چکیده
آموزش کارآفرینی فرایندی است نظام‌مند که با هدف توسعه دانش، مهارت، نگرش و ویژگیهای شخصیتی و در قالب آموزش‌های رسمی ارائه می‌شود. در این فرایند، افراد غیر کارآفرین ولی دارای توان بالقوه به‌صورتی خلاق تربیت می‌شوند. با توجه به اینکه ویژگیهای اصلی کارآفرینان از قبیل ابتکار عمل، ریسک‌پذیری، استقلال‌طلبی، خلاقیت، پشتکار، مثبت‌اندیشی و ... اکتسابی و قابل آموزش هستند، بنابراین آموزش کارآفرینی امروزه به یکی از اساسی‌ترین فعالیت‌ها در نظام‌های آموزشی کشورهای پیشرفته تبدیل شده است. اما آنچه در این فرایند مهم و اساسی است، شناخت مؤلفه‌های اثرگذار بر آموزش کارآفرینی در جهت ایجاد نگرش کارآفرینانه است که هدف اصلی تحقیق حاضر را شکل می‌دهد. در این تحقیق از رویکرد توصیفی- تحلیلی استفاده شده و اطلاعات مورد نیاز از طریق مطالعه و تحلیل ادبیات نظری و پیشینه پژوهشی (داخلی و خارجی) گردآوری شده است. در تحقیق حاضر، پس از بررسی و تشریح کامل مفاهیم و مؤلفه‌های کارآفرینی، آموزش کارآفرینی و مدل‌های نظری موجود در این زمینه، الگوی مفهومی تحقیق ارائه شده است. مؤلفه‌های آموزش کارآفرینی که سازه‌های الگوی مفهومی را شکل می‌دهند، در قالب مدل مبتنی بر رویکرد سیستمی ارائه شده‌اند که عبارت‌اند از: ویژگیهای شخصیتی کارآفرینی؛ سیاست و خط‌مشی آموزشی؛ فضا و تجهیزات آموزشی؛ شیوه و سبک آموزشی معلمان؛ سبک رهبری مدیران؛ ویژگیهای معلمان؛ دوستان و هم‌سالان؛ محتوا و برنامه درسی.
مقدمه و بیان مسئله
آموزش کارآفرینی فرایندی است نظام‌مند که با هدف توسعه دانش، مهارت، نگرش و ویژگیهای شخصیتی و در قالب آموزش‌های رسمی ارائه می‌شوند [Tahlil Azim and Al-kahtani, 2015]. با توجه به اینکه ویژگیهای اصلی کارآفرینان از قبیل ابتکار عمل، ریسک‌پذیری، استقلال‌طلبی، خلاقیت، پشتکار، مثبت‌اندیشی و ... اکتسابی و قابل آموزش هستند، بنابراین آموزش کارآفرینی امروزه به یکی از اساسی‌ترین فعالیت‌ها در نظام‌های آموزشی کشورهای پیشرفته تبدیل شده است. به‌طوری که با فراهم کردن محیط مناسب و ارائه آموزش‌های لازم، نسبت به توسعه و تقویت این ویژگیهای فردی اقدام می‌شود [زعفریان، 1394].
یکی از عوامل اثرگذار بر توسعه و ترویج آموزش کارآفرینی، توجه خاص به تقویت نظام آموزشی است. امروزه تقریباً در اکثر کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه در همه پایه‌های تحصیلی، آموزش و ترویج کارآفرینی جایگاه ویژه‌ای دارد [رحمتی، مقیمی و الوانی، 1389]. آموزش مهارت‌های کارآفرینی به شکل فزاینده‌ای در طیف وسیعی از کشورهای گوناگون به‌عنوان جزئی از برنامه درسی آموزشوپرورش پذیرفته شده است. در فنلاند آموزش کارآفرینی از دبستان تا دانشگاه ارائه می‌شود [شکاری و همکاران، 1389] در هلند، لهستان، لیتوانی، بلغارستان و رومانی، آموزش کارآفرینی در دوره‌های متفاوت آموزشی در برنامه درس ملی گنجانیده شده است [EACEA, 2012]. نتایج یک نظر‌سنجی در ایالات متحده آمریکا از بنیان‌گذاران 549 شرکت نشان داد که 70 درصد آن‌ها معتقد هستند که آموزش کارآفرینی در کارآفرین شدن افراد در آینده نقش مهم و اساسی ایفا میکند [Ghina and et al., 2015]. نتایج پژوهش دیگری نشان داده است که مهم‌ترین عامل مؤثر در حرکت کارآفرینی از قوه به فعل، بروز روحیه کارآفرینی در افراد از طریق آموزش است [مرادی و همکاران، 1390].
