکی از آخرین آسیابان‌های خاندان «گندمی»‌ است. آسبانی و ساخت آسباد شغل آبا و اجدادی گندمی‌ها بود. ولی‌محمد گندمی به خوبی به یاد دارد که پدرش چطور سنگ‌های بزرگ آسیا را از دل کوه می‌تراشید و به  کمک اهالی آن‌ها را به آسبادها می‌رساند. به خاطر سال‌ها تلاش خاندان گندمی برای حفظ آسبادهای نشتیفان، خیابانی که از کنار آسبادها می‌گذرد، گندمی نام‌گذاری شده‌ است. با این حساب هر کس بخواهد گشتی در محوطه آسبادها بزند، باید سراغ خیابان گندمی را بگیرد.

 

وقتی باد دست به کار می‌شود
مأموریت باد سیستان در نشتیفان چرخاندن همین سنگ بزرگ رویی آسیا‌ست. پیرمرد آسیابان در شروع چرخش آس، به باد کمک می‌کند و همین که باد کارش را شروع کند، گندم‌ها زیر فشار دو سنگ رویی و زیرین خرد می‌شوند، نرم می‌شوند و آرد سفید‌رنگ گندم از فاصله بین دو سنگ سرازیر می‌شود. نام کارگاه‌های آسیا از نیروی محرکه سنگ آسیا گرفته می‌شد. اگر سنگ آس را آب می‌چرخاند، به آن «آسیاب»، اگر باد می‌چرخاند «آسباد»، و اگر آس توسط خر می‌چرخید، به آن «خرآس» می‌گفتند.

 

تیشه بر تن آس
ماهی یک بار آسیابان سنگ بزرگ آس را از حرکت باز می‌داشت، آن را از جایش خارج می‌کرد و با «آژینه» «که ابزاری شبیه به تیشه است» به جانش می‌افتاد. سنگ‌ آس بعد از یک ماه چرخیدن روی سنگ زیرین صاف می‌شد و گندم‌ دیگر به خوبی آرد نمی‌شد. پس لازم بود سطح آن دوباره تیشه بخورد. آس بعد از بارها آژینه خوردن نازک و سبک می‌شد و کم‌کم وقت عوض کردنش با سنگ جدید می‌رسید.

 

باد همه‌کاره
شاید اصول کار آسبادها ساده به نظر برسد، اما ساختمان آسبادها و آسخانه‌ها پر از نکات ظریف فنی است. مثلاً آسیابان برای الک‌کردن گندم و جدا ‌کردن  غلاف آن، اینجا کنار این دریچه می‌نشست. هنگام الک کردن گندم، باد از راه این دریچه و کانال متصل به آن به داخل کارگاه می‌وزید و  هنگام سرند کردن  گندم، غلاف سبک آن را با خود می‌برد. نرخ خدمات آسیابانی در نشتیفان برای قرن‌ها ثابت بود. از هر 30 کیلو آردی که از زیر سنگ آس بیرون می‌آمد، نیم کیلویش سهم آسیابان بود.

 
1. از شهرهای استان خراسان‌رضوی است که در جنوب‌شرقی خاف قرار دارد.
2. دو سنگ گرد و پهن که برای خرد کردن غلات در آسباد از آن استفاده می‌شود.