همان‌گونه که بیان شد، در حال حاضر موفقیت کشورهای پیشرفته و توسعه‌یافته در حل مشکل بی‌کاری، نتیجه توجه ویژه به بحث کارآفرینی، فرهنگ‌سازی، و بسط و تقویت روحیه و نگرش کارآفرینانه در نظام آموزشی از سنین کودکی و نوجوانی است [Sesen and Pruett 204; Gutierrez and Zepeda, 2015]. مطالعات در کشورهای اروپایی نشان داده است که آموزش‌های کارآفرینی توانسته است، دانش کارآفرینی را بین افراد افزایش دهد و در نتیجه بر کاهش نرخ بی‌کاری تأثیرگذار باشد [Eslambolchi, 2012].
یکی از مهم‌ترین اقدام‌ها در زمینه آموزش کارآفرینی و خوداشتغالی افراد تحت‌تأثیر قرار دادن نگرش، دانش و مهارت آن‌ها نسبت به این امر است [آذرکش، 1394]. ایجاد و تقویت ارزش‌ها، سوق دادن نگرش‌ها به سمت تغییر [احمدی مقیم، 1393؛ احمد‌پور داریانی، 1393]، و شناسایی و تحریک انگیزه‌ها، نگرش‌ها و رفتارهای کارآفرینانه که تحت عنوان فرهنگ‌سازی کسب و کار و کارآفرینی از آن یاد می‌شود، از مؤلفه‌های اصلی آموزش کارآفرینی هستند [Arasti and Eavarjani, 2012 Ezeudu and et al., 2013; Bakar and et al., 2015]. بارگر، نیل و ماهادی1 (2005) در نتایج تحقیق خود بیان می‌کنند که آموزش کارآفرینی بر نگرش، دانش، رفتار و ویژگیهای شخصیتی کارآفرینان تأثیر می‌‌گذارد.
ایجاد نگرش، دانش و مهارت کارآفرینانه در افراد شرط لازم برای بروز رفتار کارآفرینانه از سوی آنان است. «تئوری رفتار برنامه‌ریزی شده» استدلال میکند که نگرش‌ها، پیشرو قصد و نیت، و مقدمه رفتار هستند [لاری، سوری و رحیمیان، 1394]. نظریه «توفیق‌طلبی»2 دیوید مک کله لند3 درباره انگیزه‌های روان‌شناسانه، عنصری بنیادین درباره رفتار کارآفرینانه است. مک کله‌لند تأکید داشت که «نیاز به موفقیت»، عاملی مهم و با ارزش برای توصیف رفتار اقتصادی است. افراد دارای این نیاز با احتمال بیشتری نسبت به دیگران، کارآفرینان موفقی می‌شوند [Casson, 2010]. مک کله لند معتقد بود که با یک برنامه درست در زمینه آموزشوپرورش می‌توان روحیه کاری را در جوامع تقویت کرد [میرزا محمدی، پورطهماسبی و تاجور، 1387].
با عنایت به آنچه گفته شد، هدف اصلی پژوهش حاضر طراحی الگوی مفهومی تأثیر مؤلفه‌های آموزش کارآفرینی بر ایجاد نگرش کارآفرینانه است و این سؤال کلیدی و مهم قابل طرح و بررسی است که: «چه عوامل و مؤلفه‌هایی نگرش کارآفرینانه را تحت‌تأثیر قرار می‌دهند؟» برای پاسخ‌گویی به این سؤال مهم و کلیدی با مراجعه به متون و اسناد معتبر و بررسی الگوهای موجود و پیشینه پژوهشی، به واکاوی در این زمینه پرداخته‌ایم.
اصول ایجاد و توسعه کارآفرینی در نظام آموزشی
انعطاف‌پذیری: خلاقیت و کارآفرینی در ذات خود فرایند‌های منعطف، آزاد و سیال هستند. چارچوب‌های خشک و ثابت، و سیاست‌ها، روش‌ها و قوانین غیرمنعطف که بدون توجه به موقعیت‌ها و مقتضیات اجرایی می‌شوند، از مهم‌ترین عوامل محدود‌کننده خلاقیت و کارآفرینی به شمار می‌آیند.
تمرکززدایی: در نظام آموزشی متمرکز، تراکم قدرت تصمیم‌گیری آن هم در سطوح بالای هرم سازمانی، موجب کاهش مشارکت مدیران، معلمان، دانشآموزان و والدین می‌شود. همین امر، یعنی تمرکز در آموزش، کاستی‌های متعددی را به‌وجود می‌آورد که مهم‌ترین آن‌ها از دست دادن فرصت‌های رشد خلاقیت و نوآوری و در نتیجه کارآفرینی خواهد بود.
تعامل با محیط: مرکز آموزش کارآفرین بدون شک نمی‌تواند دیوارهای بلند و درهای بسته داشته باشد. ایجاد و تقویت کارآفرینی مستلزم تعامل گسترده با محیط اجتماعی و اقتصادی است. مدیریت آموزش کارآفرین باید پیوند عمیق و همه‌جانبه‌ای بین مرکز و جامعه برقرار کند.
جامعیت و هماهنگی: طرح توسعه کارآفرینی باید مبتنی بر اصل جامعیت و هماهنگی طراحی و تدوین شود. جامعیت بر گستردگی و شمول طرح، به نحوی که در برگیرنده همه اجزا و عناصر خرد و کلان باشد، تأکید می‌ورزد. از سوی دیگر، هماهنگی بر هم‌سویی و یکپارچگی اجزا و عناصری دلالت دارد که با هم در ارتباط و تعامل‌اند.
تأکید بر کیفیت: کارآفرینی در مراکز آموزشی محصول مستقیم کیفیت برنامه‌ها، روش‌ها، فعالیت‌ها و فرایند‌های یاددهی- یادگیری است. آموزش بدون کیفیت، آموزشی سطحی و غیراثربخش است که توان تحقق هدف‌های عمیق و اصیل آموزش، از جمله کارآفرینی را ندارد [حسن مرادی، 1383].
جدول 1، مروری بر مطالعات تجربی صورت گرفته داخلی و خارجی در این مقاله را نشان می‌دهد.
مروری بر کاربرد مدل‌های نظری در آموزش کارآفرینی
مدل رفتار برنامه‌ریزی شده آجزن (1991)
براساس مدل رفتار برنامه‌ریزی شده آجزن، سه عامل اساسی و کلیدی در تمایل به کارآفرینی نقش بازی می‌کنند که عبارت‌اند از: هنجارهای جمعی؛ ارزش‌های فردی؛ توانایی [Soon and et al, 2016]. البته این سه عامل به‌عنوان پیش‌بینی‌کننده‌های اولیه تمایل به کارآفرینی مطرح هستند و نگرش نسبت به رفتار، هنجارهای ذهنی و قابلیت‌های اجرایی پیش‌بینی‌کننده‌های ثانویه تمایل به کارآفرینی محسوب می‌شوند (نمودار1).
مدل نیات کارآفرینانه لینان (2004)
لینان با اضافه کردن دانش کارآفرینی معتقد است که دانش بیشتر ادراکات واقعی‌تری از فعالیت‌های کارآفرینی را به دنبال خواهد داشت (نمودار2).
مدل رویکرد شخصیتی یا ویژگی ریچ و آدکوک (1983)
درون‌مایه اصلی این رویکرد، تفاوت قائل شدن بین کارآفرین و غیرکارآفرین است؛ با فرض اینکه ویژگیهای شخصیتی کارآفرینان زیربنای رفتار و موفقیت آن‌ها را شکل می‌دهد. مدل نظری و زیربنایی این رویکرد، مدل عمومی رفتار شناختی است که رفتار انسان را می‌داند. از طرز تلقی‌ها و انگیزه‌های وی طرز تلقی فرد هم به نوبه خود مبتنی بر نظام ارزشی یا معیارهای اوست (نمودار3). در مدل نظری رویکرد ویژگی‌ها، کارآفرینی رفتاری قلمداد می‌شود که ناشی از انگیزه‌ها و عوامل انگیزشی کارآفرینی است [مصلح شیرازی، 1384].
مدل سازه‌های لازم در کارآفرینی مک‌کله‌لند (1976)
به‌منظور ایجاد کارآفرینی وجود شرایط و موقعیت‌هایی لازم و ضروری به نظر می‌رسد. سه شرط لازم برای تحقق کارآفرینی عبارت‌اند از:
- وجود شخص کارآفرین؛
- وجود شرایط محیطی و منابع کافی و مناسب؛
- وجود سیاست‌گذاری‌ها و قوانین مناسب.
از طرف دیگر، شناخت ویژگیهای کارآفرینان به درک صحیح از این پدیده و پرورش ویژگیهای مذکور در افراد به صورت برنامه‌های درسی و کلاسی کمک شایانی خواهد کرد و با این عمل یکی از شرایط لازم برای تحقق کارآفرینی در کشور فراهم خواهد شد (نمودار 4) [زمانی و شریف‌زاده، 1384].
در این الگو، با مطالعه منابع و متون موجود و بررسی مدل‌های گوناگون و مطالعات تجربی هشت مؤلفه شناسایی شدند که مؤلفه‌های دروندادی و فرایندی روی هم رفته نگرش نسبت به کارآفرینی را شکل خواهند داد، نگرش مثبت نسبت به کارآفرینی رفتار کارآفرینی را به دنبال خواهد داشت، و پیامد رفتار کارآفرینی خلق ارزش برای خود و جامعه خواهد بود. الگوی مفهومی حاضر با نتایج تحقیقات عابد‌زاده (1391)، جعفری و همکاران (1392)، نادری و همکاران (1394)، سبزه (1394)، روشن و همکاران (1394)، یازرلو (1395) و ملاحسینی (1395) در داخل کشور، و موریانو و جورجی ویسکی (2007)، اسلامبولچی (2012)، ژانگ و ژانگ (2013)، انوشا و همکاران (2015) و دنانیو و همکاران (2015) در خارج از کشور، و مدل‌های نظری مک‌کله‌لند (1976)، رویکرد ویژگیهای فردی ریچ و آدکوک (1982)، و رفتار برنامه‌ریزی شده آجزن (1991) و لینان (2004) مطابقت و هم‌خوانی دارد. پیشنهاد‌های زیر می‌توانند روی نگرش، قصد و نیت دانشآموزان تأثیر بگذارند و در نهایت رفتار کارآفرینی دانشآموزان را به دنبال داشته باشند:
- تأمین فضا، امکانات و تجهیزات کافی و به‌روز، و تقویت کارگاه‌ها و آزمایشگاه‌های موجود در مراکز آموزشی؛
- به خدمت گرفتن مربیانی با دانش و با ویژگی‌هایی از قبیل داشتن روحیه استقلال‌طلبی، خلاق و نوآور که این مهم از طریق آموزش‌های ضمن خدمت امکان‌پذیر است؛
- تقویت روحیه و ویژگیهای فردی و شخصیتی کارآفرینی در فراگیرندگان با توجه به اینکه گفته شد، این ویژگی‌ها اکتسابی و از طریق آموزش دست‌‌یافتنی هستند؛
- بازنگری در محتوای کتابهای درسی و تقویت آموزه‌های کارآفرینی؛
- انتخاب و انتصاب مدیرانی خلاق، نوآور و ریسک‌پذیر که خود عامل کارآفرین باشند.
ارائه مدل مفهومی مؤلفه‌های تأثیرگذار آموزش کارآفرینی
«مدل مفهومی پژوهش» ابزاری تحلیلی است که به کمک آن متغیرهای پژوهش و روابط میان آن‌ها مشخص می‌شود. بیشتر پژوهش‌های علمی مبتنی بر مدل مفهومی هستند. مدل مفهومی در سنجش متغیرها و روابط میان آن‌ها بسیار مؤثر است و تقریباً مبنای یک پژوهش علمی تلقی می‌شود [عابدی جعفری و رستگار، 1386]. مدل مفهومی آموزش کارآفرینی پژوهش حاضر را می‌توان براساس مبانی نظری و پیشینه پژوهشی و بررسی تحلیلی مدل‌هایی که دارای چهار دسته متغیرهای دروندادی، فرایندی، بروندادی و پیامدها هستند، تشریح کرد (نمودار 5).
عوامل و سازه‌های دروندادی آموزش کارآفرینی تأثیرگذار بر نگرش کارآفرینانه عبارت‌اند از:
ویژگیهای شخصیتی کارآفرینی: به مجموع صفت‌ها، ارزش‌ها، نگرش‌ها، رفتارها و دیدگاه‌هایی که یک فرد دارد و این خصوصیات به مثابه یک نیروی محرکه برای او عمل می‌کنند، ویژگیهای شخصیتی گفته می‌شود [نادری و همکاران، 1394]؛ ویژگی‌هایی مانند تحمل ابهام، سلامت فکری، کنترل درونی، نیاز به موفقیت، ریسک‌پذیری، رؤیا‌پردازی و غیره [Gurol and Atsan, 2006]. برخی از صاحب‌نظران علم کارآفرینی معتقدند که ویژگیهای شخصیتی عامل مؤثری بر تصمیم‌گیری در کارآفرینی به‌شمار می‌روند [Moriano and Gorgievski, 2007]. اسلامبولچی (2012)، در تحقیقی با عنوان «آموزش کارآفرینی و مؤلفه‌های آن در سازمان»، از ویژگیهای شخصیتی کارآفرینی به‌عنوان عوامل مهم آموزش کارآفرینی یاد کرده است. ژانگ7 و ژانگ (2013) و انوشا و همکارانش (2015) در تحقیقی به نقش و تأثیر ویژگیهای فردی و شخصیتی بر قصد کارآفرینی تأکید کرده‌اند.
سیاست و خط‌مشی آموزشی: سیاست و خط‌مشی آموزشی، فرایندی پویا و تعاملی است و عوامل متعدد فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی در سطح کلان (دولت‌ها) و در سطح خرد (مدرسه) درتدوین و اجرای آن نقش دارند [بل و استونسون8، 1392]. با وجود ریشه‌دار بودن فرهنگ کارآفرینی در فرهنگ ملی و اسلامی [نجم/39 و 40؛ هود/61] و تأکید‌هایی که در اسناد بالادستی در برنامه ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و سند تحول بنیادین آموزشوپرورش (راهکار 6-1، 5-5، 5-6، 5-18، 3-21) و برنامه درسی ملی وجود دارد، متأسفانه هنوز موضوع کارآفرینی و اهمیت آن در خط‌مشی‌های اجرایی دولت انعکاس مناسبی نیافته و این موضوع در نظام آموزشی بسیار مشهود است.
فضا، امکانات و تجهیزات آموزشی: فضای آموزشی عنصری است که همه فرایند‌های یاددهی- یادگیری درون آن انجام می‌گیرند. تجهیزات آموزشی نیز به همه امکاناتی اطلاق می‌شود که می‌توانند در محیط آموزشی شرایط را به وجود آورند که یادگیری مؤثرتر صورت گیرد [نادری و دیگران، 1394]. یازرلو (1395)، در تحقیقی با عنوان «سهم آموزشوپرورش در توسعه کارآفرینی»، به چند عامل اشاره میکند که یکی از آن‌ها فضا و امکانات و تجهیزات آموزشی است.
ارزش‌ها و باورها (فرهنگ کارآفرینی): بسیاری از پژوهشگران معتقدند که کارآفرینی پدیده‌ای فرهنگی است. محیط فرهنگی شامل باورها و عقاید افراد جامعه در خصوص آنچه که فعالیت‌های مناسب و مشروع است، مهم‌ترین عامل تأثیرگذار بر کارآفرینی تلقی می‌شود. کارآفرینی زمانی در جامعه گسترش پیدا میکند که کارآفرینان مورد تقدیر و از احترام بالایی برخوردار باشند. کو9 (2003) و درنان و کندی10 (2005) معتقدند که مدل‌های نقش نیز بر تقویت روحیه کارآفرینی و در نهایت رفتار کارآفرینی تأثیرگذارند که در این میان نقش خانواده و والدین و دوستان بسیار برجسته است [عباس‌زاده، 1394].
معلمان و توانایی‌های آنان (ویژگیهای مربیان و معلمان): منظور این است که معلمان و مربیان به‌خصوصیاتی همچون هدایت شاگردان به سمت هدف‌های آموزشی مجهز باشند. [فتحی واجارگاه، 1388، به نقل از: نادری و همکاران، 1394]. مربی و معلم خوب به شاگردان خود انگیزه می‌دهد، عملکردشان را تحلیل میکند، بازخورد ارائه می‌دهد، درباره چگونگی عملکرد و نحوه یادگیری عملکرد آنان را راهنمایی میکند، و سرانجام، تعمق درباره بیان آنچه آموخته شده را تشویق میکند [فرددانش، 1382]. از جمله صفت‌هایی که این معلمان باید داشته باشند تا خود عامل مهم تأثیرگذار باشند، می‌توان به علاقه، صبر و بردباری، خودباوری، کنترل درونی و خلاقیت و نوآوری اشاره کرد.
مؤلفه‌ها و سازه‌های فرایندی آموزش کارآفرینی تأثیرگذار بر نگرش کارآفرینانه عبارت‌اند از:
شیوه و سبک آموزش: سبک عبارت است از روش خاص ادراک و بیان افکار به وسیله ترکیب کلمات و انتخاب الفاظ و طرز تعبیر [ایران‌زاده، 1390]. ملاحسینی و همکارانش (1395) در تحقیقی با عنوان «نقش عوامل آموزشی در نگرش کارآفرینانه»، به مؤلفه شیوه آموزش (تدریس) به‌عنوان عامل مهم اشاره کرده‌اند. روشن و همکارانش (1394) در تحقیقی که به بررسی رابطه بین آموزش کارآفرینانه معلم با روحیه کارآفرینانه دانشآموزان دوره متوسطه پرداختند، نتیجه گرفتند: شیوه‌های آموزشی مربی و معلم نقش اصلی در شکل‌گیری روحیه کارآفرینانه دانشآموزان بازی می‌کنند.
سبک رهبری مدیران: سبک رهبری عبارت است از الگوهای رفتاری دائمی و مستمر که افراد هنگام کار با و به وسیله دیگران از آن استفاده می‌کنند و به وسیله افراد دیگر درک می‌شوند [Hassan and et al., 2016]. عابد‌زاده (1391)، در تحقیقی با عنوان «مدیران و کارآفرینی دانشآموزان دوره متوسطه نظری و فنی‌وحرفه‌ای» نشان داد که بین نقش مدیران مدرسه‌ها و تقویت روحیه کارآفرینی دانشآموزان رابطه مثبت و معناداری وجود دارد. بنابراین، سبک مدیریتی مدیر مدرسه یکی از عامل‌های مؤثر در آموزش کارآفرینی است.
محتوا و برنامه درسی: محتوا به فرایند‌های شناختی اشاره دارد که یادگیرندگان هنگام تفکر درباره محتوا مورد استفاده قرار می‌دهند [فتحی واجارگاه، 1388، به نقل از: نادری و همکاران، 1394]. جعفری و همکارانش (1392) در تحقیقی با عنوان «بررسی تأثیر محتوای درس کارآفرینی بر پرورش مهارت‌های کسب و کار در دانشجویان رشته‌های کشاورزی» نشان داد که از دید دانشجویان، محتوای درس کارآفرینی بر آشنا شدن آن‌ها با اصول، مبانی، مفاهیم و غیره تأثیر مثبت داشته است. سبزه (1394) در تحقیقی بیان میکند که کارآفرینی در قالب الگوهای برنامه درسی از سنین قبل از دبستان، زمینه رشد و شکوفایی آن‌ها را مهیا می‌سازد.
برونداد آموزش کارآفرینی: در مدل مفهومی سازه‌های تأثیرگذار بر آموزش کارآفرینی عوامل درونداد و فرایندی روی‌هم رفته برونداد و یا همان نگرش کارآفرینانه را سبب خواهند شد. نگرش کارآفرینی عبارت است از میزان مطلوب یا نامطلوب بودن یک عمل و رفتار [Ismail, 2015]. نگرش نسبت به کارآفرینی عبارت است از آمادگی روانی برای انجام کار که این آمادگی روانی می‌‌تواند مثبت، منفی یا خنثا باشد. وقتی به هر دلیلی فرد از انجام کار خوشش نیاید و به دنبال فرصتی بگردد تا از زیر کار شانه خالی کند، دارای نگرش منفی نسبت به کار است. در نگرش خنثا فرد هیچ احساس مثبت یا منفی نسبت به کار ندارد. اما در نگرش مثبت که هدف ما در اینجا نیز همان نگرش مثبت به کسب‌وکار و کارآفرینی است، فرد با عشق و علاقه به کار می‌نگرد، کسب و کار را عامل موفقیت فردی و اجتماعی خود می‌داند و از انجام کار احساس رضایت و شادمانی میکند[مدرسی و مدرسی سریزدی، 1394].
پیامدهای آموزش کارآفرینی: در مدل مفهومی مؤلفه‌های آموزش کارآفرینی، بعد از ایجاد نگرش رفتار کارآفرینانه در فرد، رفتار کارآفرینانه در او شکل خواهد گرفت که پیامد آموزش کارآفرینی است. هر چند بیشتر شواهد و قرائن پیرامون پیامد و آثار آموزش کارآفرینی برگرفته از گفته‌ها و شنیده‌ها هستند، اما همین گفته‌ها و شنیده‌ها بسیار ارزشمندند. موفقیت اقدامات کارآفرینی را می‌توان در کاهش فقر، ایجاد اشتغال، مسئولیت‌پذیری و خوداشتغالی دانست [Eslambolchi, 2012].
با نگاهی به همه این عوامل و مؤلفه‌های یاد شده می‌توان گفت که خلق ارزش برای خود و جامعه پیامد اصلی آموزش کارآفرینی است.
منابع
1. قرآن کریم
2. آذرکش، سید‌مصطفی (1394). «تبیین فرهنگ کارآفرینی». فصلنامه رشد آموزش فنی‌وحرفه‌ای و کاردانش. دوره یازدهم. شماره2.
3. آگهی، حسین (1390). آموزش کارآفرینی. انتشارات دانشگاه خوارزمی. کرمانشاه.
4. احمد‌پور داریانی، محمود (1393). کارآفرینی. انتشارات ساکو. تهران.
5. احمدی مقیم، عباس (1393). کارآفرینی. انتشارات فراگیر هگمتانه، همدان.
6. ایران‌زاده، نعمت‌الله (1390). «نظریه سبک در ایران (روش‌های سبک‌شناسی)». فصلنامه سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی. سال چهارم. شماره 2.
7. بل، لس و استونسون، هوارد (1392). سیاست‌گذاری آموزشی. ترجمه محمود ابوالقاسمی و کورش فتحی و اجارگاه. انتشارات نورالثقلین. تهران.
8. جعفری، رویا؛ محمد‌ی‌زاد، سمیه؛ تجری، مجتبی (1392). «بررسی تأثیر محتوای درس کارآفرینی بر پرورش مهارت‌های کسب و کار در دانشجویان رشته‌های کشاورزی مازندران». پنجمین همایش ملی آموزش. دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی. تهران.
9. حسن مرادی، نرگس (1383). «کارآفرینی چالش نوین مدیریت آموزشی. مجموعه مقالات همایش ملی مهندسی اصلاحات در آموزشوپرورش». انتشارات پژوهشکده تعلیم‌و‌تربیت. تهران.
10. رحمتی، محمد‌حسن؛ مقیمی، سیدمحمد؛ الوانی، سید‌مهدی (1389). «تحلیل نظام خط‌مشی‌گذاری برای آموزش غیر رسمی کار آفرینی در ایران». توسعه کار آفرینی. سال سوم. شماره 9.
11. روشن، محمد‌رحیم و همکاران (1394). بررسی رابطه بین آموزش کارآفرینانه معلم با روحیه کارآفرینانه دانشآموزان دوره متوسطه شهر تهران. اندیشه‌های نوین تربیتی. دوره 11. شماره 1.
12. زعفریان، رضا (1394). «کاشف در جست‌وجوی استعداد‌های کارآفرینانه». دو ماهنامه شوق تغییر. سال چهارم. شماره 20.
13. زمانی، غلامحسین و شریف‌زاده، مریم (1384). «جنسیت و کارآفرینی». سمینار توسعه کارآفرینی و تجلیل از زنان کارآفرین. شیراز.
14. سبزه، بتول (1394). «طراحی الگوی برنامه درسی کارآفرینی برای کودکان پیش از دبستان و ارزشیابی آن از دیدگاه متخصصان برنامه درسی، کارآفرینی و مربیان». فصلنامه مطالعات پیش دبستان و دبستان. سال اول. شماره1.
15. سند تحول بنیادین آموزشوپرورش(1390). وزارت آموزش‌و‌پرورش‌جمهوری اسلامی ایران. تهران.
16. شکاری، عباس؛ صدیقیان، غلامحسین؛ محمدی، علی (1389). کارآفرینی آموزشی. نشر شاسوسا. کاشان.
17. عابد‌زاده، عشرت (1391). مدیران و کارآفرینی دانشآموزان متوسطه نظری و فنی‌وحرفه‌ای دخترانه شهر ری. رشد آموزش فنی‌وحرفه‌ای و کاردانش، دوره هشتم، شماره 2، صص 49-40.
18. عابدی جعفری، حسن و ستگار، عباسعلی (1386). ظهور معنویت در سازمان‌ها مفاهیم، تعاریف، پیش‌فرض‌ها، مدل مفهومی. فصلنامه علوم مدیریت ایران. سال دوم. شماره 5.
19. عباس‌زاده، حسن (1394). گرایش به کارآفرینی. انتشارات گهواره کتابیران. تهران.
20. فردانش، هاشم (1382). مبانی نظری تکنولوژی آموزشی. انتشارات سمت. تهران.
21. کنجوری، زکیه و مهدی‌زاده، حسین (1392). «نقش دبیران در آموزش و توسعه تفکر کارآفرینی». پنجمین کنفرانس ملی آموزش. دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی. تهران.
22. لاری، امیر؛ سوری، علیرضا؛ رحیمیان، یزدان (1394). «بررسی محتوا و کتابهای مدل آموزش کارآفرینی از بعد میزان توجه به نگرش کارآفرینانه با تکنیک ویلیام رومی». سومین همایش بین‌المللی مهارت‌آموزی و اشتغال. سازمان آموزش فنی‌وحرفه‌ای کشور. تهران.
23. مدرسی، سیده جمیله و مدرسی سریزدی، سیدمحمد مهدی (1394). کارآفرینی. انتشارات ترمه. تهران.
24. مرادی، حوریه؛ شعبانعلی فمی، حسین؛ کرمی، غلامحسین (1390). «ضرورت توسعه آموزش کارآفرینی در نظام آموزش عالی». فصلنامه مهندسی مشاور. شماره53.
25. مصلح شیرازی، علینقی (1384). «مقایسه ویژگیهای کارآفرینی دانشجویان دختر و پسر دانشگاه شیراز». سمینار توسعه کارآفرینی و تجلیل از زنان کارآفرین. شیراز.
26. ملاحسینی، طاهره؛ حجازی، اسد؛ نوه ابراهیم، عبدالرحیم (1395). «نقش عوامل آموزشی در نگرش کارآفرینانه هنرجویان». رشد آموزش فنی‌وحرفه‌ای و کاردانش. دوره یازدهم. شماره 3.
27. میرزا محمدی، محمد‌حسن؛ پورطهماسبی، سیاوش؛ تاجور، آذر (1387). «موانع و راهکارهای کارآفرینی در نظام آموزش عالی ایران». کار و جامعه. شماره 97.
28. نادری، نادر و همکاران (1394). «الگو‌سازی مفهومی تأثیر مؤلفه‌های آموزش کارآفرینی بر نگرش هنرجویان به کسب و کار در هنرستان‌های کاردانش». نشریه کارآفرینی در کشاورزی. شماره دوم.
29. یازرلو، صفرعلی (1395). «سهم آموزشوپرورش در توسعه کارآفرینی». فصلنامه رشد آموزش فنی‌وحرفه‌ای و کاردانش. دوره دوازدهم. شماره 1.
پی‌نوشت‌ها
1.Burger, Oneill & Mahadea
2. Achievement
3. Mac Clelland
4.Turker & Selcuk
5.Anusha, Vijayalakshmi & Vijayan
6. Denanyoh, Adjei & Nyemekye
7. Zhang
8. Bell & Estevensoon
9. Cow
10. Drennan & Kennedy